23. سچن ماڻهن کي هارائڻ ممڪن ناهي
اڄ چنڊ جي ايڪيهين رات آهي. برڪتن ڀرئي مهيني ۾، هن تاريخ کي اونداهيءَ ۽ بيحد ڏک ڀرِي تاريخ جي حيثيت حاصل آهي، جو ايڪيهين رمضان تي، نبي سڳوري حضرت محمد مصطفى ﷺ جي پياري سؤٽ ۽ تاريخِ اسلام جي چوٿين خليفي حضرت علي ڪرم اللھ وجهه کي شهيد ڪيو ويو.
حضرت علي عليه السلام جو تعارف صرف اهو ناهي ته هُو نبي ﷺ جو ڀائٽيو ۽ چوٿون خليفو هو، پر هُو تمام گھڻو بهادر، بردبار، فهميده ۽ ڏاهو انسان هو. هُو انصاف ڪندڙ يعني بهترين منصف ۽ صاحبِ ڪتاب انسان هو، جنهن نهج البلاغه جھڙو لاثاني ڪتاب لکيو ۽ عربي ٻوليءَ ۾ “ديوانِ علي” جي تخليق ڪئي. نبي سڳوري ﷺ جِي حضرت علي عليه السلام جي حوالي سان مشهور حديث آهي: “اَنا مدينة العلم و علي بابُها.” يعني “مان علم جو شهر آهيان ۽ علي ان جو دروازو آهي.”
ان حديث ۾، نه رڳو حضرت علي عليه السلام سان محبت وارِي نسبت جو اظهار ڪيل آهي، پر حضرت علي عليه السلام جي علم ۽ ڄاڻ، فهم ۽ فراست جي هڪ سند پيش ڪيل آهي، جنهن کان وڌ ٻِيءَ ڪنهن سند جي ڪا حيثيت ئي ناهي.
علي سائين يقيناً اهڙي شخصيت هو، جنهن کي نه صرف هڪ اهم اسلامي شخصيت طور، پر هڪ مدبر ۽ عالم طور به، دنيا جي انت تائين نه صرف ياد رکيو ويندو، پر سندس ذڪر به ادب ۽ احترام سان ڪيو ويندو. اچو ته سندس ڪجھ چوڻين تي هڪ نظر ڌَريون ٿا، جن ۾ انساني بهتريءَ ۽ ڀلائيءَ جا انيڪ سبق سمايل آهن.
حضرت علي عليه السلام فرمائي ٿو:
* ماڻهن سان اهڙو رويو رکو، جو اوهان زنده رهو ته توهان جا مشتاق هجن ۽ مري وڃو ته اوهان لاءِ روئن.
* جنهن جي رفتار کي عمل سست ڪيو آهي، حسب نسب ان جي رفتار کي تيز نه ٿو ڪري سگھي.
* تمنائون ڇڏي ڏيڻ سڀ کان وڏي دولت آهي.
* عقل جھڙي ڪا به دولت ناهي، تدبير جھڙو ڪو عقل ناهي، پرهيزگاري جھڙي ڪائي شرافت ناهي، ادب جھڙي ڪائي ميراث ناهي ۽ خوش خلقِي جھڙو ڪو رويو ناهي.
* جيڪو اعتدال سان خرچ ڪندو، اهو تنگ دست ڪڏهن به نه ٿيندو.
* ماڻهو جنهن ڳالهه کان لاعلم هوندا آهن، ان جي مخالفت ڪندا آهن.
* ڪنهن قوم جي ڪردار تي خوش ٿيڻ وارو ڄڻ ته ان قوم وارن مان ئي هو.
* توهان جا دوست ٽي آهن: هڪ توهان جو دوست، ٻيو توهان جي دوست جو دوست ۽ ٽيون توهان جي دشمن جو دشمن.
* توهان جا دشمن به ٽي آهن: هڪ توهان جو دشمن، ٻيو توهان جي دوست جو دشمن ۽ ٽيون توهان جي دشمن جو دوست.
