واءَ سان گڏ هلو!
حقيقت ۾ ادب يا ٻيا مڙئي فن، هن وسيع دنيا ۽ سماج کي سمجهڻ ۾ مدد ڏيڻ سان گڏوگڏ ان جي تشڪيل ڪرڻ ۾ پڻ مدد ڏين ٿا. ادب کي ٻين مڙني لطيف فنن، سماجي قانونن، سماج کي سمجهڻ لاءِ مقرر ڪيل ماپن مٿان فوقيت حاصل آهي. زندگيءَ جي هر پهلو ۽ پاسي سان ادب جو واسطو آهي. ادب ۽ سياست جو ته پاڻ ۾ ايڏو گهرو ناتو ۽ رشتو آهي، جهڙو سپ ۽ سمنڊ جو. اهي ماڻهو ڪيڏا نه اڻ ڄاڻ ۽ ڪم فهم چئجن، جيڪي ادب کي سياست کان جدا ڪن ٿا. ادب توڙي سياست انسان جي داخلي ۽ خارجي معاملن سان زنجير جي ڪڙين وانگر ڳنڍيل آهن. ٻئي انسانذات جي ڀلائي ۽ بهبود جا خواهشمند آهن. هڪڙي ئي درياهه مان نڪرندڙ ٻه ڪئنال آهن، مقصد ساڳيا کڻي نڪرن ٿا، پر راهون مختلف اٿن. فلسفو، تاريخ، ادب ۽ سياست هڪ ٻئي جي رهنمائي ڪن ٿا. هڪ سياستدان وانگر هڪ اديب پڻ باريڪ بينيءَ سان سماج جو مطالعو ڪري ٿو، ان کي پرکي ٿو، سماجي ۽ معاشي حالتن جو تجزيو ڪري ٿو. اديب ۽ سياستدان معاشري جي خامين ۽ ڪچاين، زمين تي پيدا ٿيل فتني ۽ فساد، گند ۽ ڪچري کي نه صرف منظر عام تي آڻي، ان جي مذمت ڪري ٿو، پر هو ان کي ختم ڪرڻ ۽ ان جي جاءِ تي هڪ نئون معاشرو ۽ هڪ بهترين سماج جوڙڻ لاءِ پاڻ پتوڙي ٿو. ڪڏهن ته اديب، سياستدان کان به ٻه قدم اڳتي وڌي، جهر جهنگ، وستي واهڻ ۾ وڃي قلم سان گڏ زبان سان عوام کي ايندڙ خوف خطرن کان آگاهي ڏئي ٿو ۽ انهن خطرن کي منهن ڏيڻ لاءِ پنهنجن گيتن ۽ غزلن، تقريرن ۽ تحريرن سان هنن جي دل ۾ اڻ ٿڪ محنت ۽ مشقت جو جذبو پيدا ڪري ٿو. هن جو اصل فرض اهوئي آهي، جنهن ڪري سندس مانُ مڙني ڏاهن کان مٿي آهي.
صرف فن برائي فن ڪجهه به نه آهي، عوام ۽ ماڻهن کان غير جانبداري کان وڌيڪ ٻي ڪهڙي خراب ڳالهه آهي. اڄ جو اديب پاڻ کي سياسي، اخلاقي، معاشي ۽ طبقاتي بنيادن لاءِ هڪ وسيلو بنائي استعمال ڪري ۽ نئين ايندڙ انقلاب لاءِ راهه هموار ڪري. اڄ جي اديب کي سماجي اڻ برابري، ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪوشش ڪرڻ گهرجي. هو امن ۽ شانتيءَ لاءِ پاڻ پتوڙي. هو ٺهندڙ نئين سماج کي مدد ڏئي، ۽ پاڻ ۽ پنهنجو فن ان لاءِ وقف ڪري. ڪنهن ڏاهي چيو آهي ته ”فن جو واسطو عوام سان آهي ۽ ان جي پاڙن کي پورهيتن جي وچ ۾ گهرائي سان پيهي وڃڻ گهرجي. اهو فن اهڙو ئي هجي، جنهن کي عوام سمجهي ۽ ان سان محبت ڪري.“
ترقي پسند اديبن تي اهو فرض عائد ٿو ٿئي ته هو ملڪ جي هارين ۽ مزدورن سان ملي هڪ ٿي وڃن. ڇو جو اسان کي جاگيردار، سرمائيدار ۽ سامراج دلال عوام کان پري رکڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. ڇو جو هو سمجهن ٿا ته جيڪڏهن اديب، جن وٽ چالو نظام کي تبديل ڪرڻ ۽ هن سماجي ڍانچي کي بدلائڻ جو ڏانءُ ۽ طور طريقا آهن، اهي جي هن وڌيڪ تباهه ۽ برباد ٿيندڙ طبقي، جيڪو ٻين جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ انقلابي آهي، ان سان ملي هڪ ٿي ويا ته انقلاب کي دنيا جي ڪابه طاقت روڪي نه ٿي سگهي.
