31. سنڌيت جو روپ ۽ رنگ
ڄاڻِي ڇڏي ڄاڻُ، پُـــرُ تون پُوربَ پـارَ ڏي. (شاهه)
گذريل ڪجھ ڏينهنِ کان عام طور تي اسان کي سنڌي ماڻهن ۾ هڪ رنگُ روپ نظر اچي ٿو. اهو روپ ۽ رنگ سنڌيت جو رنگ آهي، ان رنگ ۾ ثقافت جا رنگ سمايل آهن، ان روپ ۾ سنڌي اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپيءَ جا وَنَ آهن. نه صرف ڪراچيءَ کان وٺي ڪشمور تائين، پر انهن ٻين ملڪن ۾ پڻ سنڌي ثقافت جون جھلڪيون نظر آيون پئي جتي سنڌي ماڻهو رهي پيو. ان روپ ۽ رنگ جي ڄڻ ته خوشبوءِ ئي نرالي آهي. اجرڪ جي رنگن ۾ جيڪا انوکائپ سمايل آهي، اها ٻئي ڪنهن اهڙي ڪپڙي ۾ نظر نه ايندي. ان ڪري ئي ته اجرڪ کي سنڌي ثقافت ۾ اهم حيثيت حاصل آهي اهي مخصوص رنگَ ۽ سٽاءَ ئي اجرڪ کي اها اهميت بخشين ٿا جيڪا سنڌي ڪلچر جي نمائندگي ڪري ٿي. ٻئي طرف سنڌي ٽوپ جو به پنهنجو شانُ آهي. سنڌي ٽوپ تي اڳيان محراب جيان جيڪا وٿي ڇڏيل آهي، ان جي پڻ وڏي اهميت ۽ ڪارج آهي. ان سان اسان جو نه صرف مٿو ڍڪيل رهي ٿو پر سنڌي مسلمان کي پڻ نماز پڙهڻ ويل ٽوپ لاهڻ جي گھرج محسوس نه ٿي ٿئي ۽ سجدو نرڙ جو ئي ادا ٿئي ٿو. سنڌي ٽوپ کي پائڻ سان ماڻهوءَ کي مٿي تي هڪ ڍَڪ ته آهي ئي، پر ان سان گڏوگڏ ماڻهوءَ کي اهو احساس پڻ رهي ٿو ته هُو هڪ نرالائپ پڻ رکي ٿو، جيڪا کيس سنڌيت سان ڳنڍي ٿي. جيئن سنڌي لباس ۾ پنهنجي سونهن آهي، اهڙيءَ ريت سنڌي اجرڪ ۽ سنڌي ٽوپ ۾ پڻ وڏي خوبصورتي آهي.
رات جـي پـوئــيـــن پـهــر چــنـــڊ جـيــان،
منهنجي جھوليءَ ۾ جھلي وئي آهين.
مون تي ڪنهن بند ٿــيــل در وانگــي،
پــاڻ ئـــي پـــاڻ کُـلـــي وئـــي آهـــيـــــــن. (امداد حسيني)
سنڌي ثقافت جا اهڃاڻ سنڌ جي تهذيب ۽ تمدن سان سلهاڙيل آهن. اهي تهذيب اسان وٽ موهين جي دڙي جي روپ ۾ موجود آهي، جنهن کي پنج هزار سالن کان وڌيڪ وقت گذري چڪو آهي. اها ڪا معمولي ڳالهه نه آهي ته اسان سنڌي ماڻهو 5 هزار ساله تهذيب جا وارث آهيون، اسان جون پاڙون ڪي هوا ۾ لٽڪيل نه آهن، پر ان کي پنهنجي ڌرتي، پنهنجي ٻولي ۽ پنهنجون روايتون آهن. ثـقافت مجموعي طور ڪنهن به قوم جي ريتن رسمن، ٻوليءَ، روايتن، اٿا ويٿيءَ، لباس، رهڻيءَ ڪهڻيءَ جي طور طريقن جو نالو آهي. مطلب ته هڪ قوم صدين کان جنهن طرح سان رهي ٿي پئي، ان سڀ ڪجھ جو نالو ثقافت آهي. ثقافت ڪا جامد شَيءِ ناهي. جيڪڏهن اها جامد هجي ها ته ڪڏهوڪر ختم ٿي وڃي ها، پر اها تسلسل سان اڳتي وڌندڙ ۽ پاڻ ۾ تبديليون آڻيندڙ شَيءِ آهي. تنهن هوندي به ثقافت ۾ ڪي قدر پائدار هوندا آهن، جيڪي سدائين ساڳيا رهندڙ هوندا آهن. مثال طور ڪي ريتون ۽ رسمون