33. ديس سُتو، دل وارا جاڳيا
ديس سُتو، دل وارا جاڳيا!
پنهنجي پنهنجي چنڊ جون هر ڪنهن،
ڳالهيون ڳاتيون،
جھاتيون پاتيون،
ٿڪجي نيٺ ٿيا ننڊ هاڻا،
آئي ننڊ ته روح اُڏاڻا!
پهچي پار پرينءَ کي هر ڪنهن،
پل ۾ پاتو،
ڇاتيءَ لاتو!
سـاري رات سـتـارا جـاڳـيا،
ديس سُتو، دل وارا جاڳيا!
ويهين صديءَ ۾، سنڌي ٻوليءَ کي نوان فڪر ۽ فن جا روپ ۽ رنگ بخشيندڙ، سنڌ جي سدا حيات شاعر شيخ اياز جو هيءُ هڪ خوبصورت گيت آهي. اياز سنڌ جو اهو امر آواز هو، جنهن جي ابتدا صدين بعد ٿيندي آهي، ۽ اهو آواز صدين تائين مسلسل پڙاڏو پيدا ڪندو رهندو آهي. اياز جو آواز ويهين صديءَ جي پوئين اڌ ۾ فضا ۾ ٻُريو ۽ ويهين صديءَ جي پُڄاڻي ٿيندي ٿيندي، 1997ع ۾ سندس وفات تائين، پنهنجي تخليقڪار جي مڪمل سگھ سان گونجندو رهيو. پر تاريخ ان آواز جي پُڄاڻي سندس وفات سان مشروط نه ڪئي هئي. تاريخَ ان آواز جي امرتا کي ايڪيهين صديءَ ۾ هڪ نئون ڦهلاءُ ڏنو آهي. اهو آوازُ هڪ نئين ‘رُوح’ سان، هڪ نئين توانائيءَ سان اُڀريو آهي، تاريخَ جنهن جي ڪَٿ وقت جي حوالي ڪري ڇڏي آهي.
ڏيـئــا مـنـهـنـجـــيءَ ڏات جــا، ايــــڏو واءُ وَڻــــاءُ!
توتي ڪنهن به پتنگ جي، پَــرَ نه ڪَيو پڙلاءُ،
آڌيءَ مـنـجھ اُهــاءُ، پــو بـه اُهــوئِـي ٿـو ڪَرين! (اياز)
ڪـاتيءَ هـيـٺـان ڪـنـڌُ، پـوءِ به نعرا نينهن جا،
سنڌڙيءَ جو سَوڳنڌُ، مرنداسين پَر مُرڪندي! (اياز)
شيخ اياز جي شاعريءَ کي پائندگي ته آهي ئي، جيڪا سندس 40 کن ڇپيل ڪتابن جي صورت ۾ موجود آهي، جن ۾ 2 اردو شاعريءَ جا ڪتاب به آهن، پر سندس سرجيل نثر به لاجواب آهي، جنهن جا پڻ 10 کن ڪتاب ٿي ويندا. انهن ڪتابن ۾ خط به آهن ته ڊائريءَ جا ورق به، ڪهاڻيون به آهن ته جيل ڊائريون به، آتم ڪٿا به آهي ته مضمون، ايڊيٽوريل ۽ سوانحي خاڪا به، مهاڳ به آهن ته تقريرون ۽ انٽرويو به. جڏهن ته سندس اڻ ڇپيل نوٽ بُڪ پڻ لاتعداد آهن، جن ۾ ايئن ئي تارن ڀريون ڪهڪشائون آهن جيئن رات ٽاڻي آسمان ۾ ٽمڪندڙ سَهسِين ستارا.
آڪـــاسُ نِـــيـــرو، نـــرمـــــل اُجــــــالا!
ڀَــــر ڀَــــر ڪَـــــلالا، پُـــــورا پـــيـــــالا!
اڄ ڪلهه ‘اياز’ آ هر گيتُ تنهنجو،
انــــڌيـــر نــگـــريءَ ۾ ڪــــا جُــــــوالا. (اياز)
اياز اهو شاعر آهي جنهن جي نثر ۾ شاعري رقص ڪندي نظر اچي ٿي. خاص طور سندس جڳ مشهور ۽ پهريون نثرِي ڪتاب “جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي” هڪ لاثاني ڪتاب آهي، جنهن ۾ سندس ادبي خط ۽ ڊائريءَ جا ڪجھ ورق آهن. ان ڪتاب بابت سنڌ جو نالي وارو اديب ۽ دانشوَر سائين محمد ابراهيم جويو لکي ٿو: “سنڌي ادب ۾ هيءُ ڪتاب پنهنجي نوع جو پهريون ڪتاب آهي. ادبي خط ادب جي هڪ اهڙي پياري صنف آهي، جنهن جي نثر ۾ شعر، شعر ۾ پنهنجائپ ۽ پنهنجائپ ۾ دل جي گهراين جي اپٽار ملي سگھي ٿي ـــــــ بشرطيڪ لکندڙ دلي اخلاص، خالص جذبي، نئين نگاهه ۽ سجاڳ دل جو صاحب هجي.” (مهاڳ: ‘جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي’)
- ۽ سچ پچ آهي به ايئن ئي. اياز جي انهن خطن جي نثر ۾ شعر ۽ شعر ۾ پنهنجائپ ۽ ان ۾ دل جي گهرائي سمايل آهي. انهن خطن ۾ اياز جي دل جِي درد ڀري ڪٿا آهي، جيڪا سنڌ ڌرتيءَ جي عظمت، سنڌي ماڻهن سان محبت، ماضيءَ جي تناظر ۾ حال ۾ گذرندڙ زندگيءَ ۽ سندس دل لگيءَ جي عڪاسي ڪري ٿي.
