فرانس جا ايٽمي ڌماڪا ۽ دنيا جو امن
دنيا اندر ايٽمي هٿيارن جي تياريءَ ۽ ڦهلاءُ تي بندش لاءِ ٿيندڙ گهڻ طرفيون ڪوششون، جتي پنهنجا مثبت نتيجا حاصل ڪري رهيون آهن، اتي ڪجهه ملڪن طرفان ايٽمي طاقت بنجڻ واري خواهش به ڏينهون ڏينهن جنونيت جا سڀ ليڪا لتاڙي رهي آهي. اهو جنون يا خواهش ڪا ايٽم بم يا ٻين تباهي ڦهلائيندڙ هٿيارن سان محبت يا چاهت ناهي، پر اصل ۾ دنيا اندر اڳ ئي موجود ايٽمي طاقتن کان خوف ۽ ڊڄ تي بيٺل آهي. ڪيترن ئي فوجي لحاظ کان ڪمزور ملڪن کي هر وقت پنهجي وجود ۽ بقا متعلق خطرو موجود آهي، ان ئي خطري کي گهٽ ڪرڻ لاءِ نه چاهيندي به اهي طريقا استعمال ڪيا وڃن ٿا، جن ڏانهن عام رواجي حالتن ۾ سوچڻ به گناهه تصور ڪيو ويندو آهي. ڇا ڪو ملڪ يا قوم اهو چاهيندي ته هن جي خوفناڪ هٿيارن جي استعمال سان هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ جهڙا سوين شهر تباهه ۽ برباد ٿي وڃن. انسانن سميت پکي پکڻ، مال متاع، وڻ ٽڻ ۽ ساوا ساوا کيت گهڙي پل اندر خاڪ ٿي وڃن. پر پوءِ به صرف پنهنجي مخالف قوت جي بليڪ ميلنگ، ناجائز دٻاءُ ۽ اڳرائي وارن ارادن جو توڙ ڪڍڻ لاءِ فرانس ۽ چين ته ٺهيو، پر هندستان، پاڪستان، ايران به ايٽمي هٿيارن کي پنهنجي جياپي جو هڪ ذريعو سمجهن ٿا ۽ ان لاءِ هو پنهنجي بجيٽ ان مقصد لاءِ باهه جي بٺيءَ ۾ ٻارڻ بڻائڻ لاءِ تيار آهن.
اولهه جا ملڪ ۽ خاص ڪري آمريڪا اڄ ڪالهه ايٽم جي عدم ڦهلاءُ جا سڀ کان وڏا داعي آهن ۽ هو ڪنهن به ملڪ کي ايٽمي طاقت بنجڻ کان روڪڻ لاءِ هر اهو طريقو استعمال ڪرڻ کان نه ٿا گسن، جيڪو سندن وس ۾ آهي. ڪنهن ملڪ جي اقتصادي ناڪا بندي ڪئي پئي وڃي، ته ڪنهن کي جوابي حملي رستي سبق سيکارڻ جون ڌمڪيون ڏنيون پيون وڃن. ڪڏهن چين ۽ ايران خلاف واويلا ڪئي ٿي وڃي ته ڪڏهن پاڪستان کي لٺ ۽ چٺ سان راضي ڪرڻ جا جتن ڪيا ٿا وڃن. پر سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته آخرڪار اولهه جا ملڪ انهن سببن تي ويچار ڪرڻ يا انهن کي کلي دل سان تسليم ڪرڻ لاءِ تيار ڇو نه ٿا ٿين، جن جي ڪري ڪجهه ترقي يا فته ۽ ترقي پذير ملڪن کي اها ڏکي واٽ اختيار ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو آهي. جيڪڏهن آمريڪا، روس ۽ اولهه جا ٻيا ملڪ پاڻ ايٽمي قوتون نه بنجن ها يا آمريڪا وانگر ان جي استعمال توڙي ان جي استعمال ڪرڻ جي دڙڪي جو سبب نه بڻجن ها ته خوفناڪ هٿيارن جي هي ڊوڙ شروع ئي نه ٿي سگهي ها.
اڄ چين، فرانس، ايران، هندستان، پاڪستان ۽ ٻين ملڪن تي عالمي امن تباهه ڪرڻ جو الزام هڻندڙ، اهو ڇو ٿا وسارين ته جنهن خوفناڪ راند جي ابتدا هنن پاڻ ئي ڪئي هئي. ان ۾ ٻيا ملڪ به مجبورن شامل ٿي ويا آهن. ترقي پذير يا ايٽمي صلاحيت نه رکندڙ ملڪن اڄ جيڪو سفر شروع ڪيو آهي، اولهه جي ملڪن خاص ڪري آمريڪا ۽ روس ته اها منزل ماڻڻ کانپوءِ به ان معاملي ۾ ايتري اڳڀرائي ڪئي آهي، جو ان تي پهچڻ لاءِ ترقي پذير ملڪن کي اڃا سوين سال گهرجن. اسٽار وار پروگرام، خلا مان خلا ۾ وار ڪندڙ ڏور مار ميزائيل سسٽم، سيارن رستي دنيا جي جاسوسي ڪرڻ جا طريقا، مخالف ملڪ جي اليڪٽرانڪ سسٽم کي جام ڪرڻ جا گُر ڪنهن ٽين دنيا جي ملڪ کي نه، پر روس ۽ آمريڪا کي ئي حاصل آهن. ان صورتحال ۾ باقي دنيا مان اها اميد رکڻ ته هو پنهنجي ممڪن دفاع کان به بي نياز بڻجي، عالمي طاقتن جي خواهشن جي غلام بڻجي ويندي، ناممڪن ڳالهه لڳي ٿي.
