22. آزادي ۽ غلامي
هڪ طرف آزاديءَ لاءِ ڪڏهن ته ڪيئي سالن تائين جدوجهدون ڪرڻيون پونديون آهن، لاتعداد قربانيون ڏيڻيون پونديون آهن، گھڻو ڪجھ سَهڻو پوندو آهي، ته ٻئي طرف هڪ لمحي جي غلطيءَ يا غفلت سان آزاديءَ کان محروم به ٿي پئبو آهي، جنهن مان وري نڪرڻ لاءِ، غلاميءَ جي مليل ان ڀيانڪ نتيجي مان نڪرڻ لاءِ، ٻيهر وڏي عرصي تائين ڪي قومون ته جدوجهد به هلائي نه سگھنديون آهن. ان ڪري ڪا به قوم پنهنجي آزاديءَ جي معاملي ۾ ڏاڍي حساس هوندي آهي، قوم جا ماڻهو ڪنهن به قيمت تي پنهنجي آزاديءَ تان هٿ کڻڻ لاءِ، آزاديءَ کي وڃائڻ لاءِ، تيار نه هوندا آهن. اهي قومون ۽ اهي ماڻهو ئي بدنصيب هوندا آهن، جيڪي پنهنجي آزادي وڃائي ويهندا آهن....
سنڌ جي عظيم شاعر شيخ اياز جو هڪ قومي نظم اوهان جي نذر ڪيان ٿو:
مان توکي گيت ڏيان اي ڌرتي!
تون مون تي زنجير وجھين!
هي گيت گلابي جُهڙ ڦُـڙ جا،
هي گيت شرابي جُهڙ ڦُـڙ جا،
هي سانوَڻ جا من ڀانوَڻ جا،
هي آگم آگم آنوَڻ جا،
هي گيت اُڃايل مورن جا،
ريتيءَ تي ڪَنٺ - ڪَٺوئَرن جا،
هي گيت سُنهريءَ سنڌوءَ جا،
جا سُپنا آهي سانجھيءَ جا ــــ
هي گيت تِکن طوفانن جا،
هي گيت اَٽل انسانن جا،
هي گيت روپهري ٻانهُن جا،
۽ دوريءَ جا ۽ دانهُن جا،
گھنگھور گھٽا جئن جوانيءَ جا،
پُرشور هوا جئن جوانيءَ جا،
هي گيت رسيلن رنگن جا،
يا جھولا مست اُمنگن جا!
هي گيت نِڪورن ٿانوَن جا،
۽ لانوَن جا ۽ ڇانوَن جا،
هي گيت رُسڻ جي راتين جا،
۽ اَت اُڪنڊيُن باتين جا،
هي گيت برهه جي بانديءَ جا،
۽ سهڻين جي سيرانديءَ جا،
۽ وارن ڪارن ڪارن جا،
هي گيت سُڳنڌي سارن جا،
هي گيت جُدائيءَ جھوريءَ جا،
۽ لونءَ لونءَ ڪنهن جي لوريءَ جا،
۽ هر هر هنجون هارڻ جا،
هي گيت اَڪارڻ ڪارڻ جا.
ڪنهن وقت هوا کان هلڪا ها،
هي گيت جُهڙاليءَ جَهلڪا ها،
ڪنهن وقت اِهي ڳنڀير هُيا،
ڪنهن اونهيءَ نَئن جو نِيرُ هيا،
هي گيت ڌياڻيءَ ڌرتيءَ جا،
۽ داڻي پاڻيءَ ڌرتيءَ جا،
هي گيت لهوءَ جي لُڙڪن جا،
هي گيت سَلهاڙيل سُڏڪن جا،
هي گيت اُڏاڻل ڳيرن جا،
۽ آنڌيءَ ۾ آکيرن جا،
هي گيت بکايل ٻارن جا،
۽ مستقبل جي تارن جا،
دردماندن جا، مزدورن جا،
۽ کيتيءَ کيتيءَ کورن جا،
زنجيرن جا، زندانن جا،
۽ لوهه - لڱين انسانن جا،
۽ سوريءَ تي سَرواڻن جا.