ان ڪتاب جي هڪ خط ۾ اياز لکي ٿو: “نه بابا، مان انسان آهيان. مان مسلمان، هندو، عيسائي، يهودي، آتش پرست، سڀ ڪجھ آهيان ۽ ساڳئي وقت ڪجھ به نه آهيان. مان اروڙ جي صديون پراڻي مٽي آهيان، مان مدن مست آهيان، مان ڪالڪا جي گفا آهيان، جنهن ۾ هڪ نه پر هزارين ديويون آهن، جن کي مون گھڙي ڇلي، سنواري سينگاري، ساري عمر پوڄيو آهي.” ڪير چوندو ته هي نثر آهي!؟ هي ته لفظن جو رقص آهي، جنهن ۾ فڪر جي همه گيريت ۽ تسلسل به آهي ته فن جي انوکي پيشڪش به. شاهه لطيف جي حوالي سان، اياز هڪ ٻئي خط ۾ لکي ٿو: “شاهه جي زندگيءَ تي اُهو تقدس جو غلاف آهي، جنهن کي هٽائڻ ۽ هن جي زندگيءَ کي صحيح روپ ۾ پيش ڪرڻ گناهه سمجھيو ويندو. هر عظيم فنڪار جي جنسي محبت ئي هن جي اسرندڙ فن جو سرچشمو آهي. ڪنهن انسان جي سهڻي سرير جي اَجھل ڇِڪ؛ هن جي ويجھڙائپ جي جھيڻي جھيڻي، مڌ-ڀري آڳ؛ هن جي وڇوڙي جي ڄيري ۾ ڄَر؛ هن جون نماڻيون اکڙيون، ڳوڙها، ڳراٽڙيون؛ هن جا ويڻ، وهه جھڙيون وراڻيون، رسڻ ريجھڻ جون گھڙيون؛ ۽ مجاز جي ٿڌيءَ ٿڌيءَ چانڊوڪيءَ ۾ ڪنهن ازلي حقيقت جو جوالا وانگر اوچتو چٽاءُ؛ رڳ رڳ ۾ آڳ، بيت، وايون، تند تنبورو سڀ آڳ؛ جھنگ جھر، پکي پِسون، ڀِٽون ڀاڻ سڀ آڳ؛ زمين آسمان شعلا، ازلي ابدي شعلا ــــــــ اهو آهي منهنجو شاهه جي زندگيءَ جو تصور!”
اياز جي انهن خطن ۾، سکر مان لکيل خطن کان سواءِ اهي خط به شامل آهن جيڪي هُن ٽئڪسلا، ڪوهه مريءَ، ڀوربن، سوات، پشاور ۽ سندربن (اوڀر پاڪستان، هاڻ بنگلاديش) مان به لکيا آهن. انهن خطن ۾ هن انهن علائقن جي قدامت جا داستان ٻڌائڻ سميت بهترين منظر نگاري پڻ ڪئي آهي ۽ ننڍي کنڊ جي ادب بابت رايا ڏنا آهن. جڏهن مان ان ڪتاب کي پڙهيو ته مان کي محسوس ٿيو ته انهن خطن مان وڌيڪ فيض ۽ ادبي لطف تڏهن ماڻي سگھبو، جڏهن انهن علائقن جو سير ۽ سفر ڪبو. انهن خيال کي ڌيان ۾ رکي، 2003ع ۾ جڏهن مان لاهور، اسلام آباد (راول پنڊي)، ڪوهه مري، ڀوربن، ايبٽ آباد، ڪاغان وادي ۽ سوات واديءَ جو tour ڪيو هو، ته پاڻ سان گڏ شيخ اياز جو اهو ڪتاب “جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي” ساڻ کنيو ويو هوس، جنهن ۾ هن جا 1960ع ۽ 1961ع ۾ لکيل خط هئا. سچ پچ ته منهنجي سفر ۽ سير کي ڄڻ نواڻ ملي وئي هئي. ڇا ته سفر هو! ڄڻ ته مان سان گڏ همسفر طور شيخ اياز هو، جيڪو مان کي نه صرف فطرت مان لطف اندوز ڪرائي رهيو هو، پر علم ادب ۽ تاريخ جي روشني پڻ ڏيکاري رهيو هو. جيتوڻيڪ منهنجو سفر 42 سال