حضرت علي عليه السلام هڪ بهادر شخص هو، پر هن جي بهادري پنهنجيءَ ذات جي مشهوريءَ لاءِ نه هئي. سندس بهادري اسلام ۽ عالمِ اسلام جي مٿڀرائيءَ لاءِ وقف هئي. هو ڪنهن به ويڙهه ۾ پنهنجي ذاتي غرض کي شامل نه ڪندو هو ۽ ذاتي دشمن کي معاف ڪري ڇڏيندو هو. اهڙي بهادر ۽ انصاف پسند اعلى انسان کي ويڙهه ۾ شڪست ڏيڻ ممڪن نه هو، ان ڪري ئي کيس ڌوڪي سان شهيد ڪيو ويو. ڇاڪاڻ ته سچن ماڻهن کي سڌيءَ طرح هارائڻ ممڪن نه هوندو آهي، انهن کي ڌوڪي ۽ مڪاريءَ سان ئي هارائي سگھبو آهي.
پر، اها هارَ اصل ۾ فريبيءَ جي ئي شڪست هوندي آهي. فريبي پنهنجي ڪَڌي مقصد کي پورو ڪري به هارائي ويندو آهي ۽ شهيد ٿيندڙُ هارائي به فتحمند هوندو آهي، سندس وجود زمانن پڄاڻان به سرخرو هوندو آهي. دوستو، بهادريءَ جي حوالي سان حضرت علي عليه السلام چوي ٿو:
* دلير اهو شخص آهي جيڪو گناهه کان پاڪ آهي. جنهن ۾ عيب هجي، اهو بزدل ٿيندو آهي.
* جيڪڏهن پنهنجي دشمن تي قابو پائڻ چاهيو ٿا ته هن جو مهرباني مڃيندي، کيس معاف ڪري ڇڏيو.
***
دوستو! هر قوم ۾ ڪيئي ريتون، رسمون ۽ روايتون هونديون آهن، جيڪي صدين جي عمل مان ڦُٽي نڪرنديون آهن ۽ ان قوم جي مجموعي سڃاڻپ جو هڪ عمومي خاڪو جوڙي پيش ڪنديون آهن، پوءِ ڪي ريتون، رسمون ۽ روايتون بهتر هونديون آهن، ته ڪي بدتر، تڏهن به عام طور بهتر ريتون، رسمون ۽ روايتون سرسُ هونديون آهن. ان لحاظ کان سنڌي قوم جون به ڪيئي ريتون ۽ روايتون آهن، جيڪي ان جو خاڪو جوڙن ٿيون. هتي ان لحاظ کان تفصيل سان ڳالهائڻ جي گنجائش گھٽ آهي، ان ڪري مان اوهان اڳيان هڪ سٺي ريت ۽ روايت جو ذڪر خاص طور ڪندس، جيڪا اسان جي ڏيهاڙي زندگيءَ جو حصو آهي. اوهان ڏٺو هوندو، ته بسن ۾ سفر دوران سڀ کان پهرين سمورن مردن کان ڀاڙو ورتو ويندو آهي ۽ پوءِ مُنشي انهن زائفن کان ڀاڙو وٺندا آهن جيڪي ٻارن سُوڌو يا اڪيليون هونديون آهن، سو به ان ريت ته انهن جي مٿي تي هٿ رکي انهن کان ڀاڙي جي گُهر ڪندا آهن. ان طرح ٻيون عورتون سُڪون سان ويٺيون هونديون آهن ۽ مُنشي انهن کان ڀاڙي جي تقاضا ناهن ڪندا. اها هڪ بهتر روايت آهي، جيڪا ان سڄي ساٽ کي خوبيءَ سان نبيري ٿي.