ساڳيون رهنديون آهن، ته ڪن ۾ ٿوري تبديلي ايندي آهي، ته ڪي مڪمل طور تبديل ٿي وينديون آهن.... ڪنهن به قوم جي ثقافت جو اڀياس انتهائي اهم ۽ وڻندڙ موضوع پڻ آهي. اهو موضوع ڄڻ ته انسانذات جي تاريخ ۽ سماجيات کي سمجھڻ ۾ پڻ مدد ڏيندو آهي. ثقافتي اڀياس سان اسان ان لائق پڻ ٿي سگھندا آهيون ته ان قوم جي مزاج کي سمجھي سگھون. ڪي قومون ويڙهاڪ مزاج رکنديون آهن، ته ڪي قومون وري امن پسنديءَ کي وڌائينديون آهن ۽ سهپ جو مظاهرو ڪنديون آهن. اسان جي سنڌي قوم پڻ امن پسند قوم آهي ۽ سهپ وارو مزاج رکندڙ آهي. اسان وٽ ڪنهن کي ڏکويو ناهي ويندو، پر مهمان نوازي ڪري، خدمت چاڪري ڪئي ويندي آهي. جيڪڏهن دنيا ۾ اهڙا رويا وڌايا وڃڻ ته ٻرندڙ دنيا امن پسند بڻجي سگھي ٿي.
هڪڙو لفظُ لکِي، ٻيا سڀ ڊاهي ڇـڏ،
وينديـن پاڻ سِکِـي، اکـرَ عاشقـيءَ جـا. (ادل سومرو)
سنڌي ٻولي پڻ سنڌي ثقافت جو اهم جزو آهي. سنڌي ٻوليءَ کان سواءِ ڄڻ ته اسان جي ثقافت اڻ پوري ۽ کُٽل کُٽل آهي. جيتري سنڌي ٻولي سهڻي ۽ مٺڙي، اوتري ئي سنڌي ثقافت به سهڻي ۽ مٺڙي. جيترو سنڌي ٻولي ڳالهائڻ ۾ پياري ۽ وڻندڙ، اوترو ئي سنڌي ثقافت به پياري ۽ وڻندڙ. جيترو سنڌي ٻولي وسيع ۽ دل کي ڇُهندڙ، اوترو ئي سنڌي ثقافت به وسيع ۽ دل کي ڇُهندڙ. جيئن جيئن سنڌي ٻولي وڌندي، تيئن تيئن سنڌي ثقافت به وڌندي ۽ ويجھندي. ٻنهي جو هڪ ٻئي سان اڻٽٽ ناتو آهي، ٻئي هڪ ٻئي سان سلهاڙيل آهن، ڪنهن به هڪ جو موتُ، ٻئي جو موتُ هوندو. سنڌي ٻولي جيئندي، ته سنڌي ثقافت به جيئندي. سنڌي ٻولي جي واڌِ، سنڌي ثقافت جي به واڌ آهي. هاڻ اهو سوال پڻ اهم آهي ته سنڌي ٻوليءَ کي اسان ڪيئن وڌائي سگھون ٿا، جو سنڌي ٻوليءَ سان گڏ سنڌي ثقافت به وڌي ۽ ترقي ڪري؟ سڀ کان پهرين ته اسان سنڌي ٻوليءَ ۾ تعليم کي وڌائڻ جا اُپاءَ وٺون، سنڌي ٻوليءَ جو واهپو وڌايون، ان کي مارڪيٽ جو ٻولي به بڻايون، سنڌي ٻوليءَ کي انٽرنيٽ تي گھڻي کان گھڻو وڌايون، سنڌي ٻوليءَ ۾ ڇپجندڙ ڪتابن، اخبارن ۽ رسالن کي خريد ڪري پڙهون ۽ پڙهايون، سنڌي پروگرامن ۽ سرگرمين ۾ شرڪت ڪيون ۽ هر اهو ڪم ڪيون جنهن سان اسان کي ٿورو به محسوس ٿئي ته ان عمل سان سنڌي ٻولي وڌندي. ٻئي طرف اهڙن عملن کان پاسو ڪيون، جيڪي سنڌي ٻوليءَ کي نقصان رَسائيندڙ آهن، ڇو ته ان سان اسان جي ثـقافت کي به نقصان رَسندو. پنهنجي ٻوليءَ، پنهنجي ڌرتيءَ سان پيار ئي قوم جي جيئندان جو اهم جُز آهي، جيڪو اسان کي پنهنجي زندگيءَ جو مستقل حصو بڻائڻو آهي. اسان جي ٻڌي ئي اسان جي ٻوليءَ جي سگھ آهي ۽ اسان جي ٻوليءَ جي سگھ ئي اسان جي قوم ۽ وجود جي سگھ آهي.