پوءِ هو ۽ ان وچ ۾ گھڻو ڪجھ بدلجي ويو هو، پر گھڻو ڪجھ ساڳيو به هو. مثال طور اياز ڪوهه مريءَ مان لکيل خط ۾ منظر نگاري ڪندي ٻڌائي ٿو: “جڏهن ڊونگا گليءَ وٽ پهتاسين ته جُھڙ ڇانئجي ويو. هيٺ واديءَ ۾ ڪڪر ايئن ٿي لڳا ڄڻ ڪنهن پيڃاري ڪپهه جون پوڻيون ٿي اڏايون. ڪڏهن ڪڏهن اُس ٿي نڪتي، ته چِيل جي پنن مان اس جا تڙڪا پهاڙي ڇِپن تي ايئن ٿي پيا، جيئن ڪنهن پٿر ڪٽيندڙ جابلوءَ جي سخت، سوٽ ۽ ٽامڻيءَ هنيل منهن تي چِٽيءَ جا داغ.” يا سوات واديءَ مان لکي ٿو: “هوٽل مان نڪتاسين ته سامهون پهاڙ نظر آيا، جن جي چوٽيءَ تي شفق ڪنهن اشتعال پسند جي تخيل وانگر ٻري رهي هئي.”
اياز جي سرجيل هنن خطن ۾ سنڌي ٻوليءَ جو خوبصورت اظهارِ بيان به سمايل آهي. هُو خط نه ٿو لکي پر ڄڻ سنڌي ٻوليءَ جو اظهار حسين کان حسين تر ٿو بڻائي. شيون هر ڪو ڏسي ٿو، پر جڏهن انهن کي اياز ٿو ڏسي، ته انهن جي خوبصورتي چِٽجڻ ٿي لڳي. هُو لکي ٿو: “سج پهاڙن پٺيان لهي ويو هو؛ گھاٽا ناسي ۽ ڀورا ناسي پهاڙ ڌيري ڌيري اوندهه جي آغوش ۾ اچي رهيا هئا.” يا ٻئي هنڌ لکي ٿو: “ڀوربن نهايت سانتيڪي جاءِ آهي. هتان جي گلن ۽ درختن سان منهنجي دوستي ٿي ويئي آهي ۽ انهن کي ڇڏيندي وڇوڙي جو احساس ٿو ٿئي.” اهو وڇوڙي جو احساس ئي آهي جيڪو فطرت سان محبت کي محسوس ڪرائي ٿو. شاعر جنهن ريت فطرت سان محبت ڪري ٿو، ايئن ٻيو ڪير ڪري سگھندو!
اياز جي ان بهترين نثري ڪتاب ۾ “نوٽ بُڪ جا ورق” به ڏنل آهي، جن ۾ ادب جو نئون لهجو اوريل آهي، اڃا به چئجي ته نئون لهجو متفرقه رنگن سان ڪئنواس تي چِٽيل آهي. هڪ “ورق” ۾ هُو لکي ٿو: “مون هن جھڙيون سهڻيون اکيون ڪٿي به نه ڏٺيون آهن؛ ڪوهِه ندا جي صدا جھڙيون اکيون، ‘فنا في الوجود’ جھڙيون اکيون، سرمد جي ڪلمي جھڙيون اکيون!” يا ٻئي “ورق” ۾ لکي ٿو: “شبنم آسمان تان ڊوڙندي آئي ۽ اچي نرگس کي چميائين، ۽ هن کان پڇيائين، ‘تون مون کي ڏسي سگھين ٿي؟’ نرگس وراڻيو، ‘مان توکي ڏسي ته نه ٿي سگھان، پر ايترو يقين سان چئي سگھنديس ته تنهنجي محبت پاڪيزه آهي، پايدار نه آهي.’“
بهرحال، شيخ اياز جو نثر ۾ سرجيل هي ڪتاب “جي ڪاڪ ڪڪوريا ڪاپڙي” وري وري پڙهڻ ۽ پُرجھڻ جھڙو ۽ ساهه ۾ سانڍڻ جھڙو آهي.
اختتام اياز جي ئي هن “ورق” تي:
ماڪَ گل کي چيو ته “مان تنهنجي لاءِ آسمان تان ڊوڙندي آئي آهيان.”
گلَ ماڪ کي چيو ته “مان تنهنجي لاءِ زمين چيري نڪتو آهيان.”
پوءِ ٻيئي هم آغوش ٿي ويا. اها آهي محبت جي اِبتدا.
***
(سرجيل: 25 نومبر 2011ع)