اسان جو هتي ڪو به اهڙو مطلب ناهي ته دنيا اندر ايٽمي هٿيارن جي تياري ۽ ڦهلاءُ کي نه روڪيو وڃي، يا ان رجحان جي حوصلي شڪني نه ٿيڻ گهرجي. پر سوال اهو آهي ته جيستائين خود وڏيون طاقتون مهلڪ هٿيار تيار ڪرڻ کان پاسو نه ڪنديون ۽ اڳ موجود ايٽمي هٿيارن کي تباهه ڪرڻ لاءِ اڳڀرائي نه ڪنديون، تيستائين ڪنهن به ملڪ کي ان ڳالهه جو رضا خوشيءَ توڙي دٻاءُ ۽ زبردستيءَ سان پابند ڪري نه ٿو سگهجي. هتي اسان هندستان ۽ پاڪستان جو ننڍڙو مثال پيش ڪرڻ گهرون ٿا. ٻنهي ملڪن ۾ پنهنجي وجود کان وٺي ڪيئي تڪرار موجود آهن، پاڪستان توڙي هندستان اڃا سوڌو هڪ ٻئي کي دلي طور تسليم نه ڪيو آهي. ٻنهي طرفن کان موجود مذهبي توڙي جنگي جنون ڪڏهن ڪڏهن پاڳلپڻي وارين حدن کي به اورانگي ويندو آهي. ڪشمير مسئلي سيڙهه جي ڪنڊي واري حيثيت اختيار ڪري ورتي آهي. ان ئي مسئلي تي نه صرف ٽي جنگيون ٿي چڪيون آهن. پر خود پاڪستان جو هڪ حصو ان کان الڳ ٿي چڪو آهي. ان صورتحال ۾ جيڪڏهن ڪنهن به هڪ ڌر وٽ ايٽمي صلاحيت موجود آهي ته پوءِ ٻي ڌر مان اها توقع ڪيئن ٿي رکي سگهجي ته هوءَ پنهنجي تحفظ يا امڪاني خطري کان بچڻ لاءِ ساڳي واٽ اختيار نه ڪندي. اها ساڳي صورتحال ٻين انهن ملڪن سان به لاڳاپيل آهي، جيڪي ان قسم جي خطرن ۽ انديشن جي گهيري ۾ آهن.
اڄ ڪالهه فرانس طرفان لڳاتار ايٽمي ڌماڪا ڪيا پيا وڃن. جنهن تي آمريڪا ۽ ان جا اتحادي ڏاڍا مڇريل نظر اچي رهيا آهن. جڏهن ته ان کان اڳ چين ۽ ايران سميت پاڪستان کي به ساڳي طرح جي ڪاوڙ ۽ ڪروڌ کي منهن ڏيڻو پيو هو. گذريل ڏينهن فرانس پئسفڪ سمنڊ اندر ڪجهه ئي مدي اندر ٽيون ايٽمي ڌماڪو ڪيو آهي. 60 ڪلو ٽنن جي هن ايٽم بم، جيڪو هيروشيما ۽ ناگاساڪيءَ تي ڪيرايل آمريڪي ايٽمي بمن کان چئوڻ تي طاقتور هو. فرانس جي ڀروارن ملڪن ۽ خاص ڪري پئسفڪ سمنڊ سان لاڳاپيل ملڪن کي ڏاڍو پريشان ڪري ڇڏيو آهي. فرانس جي ايٽمي ڌماڪن تي آمريڪا، جپان، ڏکڻ ڪوريا، نيوزيلينڊ ۽ ٻين ملڪن ڏاڍي ڳڻتيءَ جو اظهار ڪندي چيو آهي ته ان سان فرانس جي عالمي ڪردار تي خراب اثر پوندو. مٿين ملڪن جي لفاظي احتجاج کانسواءِ خود فرانس اندر عوام طرفان ننڍي پيماني تي ڌماڪن خلاف مظاهرا ڪيا ويا آهن.
فرانس جي ايٽمي ڌماڪي تي دنيا طرفان ردعمل يا اُتان جي عوام طرفان احتجاج ڪا انوکي ۽ اچرج جوڳي ڳالهه ناهي. عالمي امن لاءِ اهو عمل هڪ سٺو سنوڻ آهي. پر هتي اسان آمريڪا سميت انهن ٻين ملڪن جي عوام کي به اپيل ڪنداسين ته هو به پنهنجن ملڪن جي ايٽمي سگهه ۽ ان مان جوڙيل خوفناڪ هٿيارن خلاف آواز بلند ڪن. جيئن اڳ ئي ايٽمي قوتون بڻجي ويل ملڪ نه صرف پنهنجي جوهري مرڪزن ۾ ڀيانڪ هٿيارن جي تياري بند ڪن، پر هڪ اهڙي عالمي معاهدي ڏانهن اڳتي اچن، جيئن عالمي سطح تي نه صرف خوفناڪ هٿيارن جي تياري کي ٻنجو اچي، پر اڳ موجود هٿيارن کي تباهه ڪرڻ جو به ڪو امڪان پيدا ٿي پئي. ٻي صورت ۾ دنيا اندر ايٽمي عدم ڦهلاءَ وارا خواب صرف خوبصورت خواب ئي رهجي ويندا.
(ڇپيل، روزاني عوامي آواز ڪراچي، 31 آڪٽوبر 1995ع)