20. ڳَر لڳِي ڳالهيون ڪيان
سَــرَ، لــوهِـيــڙا ڳَــڀِـيــا، ڪُـسَـر نِـسـريــــا،
تو ڪئن وسرِيا، ڍوليا! ڏينهن اچڻ جا؟
مٿئين بيت تي اوهان غور ڪندا، ته معلوم ٿيندو ته شاهه سائينءَ هن ٻِه سِٽي بيت جي ٿورڙن لفظن ۾ انتهائي وڻندڙ ڪيفيت ۽ منظر نگاري بيان ڪئي آهي، جيڪا من اندر لهي ٿِي وڃي ۽ ماڻهو بي اختيار عجب ۽ ڏک جي احساس هيٺ اچي ٿو وڃي. ڏسو، ته شاهه سائين پنهنجي ڍولئي، پرينءَ پياري، سڄڻ، هَڏ ڏوکيءَ، سپرينءَ کي چوي ٿو ته توکي ته مون وٽ اچڻو هو، هِي ڏينهن ته ملڻ جا هئا، اهي تو کان ڪيئن وسري ويا آهن، جڏهن ته سَر ۽ لوهيڙا (۽ ٻيا وڻ ٽڻ وغيره) پڻ ڳڀجي يعني ٻوڪجي ويا آهن، ايتري قدر جو ڪُسَر يعني خراب سَر به نِسري آيا آهن، پر تو اڃا تائين اچڻ جي ناهي ڪئي. هاڻ دير نه ڪر، مان وٽ ستت هليو اچ. ان ڪيفيت ۾ شاهه سائين وڇوڙي جي احساس هيٺ سوچي ٿو ته جيڪڏهن منهنجو سپرين هاڻي هليو اچي ته ان صورت ۾ ساڻس روح کي راضي ڪندڙ رهاڻيون ڪيان ۽ کيس ڀاڪر منجھ ڀري ڳالهيون ڪيان:
جـيـڪَـر اچــي هــاڻِ، ته ڪَـريــان رُوح رچــنــديــون،
آيلِ! ڍولئي ساڻ، هوندَ ڳَر لڳي ڳالهيون ڪريان.
“سُر سامونڊيءَ” ۾ شاهه سائينءَ وڻجارن، سفر تي ويندڙن ۽ سندن انتظار ڪندڙن جو پُرسوز احوال درج ڪيو آهي. شاهه سائينءَ هيءُ سُر ڪنهن به راڳ يا راڳڻيءَ تي ناهي رٿيو، پر هن سُر جي مواد موجب ئي سُر جو نالو سامونڊي يعني سمنڊ وارا رکيو ويو آهي.... “شاهه جي رسالي” جو هڪ اهم مرتب جناب غلام محمد شاهواڻي لکي ٿو: “ڪراچيءَ جي لاڙي حصي جو ‘مغلڀئين’ وٽ، جيڪو سامونڊين جي وڇڙيل وهن ۽ مُنڌل مُنڌن جو حالُ هُن ]شاهه[ اکين سان ڏٺو هو، تنهن جِي هِن سُر ۾ چِٽي تصوير نڪتل آهي. وڻجارين جي من جو مونجھارو، اندر ۾ اٿندڙ ۽ پل پل پوندڙ پور، ڪانڌن جي ڦوڙائي ۾ آگي اڳيان التجائون، سندن صحيح سلامت واپس ورڻ لاءِ قسمين قسمين حيلا ۽ تپشائون ــــــ تڙن تي وَرن ورَڻ لاءِ اوسيئڙو ۽ انتظار، بندر تي ناکئن کان پڇائون ــــــ پِيرن تي پـڙ باسڻ، درياهه تي اَکا پائڻ، چَوواٽن تي ڏيئا ٻارڻ وغيره انهن سڀني جو نهايت دل سوز ۽ رِقت آميز نموني ۾ بيان ڪيو ويو آهي.”
جَنـيـن ڪـارڻِ مون، تَــڙَ پُوڄـارا پُوڄيا،
پُــنـــيَـمِ اُمـيـدُون، سـي ئـي سڄـڻ آئِيـا.