اها به ڳالهه پنهنجي جاءِ تي وڏي اهميت رکي ٿي ته اديب جي معاشي ۽ طبقاتي حيثيت ۽ سندس سوچ جو اثر سندس لکڻي تي پوي ٿو. اديب جنهن طبقي سان واسطو ۽ همدردي رکندڙ هوندو، گهڻو ڪري اهڙوئي ادب ماڻهن کي ڏيندو. هن جي طبقاتي سوچ ادب مٿان اثر انداز ٿيندي رهندي. ڪوبه مثال وٺو. جيڪڏهن ڪوبه اديب استحصالي طبقي مان اڀري ٿو يا سندس واسطو ڦورو ٽولن سان آهي ته گهڻو ڪري سندس سوچ به انهن جهڙي رهي ٿي. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ ئي ٻي سوچ جو مالڪ بڻجي ٿو. ان ڪري اديب جي سماجي حالت ۽ ذهني ڪيفيت سندس لکڻي مان ظاهر ٿي بيهي ٿي. ان ڪري ترقي پسند اديب اهي بڻيا آهن، جيڪي پنهنجي استحصالي طبقي کي ڇڏي پرولتاريه سان هڪ ٿي وڃن ٿا ۽ پاڻ کي انهن لاءِ ارپي ڇڏين ٿا.
هر هڪ ترقي پسند اديب جو فرض آهي ته هو پاڻ ۽ پنهنجي فن کي طبقاتي ڏاڍ ۽ ڏهڪاءُ ۽ قومي غلامي خلاف هڪ مضبوط هٿيار طور ڪتب آڻي. نه صرف پيڙجندڙ عوام ۽ غلام قومن لاءِ قلم سان ويهي لکي پر عملي جدوجهد ۾ به شريڪ ٿئي ۽ جي هو ڄاڻي واڻي ڪنارهه ڪشي اختيار ڪندو ته هو ڪنهن به بنياد تي پاڻ کي ترقي پسند چوائڻ جو اهل نه آهي. جي صرف هو پنهنجي انفرادي سکن ۽ خوشين ڪاڻ لَڙي ته به ترقي پسند اديب ٿي نه ٿو سگهي. جڏهن ته هو خود ان پيڙيل طبقي سان، هن اڻ برابري واري سماج جا ڏک ڏولاوا سهي ٿو. ته هن کي جڳائي ته نه صرف پنهنجي انفرادي ڏکن ۽ سورن، تڪليفن ۽ پيڙائن کي ادب جو موضوع بنائي ۽ انهن جي حل لاءِ پاڻ پتوڙي، پر مجموعي انسان ذات جي ڏکن ۽ ڏولائن، مصيبتن کي هٿ ۾ کڻي ۽ ان طبقي جي وڏي آباديءَ کي ان سان ملائي گڏجي جدوجهد ڪري. ڇو جو ائين ڪرڻ سان نه صرف فردي آزادي ۽ سڪون نصيب ٿيندو پر اجتماعي فائدا پڻ رسندا ۽ اجتماعيت ئي سڀ ڪجهه آهي. انفراديت جو ڪوبه مقام ڪونه آهي. يعني اديب ان ڳالهه کي کڻن جيڪا ڳالهه عوام جي وسيع تر مفادن سان ڳانڍاپيل هجي. هو پاڻ کي چاڪيءَ جي ڏاند جيان ڪنهن انفراديت پسند گروهن جي مقصدن يا مفادن لاءِ نه ڦيرائن. پر هنن جو ادب مڙني انقلابي ۽ اڳتي وڌنڌڙ نئين سماج جوڙيندڙ عوام جي مفادن لاءِ هجي.
اڄ انسانذات هڪ اهڙي موڙ تي بيٺي آهي. جتان يا ته پاڻ کي پارس بنائي ڪڍي يا فنا ٿي وڃي. هر باشعور انسان تي اهو فرض عائد ٿئي ٿو ته هو اهڙين حالتن ۾ عوام جي رهنمائي ڪري ۽ هنن کي صحيح دڳ لائي. وقت جي رفتار سان اڳتي وڌي، ڇو جو جيڪو ماڻهو وقت جو اثر قبول نه ٿو ڪري، اهو اُوس فنا ٿيڻو آهي. ڪيسين هوائن ۽ مافوق الفطرت طاقتن جي آڌار تي پاڻ کي حقيقتن کان جدا رکي جيئندو رهندو.