ٻيون به ڪيئي ريتون ۽ رسمون اسان جي سماج ۾ پنهنجو فعال ڪردار ادا ڪنديون رهن ٿيون ۽ اسان جي قومي رويي جي عڪاسي ڪن ٿيون. مثال طور رمضان جي مهيني ۾ ڪنهن کي کائڻ پيئڻ جي صلاح نه ڪرڻ جي ريتِ مذهبي احترام جي نشاندهي ڪري ٿي، وڏن سان اُٿي بيهي ملڻ جي ريت کين مانُ جو بهترين اظهار آهي، ٻئي جي ڳالهه ڌيانَ سان ٻڌڻ جي ريت مان پنهنجائپ جو به احساس جاڳي ٿو، ته اڳلي کي پنهنجي اهميت به محسوس ٿئي ٿي، دوست سان ڀاڪر پائي ملڻ سان دوستيءَ کي به ڄڻ ته ڀاڪر ۾ ڀرجي ٿو، ان سان دوست ۽ دوستي مضبوط ٿئي ٿي، ڪنهن مخاطب کي “جِي سائين” سان وراڻي ڏيڻ جِي ريت مان اڳلي کي عزت ڏيڻ جو اظهار ٿئي ٿو، بسن ۾ بيٺل عورتن ۽ بزرگن کي جڳهه ڏيڻ مان کين احترام ۽ مانُ ڏيڻ جي ريت ڏسڻ ۾ اچي ٿي، ٻارن کي ماڻهو سٺي تعليم ڏيارڻ چاهن ٿا ۽ اهڙو اونو رکن ٿا ۽ ڪوششون ڪن ٿا، جا چڱي ڳالهه آهي. اها ريت اڳتي هلي اڃا به بهتر نتيجا ڏيندي....
ٻئي طرف ڪي اهڙيون ريتون به اسان کي سماج ۾ اُسرندي، وڌندي ويجھندي نظر اچن ٿيون جيڪي نه ٿيڻ گھرجن. مثال طور اسان جي سماج ۾ سهپ جي جيئن پوءِ کوٽ ٿيندي پئي وڃي. ماڻهو ٻئي جي ڳالهه کي ٻڌڻ، سمجھڻ ۽ سَهڻ لاءِ تيار ناهي. دوستن ۽ واقفن سان گارين سان مخاطب ٿيڻ جو رجحان وڌندي نظر اچي ٿو. هر هڪ ماڻهو ٻئي ماڻهوءَ کان اڳ ڪڍڻ جي ڪوشش ۾ ڏيکارجي ٿو، پوءِ ڀلي ته ٻئي جو ڪيترو به ۽ ڪهڙو به نقصان ٿئي. قطار ٺاهي پنهنجي واري تي معاملو نبيرڻ جي سٺي ريت ادارن ۾ وڌندي نظر نه ٿي اچي. هر هڪ ماڻهو وٺُ سٺُ ۾ لڳو پيو آهي، عجيب بي چيني ۽ اُڻ تڻ آهي جيڪا ماڻهن ۾ وڌندي پئي وڃي جنهن تي سوچڻ لاءِ ڪو تيار ناهي. اسان جي تعليم ۽ تعليمي ادارا، صحت ۽ ان جا ادارا، قانون ۽ ان جا ادارا، ۽ ان ريت ٻيا ڪيئي شعبا ۽ ادارا پنهنجو ڪارج ۽ ڪردار وڃائيندي نظر اچن ٿا، پر ڪو به ان بابت سوچڻ، لوچڻ ۽ اپاءَ وٺڻ لاءِ تيار ناهي، جا ڳالهه يقيناً اسان جي سماج کي تمام وڏو مقصان ڏئي رهي آهي ۽ جيئن پوءِ تيئن اهو نقصان وڌندو ويندو، تان جو ان جو تدارڪ ڪرڻ به ممڪن نه رهندو. ان طرف سوچڻ جي تمام گھڻي ضرورت آهي.
***
(سرجيل: 21 آگسٽ 2011ع)