شاهه سائينءَ جا “سُر سامونڊيءَ” مان ڪجھ بيت پيش ڪرڻ جو هڪ منهنجو مقصد هي به هو ته جيڪي ماڻهو سفر تي وڃن ٿا، ڪجھ تن جو ذڪر ڪريان ۽ ڪجھ تن ماڻهن جو، جيڪي سفر تي ويندڙن جو پنهنجي اباڻي تَر ۾ انتظار ڪن ٿا. ان کان سواءِ ڪجهه ڳالهيون سفر بابت به ڪجن.
دوستو! سفر کي زندگيءَ ۾ ضروري ڄاتو ويو آهي ۽ ان جي اهميت کان ڪو به سمجُھو ماڻهو انڪاري ناهي. سفر سان ماڻهوءَ کي مختلف ماڳ ۽ مڪانَ گھمڻ جو موقعو ملي ٿو. ماڻهو انهن ماڳن مڪانن جي تاريخ، جاگرافيءَ، اهميت، ڪردار ۽ ڪارج کان آگاهه ٿئي ٿو.... سفر ۾ ماڻهو جيڪي تاريخي ۽ ثقافتي جڳهون ڏسي ٿو، ان سان سندس تاريخي ۽ سماجي شعور ۾ پڻ وڏو واڌارو ٿئي ٿو، ڇاڪاڻ ته هر تاريخي ۽ ثقافتي جڳهه جو هڪ پس منظر ٿئي ٿو، جنهن مان اهو گذري ٿو. مثال طور موهين جو دڙو اسان سنڌين جو تاريخي ۽ املهه ماڳ ۽ ثقافتي ورثو آهي. اهو اسان جي سنڌو ماٿر سڀيتا جي 5 هزار سالن جي تاريخ ۽ آواز آهي، اهڙو آواز جنهن کي صدين جي صدا آهي. اها صدا ماضيءَ کان مستقبل ڏانهن وڌندي رهي آهي. موهين جو دڙو اسان جي سڃاڻپ جو مُهڙيون نشان آهي جنهن کان سواءِ اسان ماضيءَ جي عظمتن کان وانجھيل آهيون.... اهڙيءَ ريت چين جي تاريخي ڀِت، انڊيا جي تاج محل، اٽليءَ جي پِيسا ٽاور ۽ لاهور جي شاهي قلعي جي پڻ تاريخ آهي، جيڪا اهي ماڳ ڏسڻ سان اسان کي حاصل ٿئي ٿي.
سفر ۾ ماڻهوءَ کي مختلف ماڳن مڪانن ۽ تاريخي جڳهن کان سواءِ، اهم ملڪن، شهرن ۽ ڳوٺن کي ڏسڻ وائسڻ جو پڻ موقعو ملي ٿو. جيئن ماڳن مڪانن جو پس منظر ٿئي ٿو، ايئن ملڪن، شهرن ۽ ڳوٺن جو پڻ پس منظر ٿئي ٿو.... اهڙا تاريخي واقعا ٿين ٿا جن مان ملڪَ، شهر ۽ ڳوٺ گذرن ٿا. ان ڪري ئي اهڙيون تاريخون لکڻ کي وڏي اهميت حاصل هوندي آهي جنهن مان ملڪن، شهرن ۽ ڳوٺن جو اڀياس ٿيندو هجي، ڇاڪاڻ ته ان سان تمدني ۽ تهذيبي سفر بابت ڏاڍي اهم ڄاڻ ملندي آهي. مثال طور ٺٽو شهر سنڌ جو قديمي تخت گاهه رهيو آهي جنهن کي ظالمن ۽ ڦورُن باهيون ڏئي تباهه ۽ برباد ڪيو، شڪارپور شهر، جنهن کي سنڌ جو پيرس هجڻ جو شرف حاصل هو، خدا آباد ڳوٺ، جيڪو ڪلهوڙا حڪمرانن جو گاديءَ جو هنڌ هو.... حاصل مقصد ته هر ملڪ، شهر ۽ ڳوٺ جو اڀياس سماجي معاشرت جي لحاظ کان پڻ وڏي رهبري ۽ رهنمائي ڪري ٿو، جنهن کي ضرور سمجھڻ گھرجي ۽ ان مان پِرائڻ گھرجي.