هي گيت اَمر اُهڃاڻن جا،
هي گيت کُليل ميدانن جا،
۽ جندڙيءَ جي جولانن جا،
هي گيت اَجھلَ آزاديءَ جا،
۽ ٻانهن - ٻَلَ آزاديءَ جا،
جو ڪيري ڪوٽ غلاميءَ جا،
هي گيت انهيءَ هر عاميءَ جا.
مون توکي ڇا ڇا گيت ڏنا!
ڇا شبنم شعلا گيت ڏنا!
ڇا سپنا سپنا گيت ڏنا!
ڇا سُندرتا جا گيت ڏنا!
مان توکي جيتَ ڏيان اي ڌرتي!
تون مون تي زنجير وجھين!
آزاديءَ ۽ غلاميءَ تي انسان جي سماجي سٽاءَ ۾ اچڻ سان ئي گھڻو ڪجھ ڳالهايو ۽ لکيو ويو آهي، ڇاڪاڻ ته آزاديءَ ۽ غلاميءَ کي ذاتي يا انفرادي مقصدن ۽ مطلبن کي حاصل ڪرڻ لاءِ پڻ مطلبي ماڻهن پاران استعمال ڪيو ويو آهي ۽ ان کان بچڻ لاءِ سچن ماڻهن لازوال هلچلون هلائي آجپو به ماڻيو آهي. ڪن حالتن ۾ ته ايئن به ٿيو آهي ته قوم ۽ وطن کي مڃڻ کان نابري واريندي انهن جو انڪار پڻ ڪيو ويو آهي. ان حوالي سان تنبيهه ڪندي، سنڌ جي نامور دانشوَر سائين محمد ابراهيم جويي صاحب جو چوڻ آهي: “وطن جي انڪار جو فلسفو يا نظريو محڪوم ۽ مظلوم قومن لاءِ هر صورت ۽ هر حالت ۾ تباهيءَ ۽ ذلت جو فلسفو آهي ۽ اهو فقط ملڪ جا غدار ۽ ملڪ جا دشمن پيش ڪندا ۽ پکيڙيندا آهن.” (ڪِي جو ٻيجل ٻوليو، مهاڳ)
جيئن ته آزاديءَ سان انسانذات کي حقيقي مسرتون ۽ خوشيون ملن ٿيون، جنهن لاءِ اديب، شاعر ۽ فنڪار پڻ پنهنجو پنهنجو ڪردار ادا ڪندا آهن، تنهنڪري ان نسبت سان چاهيان ٿو ته اوهان کي هي پئراگراف به ٻڌايان، جنهن ۾ اهڙيءَ خواهش جو ذڪر ڪيل آهي، جيڪا اسان مان هر هڪ کي رکڻ گھرجي ۽ ان لاءِ جدوجهد به هلائڻ گھرجي. “پئبلو نرودا چوي ٿو: ‘مان جو ڪجھ ڏسان ٿو ۽ محسوس ڪريان ٿو، سو ئي لکان ٿو. منهنجي شاعريءَ ۾ سونهن ۽ عظمت ان ڪري آهي جو مان سموري انسانذات جي خوشين ۽ آرزوئن جو وڪيل آهيان. مان چاهيان ٿو ته مسرتون ۽ خوشيون ساري انسانذات جو مقدر بڻجن.” (رشيد ڀٽي، مضمون “شيخ اياز جي شاعريءَ جو سياسي ۽ ادبي پس منظر”، ڪتاب: شيخ اياز (سنڌي ادب ۾ تنقيد)، مرتب: جامي چانڊيو، ص 27، سال 1998ع، ڇپائيندڙ: سنڌيڪا اڪيڊمي ڪراچي)
(سرجيل: 14 آگسٽ 2011ع)