حد آهي، جو اسان جي دوستن جي سوچ اڃان ته ايستائين پهتي آهي ته جڏهن عوام جي سوچ ۽ فڪر ۾ ڦيرو آيو ۽ حالتون اسان جي فائدي ۾ بدليون ته ان وقت اسان اها ڳالهه ڪنداسين، هن وقت اها ڳالهه ڪرڻ بي وقوفي آهي. اسان جو عوام دقيانوسي ۽ خيال پرستي جي عالم ۾ گم آهي ۽ هو ڪابه چالونظام خلاف ڳالهه ٻڌڻ لاءِ تيار نه آهي. اها ڪيڏي نه حقيقتن کان منهن موڙ چئبي. جيڪڏهن اوهان ڪنهن ڳالهه کي سچ سمجهو ۽ اهو به ڏسو ٿا ته باطل قوتون پنهنجي ارهه زورائي سان حق ۽ سچ تي وار ڪري رهيون آهن. عوام وٽ جوش ۽ طاقت ته آهي، پر هوش ناهي. اها خبر ناهي ته وار ڪنهن تي ڪجي، ڪيئن ۽ ڪڏهن ڪجي، طاقت ڪٿي ۽ ڪيئن استعمال ڪجي؟ اوهان سوچ ۽ سمجهه هوندي به ماٺ ۾ رهيا، عوام کي ڪنهن دڳ نه لاتو، ٿوري قرباني ۽ تڪليف کان ڊڄي صبر ڪري ماٺ ڪئي ته تاريخ اوهان جهڙن بزدل انسانن کي ڪڏهن به نه بخشيندي. ڇو جو حالتن کي ملائڪ ڪونه تبديل ڪندا آهن، پر اوهان جهڙا ماڻهو ئي مغرور جو ڪنڌ مروڙي سگهن ٿا ۽ جابر جي منهن تي ڀرپور چماٽ وهائي سگهن ٿا. جي سچ پچ اوهان ڪائنر آهيو ته مهرباني ڪري عوام کي گمراهه نه ڪيو. عوام منجهه مايوسي پيدا نه ڪيو. بنگلن ۽ فليٽن ۾ ويهي پاڻ کي پورهيتن جا وارث سڏائي عوام جي جذبن کي مجروح نه ڪيو.
ان لاءِ اوهان پنهنجي قومي شاعر شاهه لطيف جي قول ۽ فعل مان سبق پرايو. جنهن پنهنجي دور ۾ ان وقت جي مروج نظام خلاف بغاوت ڪري اڳتي نڪري ”حق موجود“ جو نعرو هنيو. هو پنهنجي دور جو وڏو انقلابي هيو. ان وقت جي حالتن، ان وقت جي معاشي ۽ اقتصادي ڍانچي، سوچ ۽ فڪر جو معيار تمام پوئتي پيل هو. لطيف جو فڪر، ان وقت سان گڏ اڄ به اسان جي ضرورت آهي. پر اڄ سانچا مختلف آهن، طور طريقا بدلجي چڪا آهن. جي اڄ لطيف هجي ها ته يقينن هن جي اڄ جي شاعري اڳئين کان مختلف هجي ها. جي ساڳيو ڪالهه وارو معيار قائم رکي ها، ساڳي سوچ ۽ فڪر جي تبليغ ڪري ها ته ٿي سگهيو پئي ته ترقي پسندن جي صف ۾ شمار ٿي نه سگهي ها.
اسان ارتقا ۾ ايمان رکندڙ آهيون، اسان پوئتي موٽڻ نه ٿا گهرون، اسان جا قدم اڳتي ئي وڌنڌا. ماضي مان جيڪي چڱيون ڳالهيون ملن ٿيون، انهن کي پاڻ سان گڏ کڻي حال جي سانچي ۾ ڍالي، ڇنڊي ڦوڪي تبديلي آڻي، اڄ جي فڪري پيداوار سان گڏ کڻي اڳتي وڌون ٿا. اسان ماضيءَ جا پوڄاري ناهيون. اسان مستقبل ۾ وڌيڪ چڱي اميد رکون ٿا. اسان پنهنجي مستقبل کي روشن سمجهون ٿا. اسان کي هينئر گهرجي ته ماضي تي ناقدانه نظر وجهي ان وقت جي داخلي ۽ خارجي حالتن جو جائزو وٺي پاڻ ۾ تبديليون آڻيون.
اسان 5 هزار سال پراڻي کرپي ۽ ڦيٿي کي ڀاڪر پائي، اها هام هڻڻ نه ٿا گهرون ته اسان ڪالهه هيڏي کيپ کٽي هئي. سوال ٿو اٿي ته اڄ اسان ڇا ڪيو آهي؟ اها ته ڪالهه جي ترقي هئي، اڄ جو دنيا هيڏي عروج تي پهتي آهي، ڇا اها رجعت پسندي نه چئبي، جو اڃا اسان ماضيءَ کي پيا پوڄيون ۽ ان جا قصيدا ڳايون. ان کي ڀاڪر وجهيون ويٺا هجون ۽ صرف ماضيءَ تي ئي فخر ڪيون ۽ حال ۾ اڳتي وڌڻ کان نابري واري ويهون. اهائي رجعت پرستي آهي، جو وقت جو ساٿ ڏئي نه ٿو هلجي. ٿيڻ ته ائين کپي ته اسان ”سج سان گڏ اٿئون ۽ واءَ سان گڏ هلون.“
(ڇپيل روزاني سنڌ سجاڳ ڪراچي، 25 اپريل 1992ع)