سفر ۾ ماڻهوءَ جو انيڪ ٻين ماڻهن سان پڻ ملڻ ٿئي ٿو. مختلف ماڻهن سان ملڻ، ڳالهائڻ ٻولائڻ، کائڻ پيئڻ، اُٿا ويٺي ڪرڻ، مطلب ته گُذارڻ سان ماڻهوءَ کي ٻين ماڻهن جي روين، مزاجن، ريتن، رسمن جي خبرچار پوي ٿي. ڪهڙا ماڻهو ملنسار ۽ ڪهڙا خشڪ آهن، اِن جي ڪَٿ ٿئي ٿي. ڪهڙا ماڻهو ساٿ نڀائيندڙ آهن ۽ ڪهڙا ساٿ ڇڏي ويندڙ آهن، ڪهڙا ڏُکيءَ سُکيءَ ۾ ساڻ رهندڙ ۽ ڪهڙا مفاد پرست آهن، ان جي آگاهي ٿئي ٿي. ان کان سواءِ ماڻهن جي نسلن، ٻولين، لهجن، لوڪ روايتن ۽ رسمن کان ماڻهو سفر ذريعي بخوبي واقف ٿئي ٿو. ڪجھ ماڻهن وٽ رهائش دوران ڪٿي مهينا به ڪجھ ڏينهنِ برابر ٿين، ته ڪٿي ٿورڙا پَل به ڳورا ٿيو پوَن. ڪن ماڻهن سان ملڻ دوران ويجھڙائيءَ جو احساس جيءَ جذبن ۾ جاڳي پوي، ته ڪٿي وري اوپرائپ ايڏِي ته وڌيل محسوس ٿئي جو هڪ گھڙي گڏ گذارڻ به عذاب بڻجي پوي. مطلب ته نِت نون تجربن ۽ تجزين مان ماڻهو گذري ٿو، جڏهن هُو سفر ۾ ٻين ماڻهن سان ملي ٿو. ان سان ماڻهن جي انفرادي توڙي اجتماعي لاڙن ۽ رجحانن جي ڪَٿ ٿئي ٿي، جنهن مان مجموعي بهتريءَ جي واٽ به ڳولي سگھجي ٿي ۽ ان تي اڳتي وڌي به سگھجي ٿو.
اهي ته ٿيون سفر بابت ‘ٻاهريون’ ڳالهيون، جيڪي مسافر لاءِ هر لحاظ کان فائدي واريون آهن. ٻئي طرف ڪي ماڻهو هوندا آهن جيڪي اڪيلي سِر سفر ڪندا آهن ۽ ڪي وري گڏجي ٽولن جي صورت ۾ هِتي هُتي گهمندا ڦرندا آهن. ڪنهن جي سفر جو مقصد سهڻيون جايون ۽ جڳهون ڏسڻ هوندو آهي، ته ڪنهن جو تفريح ڪرڻ. ڪو ماڻهو شوقيه سفر ڪندو آهي، ته ڪو وري دنيا جهان جي خوبصورتيءَ کي پنهنجن نيڻن ۾ سمائڻ چاهيندو آهي. ڪو ماڻهو ضرورت ڪارڻ سفر ڪندو آهي يعني روزگار سانگي، ته ڪو وري روزگار ڪرڻ کان پوءِ ٿَڪ ڀڃڻ لاءِ سفر اختيار ڪندو آهي. ڪي ماڻهو سفر ڪري وساري ڇڏيندا آهن، ته ڪي وري سفر جي لمحن کي يادگار بڻائيندي سفرناما لکندا آهن ۽ ان ريت ٻين ماڻهن کي به ڄڻ ته پاڻ سان گڏ گھمائيندا آهن.... سنڌي ٻوليءَ ۾ اهڙا سفرناما لکندڙن ۾ جناب الطاف شيخ جو نالو انتهائي اهم آهي، جنهن 50 کان وڌيڪ سفرناما ۽ ٻيا ڪيئي ڪتاب لکيا آهن ۽ دنيا جا ڪيترائي ملڪ گھميا آهن. اها به هڪ وڏي ڪارائتي سرگرمي آهي ته ماڻهو ملڪ ۽ شهر گھمندو رهي، اتان جي سماجن کان آگاهه ٿيندو رهي، شهرن ۽ ڳوٺن جي فطرتن جو اڀياس ڪندو رهي ۽ قدرتي ۽ ماڻهوءَ جي اَڏيل حسناڪين کي داد ڏئي. ان کان سواءِ پنهنجن ديس واسين کي به ان کان آگاهه ڪري.
***
(سرجيل: 31 جولاءِ 2011ع. ڇپيل: روزاني “عبرت” حيدرآباد، 27 نومبر 2011ع)