***
تمهاري حُسن سي رهتِي هي همڪنار نظر
تمهارِي يـاد سـي دل هـم ڪـلام رهـتـا هــي
رهِـي فـراغـتِ هـجـران تـو هـو رهي گا طَي
تمهارِي چاهه ڪا جـو جـو مقـام رهـتـا هــي. (فيض)
سال 2011ع کي انجمن ترقي پسند مصنفين پاڪستان، اردو ادب جي مشهور ۽ ترقي پسند شاعر فيض احمد فيض جي صَد ساله تقريبن طور ملهايو پيو وڃي. ان سلسلي ۾ ڪيئي پروگرام ملڪ جي مختلف شهرن ۾ ۽ ٻين ملڪن ۾ پڻ جنوري 2011ع کان منعقد ڪيا ويا آهن. اڄ 20 نومبر فيض صاحب جي 120 هِين ورسيءَ جو ڏينهن آهي، ته ضروري ٿو محسوس ٿئي ته فيض صاحب جا ڪي شعر اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ۽ سندس ڪي ڳالهيون اوهان سان شيئر ڪريان.
رات يُون دل ۾ ترِي کوئِي هُوئي ياد آئِي
جيسي ويراني ۾ چُپڪي سي بهار آجائي
جيسي صحرائون ۾ هولي سي چلي بادِ نسيم
جيسي بيمار ڪو بي وجه قرار آجائي. (فيض)
فيض صاحب جي شاعريءَ جي ڪُليات “نسخه هائي وفا” جي نالي سان ڇپيل آهي، جنهن ۾ سندس هِي 8 ڪتاب شامل آهن: نقشِ فريادِي، دستِ صبا، زندان نامه، دستِ تهِ سنگ، سرِ واديِ سينا، شامِ شهرِ ياران، مري دل مري مسافر ۽ غُبارِ ايام.... فيض صاحب بابت، سندس ڪتاب “زندان نامه” ۾ رُودادِ قفس” جي عنوان هيٺ سابق ميجر محمد اسحاق لکي ٿو ته “فيض صاحب انهن انسانيت نواز روايتن سان تعلق رکي ٿو جيڪي هزارين سالن کان ٻنهي ملڪن (يعني پاڪستان ۽ ڀارت) جي ڌرتيءَ جي سڃاڻ رهيون آهن. هُو انهيءَ سلسلي جي ڪَڙي آهي جنهن کي امير خسروءَ، ڀڳت ڪبير، خواجه معين الدين چشتيءَ، بابا نانڪ، بابا فريد، ابوالفضل، فيضِي، بُلي شاهه، وارث شاهه، شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ، رحمان بابا ۽ ٻين انيڪ بزرگن فيض بخشيو آهي.” (نسخه هائي وفا، ص 93-192)
رات مَهڪِي هُئِي آئي هي ڪَهِين سي پُوڇو
آج بـکـرائي هُـوي زلـفِ طـرحـدار هـي ڪــون
ڦِــر درِ دل پــه ڪـوئـي ديـنــي لگــا هي دستڪ
جانئـي ڦِـر دلِ وحشِـي ڪا طلبگار هي ڪون. (فيض)
فيض احمد فيض جا ڪي گيت فلمن ۾ پڻ ڳايا ويا. انهن فلمن ۾ “سُک ڪا سپنا”، “قسم اس وقت ڪِي” ۽ “جاگو هُوا سويرا” شامل آهن. فلم “جاگو هوا سويرا” ۾ فلمايل فيض صاحب جو هڪ خوبصورت گيت، اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان ٿو:
اَب ڪيا ديکين راهه تمهارِي
بِيت چَلِي هي رات
ڇوڙو
ڇوڙو غم ڪِي بات
ٿَم گَئي آنسُو
ٿَڪ گَئِين اکيان
گُذر گَئي برسات
بِيت چلِي هي رات
ڇوڙو
ڇوڙو غم ڪِي بات
ڪَب سي آس لگِي درشن ڪِي
ڪوئِي نه جاني بات
ڪوئي نه جاني بات
بِيت چلِي هي رات
ڇوڙو غم ڪِي بات
تُم آئو تو من ۾ اُتري
ڦُولون ڪِي بارات
بِيت چلِي هي رات
اب ڪيا ديکين راهه تمهارِي
بِيت چلِي هي رات.
***
(سرجيل: 20 نومبر 2011ع)