هتان هُتان جون خبرون
ڪئپٽن احمد حسين مخدوم درٻيلي ڳوٺ جو پاڪستاني آهي ۽ سنڌ جي مهشور شخصيت مخدوم عبدالواليءَ جو وڏو پٽ آهي. مخدوم عبدالواليءَ جي ان عظمت کان ڪو دشمن به انڪار نٿو ڪري سگهي ته جڏهن ابن ڏاڏن جي پيري مريدءَ جي پڳ کيس سونپي ويئي ته هن انڪار ڪندي چيو هو: ”آئون پير ٿي پاڻ جهڙن انسانن کان ڏن وٺي پيٽ ڀرڻ کان ڪو پورهيو ڪري حق حلال جي ڪمائي کائڻ کي وڌيڪ بهتر سمجهان ٿو.“ پيري مريديءَ جي پاور ۽ بانور کان ٻيو ڪو واقف هجي يا نه پر هڪ سنڌي ڄاڻي ٿو ته اِها اهڙي لٺ آهي جنهن کي مٿا ئي مٿا آهن ۽ هڪ اهڙو پاور جنهن ۾ انسان بي تاج بادشاهه ٿيو وڃي. ان کي ٺڪرائي ڇڏڻ هڪ اهڙو مثال آهي جو هند سنڌ ۾ گهٽ ٿو ملي. پاڻ تعليم حاصل ڪري سرڪاري نوڪري ڪري ٿورو پگهار مان پورت ڪرڻ جو مثال قائم ڪيائين.
ڪئپٽن احمد حسين مخدوم ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو ۾ انٽر تائين مون سان گڏ هو. ان بعد مئرين اڪيڊمي چٽگانگ- بنگلاديش (تڏهن ڪو اڀرندو پاڪستان) ۾ به گڏ پڙهياسين. آصف غيور چيف انجنيئر به ان ئي سال آدمجي سائنس ڪاليج مان انٽر ڪري مئرين اڪيڊمي چٽگانگ لاءِ چونڊجي آيو هو. سو ٽنهي جي تڏهن کان واقفيت هجڻ ڪري هتي ملائيشيا ۾ هڪ ٻئي سان گهڻي انڊر اسٽيڊنگ اٿئون.
تعليم بعد مخدوم تمام ٿورو وقت پاڪستان جي نئشنل شپنگ ڪارپوريشن ۾ اسان سان گڏ جهازن تي رهيو. 73-1972ع ڌاري ملايا، سنگاپور، ڪويت، ايران جهڙن ڪيترن ئي ملڪن کي اچي شوق ٿيو ته پنهنجي پنهنجي شپنگ ڪمپني- جهازران ڪمپني کولجي. اسان جي ڀر واري ملڪ سريلنڪا (تن ڏينهن ۾ اڃا سلون سڏبو هو) پڻ ٻه ٽي پاڻيءَ جا جهاز: لنڪا راڻي، لنڪا ديوي، لنڪا ساوتري وغيره وٺي پنهنجي سلون شپنگ ڪارپوريشن کولي، جهاز هلائڻ يا ڪاروبار سنڀالڻ لاءِ کين ماڻهو نه هئا،سو جيسين سندن ڇوڪرا جهاز هلائڻ جي تعليم ۽ سکيا وٺن تيسين سڄو ڪم پاڪستان جي جهازران ڪمپنيءَ جي حوالي ڪيو ويو. جنهن پنهنجو ڪجهه عملو سلون بدلي ڪيو. ڪئپٽن مخدوم پڻ اوڏانهن ويو. تن ڏينهن ۾ هو اڃا ٿرڊ آفيسر هو- يعني ڪئپٽن کان ٽي رئنڪو هيٺ. ڪجهه سال سريلنڪا جا جهاز هلائي پوءِ وري پاڪستان آيو ۽ ٻن ٽن پاڪستاني جهازن تي هو مون سان گڏ هن ملڪ ملائيشيا، سنگاپور، هانگ ڪانگ ۽ جپان ۾ ساڳي جهاز تي آيو. هڪ جهاز کي عرصي لاءِ اوڀر يورپ جي ملڪن، رومانيا، بلغاريا، يوگوسلاويا ۽ پولنڊ وٺي وياسين. ان بعد هو پاڪستاني جهازران ڪمپنيءَ مان استعيفيٰ ڏيئي ڪجهه عرصو يونان، لائبيريا، ايران ۽ سنگاپور وارن جهاز هلائيندڙ رهيو. وچ وچ ۾ سي-ٽائيم (Sea-Time) پورو ٿيڻ تي انگلينڊ ۾ پنهنجا سامونڊي امتحان ڏيئي پروموشن وٺندي وٺندي وڃي ڪئپٽن ٿيو. ان بعد وري سنگاپور جا جهاز هلائڻ لڳو. شادي به هڪ مسلمان سنگاپوري ڇوڪريءَ سان اتان ڪيائين-جنهن جي ماءُ ملئي آهي ۽ پيءُ ڪيئي سال اڳ ننڍي هوندي ئي پنجاب کان سنگاپور اچي گذربسر ڪيو. پاڻ ملئي ۽ انگريزي ڳالهائين. شاديءَ بعد مخدوم بنگلاديش جو جهاز بنگلار مان پڻ هلايو، جو انهن ڏينهن ۾ بنگلاديش وارن نئون نئون ورتو هو، پر کين ڪئپٽن نه پئي مليو. اسان جي بنگالي ڪلاس ميٽ: ڪئپٽن هلال جي انهن ڏينهن ۾ مخدوم سان سنگاپور جي هڪ هوٽل ۾ ملاقات ٿي. هو بنگلاديش شپنگ ڪارپوريشن جو تڏهن انچارج هو ۽ ڪئپٽن جي ڳولا ۾ هو. هن مخدوم کي اهو جهاز هلائڻ لاءِ راضي ڪري ان ئي ڏينهن کيس هوائي اڏي تان ٽوڪيو ويندڙ هوائي جهاز ۾ چاڙهي آيو ته جيئن هو اتي بيٺل سندن پاڻِي واري جهاز ’بنگلار مان‘ جي وڃي ڪمانڊ وٺي. مخدوم ڇهه مهينا ان جهاز تي پورا ڪري نه فقط ان جهاز هلائڻ کان پر سمنڊ جي نوڪريءَ کان ٿڪجي في الحال موڪل تي لٿو.
ڪئپٽن مخدوم جا ٻه اڻ کٽڻدڙ شوق آهن. هڪ کائڻ پيئڻ جو ۽ ٻيو ڪچهريءَ جو. آفيس ۾ ڇهه ست ڪلاڪ گڏ هونداسين ته به پيو چوندو ته يارو شام جو گهر اچجو ته خبرون چارون ڪنداسين. آصف کي چئي مون کي چوندو ۽ مون کي چئي آصف کي منٿون ڪندو. منو! ماني ڌاني اڄ مون وٽ ته اچي کاءُ،. ڀلا چانهه اچي پيءُ. پڪوڙا به کارايانءِ. ۽ پوءِ پاڻ اچي يا اسين هن وٽ وڃون، ڳالهه ڇُري ۽ گدري واري ٿيندي آهي. يعني ڦاسي اسان ويندا آهيون- جو مخدوم جي ڪچهري کٽڻ جي نه هوندي آهي.
ڪڏهن ڪڏهن گس پنڌ تي ڪار ۾ ملندو ته به چوندو:”منو ويهه ته ڀر واري شهر مسجد-تاناج مان ڀاڄي ۽ گيهه وٺي اچون ۽ ملئي ڪواب به کائي اچون.“
”نه يار دير ٿي ويندي.“ آئون بهانو ڏيندو آهيانس.
”ڪمال ٿو ڪرين. هي پندرهن ڪلوميٽر به ڪو پنڌ آهي. وينداسين ۽ اينداسين. سمجهه ته سکر کان خيرپور پيا هلون. يا شاهه پنجي کان ميهڙ.“
۽ پوءِ اتي پهچي سائين مخدوم ڪو ائين موٽي! ڪار ۾ هلندي ڪچهري، ته دڪانن تي خريداري ڪندي به ڪچهري. پوءِ جڏهن موٽڻ جو نالو کڻ ته چوندو:’ترس ته ڪوڪ پي ٿا هلون.‘ ۽ پوءِ ڪوڪ پيئڻ معنيٰ منٽ کن بيٺي بيٺي ڪچهري، ۽ پوءِ ڪار ۾ ويهي ڪار اسٽارٽ نه ڪندو. چاٻي هڻي ٿوري دير وري ڪچهريءَ بعد گيئر چئنج ڪري ڪلچ تان پير کڻندو آهي.
آصف پهرين چوندو هو: ”يار تون اجايو ڪئپٽن مخدوم سان ملڻ کان لهرائين ٿو. هو ويچارو ڪيترو حب سان دعوتون ٿو ڏئي.“
”اهو ته آئون به مڃيان ٿو، پر ڇا ڪريان مون کي اڌ ڪلاڪ کان وڌيڪ ڳالهيون ٻڌڻ يا ڪرڻ همت ناهي.“
آصف پهرين ڏينهن ته ڪجهه نه ڪڇيو، پر پوءِ مون کي چيائين: ”ها يار هاڻ ته آئون به ٿڪجيو پوان.“
چيومانس:”ڏٺئه نه. مون کي ته پهريائين ئي پڪ هئي. هتي ڪو ڪئپٽن بشير وسطڙو يا ڪو ٻيو مچر (ڳوٺ) جو وسطڙو اچي منهن ڏيئي سگهي ٿو، باقي پنهنجي جاءِ ناهي.“
”ڇو ڀلا؟“ آصف پڇيو.
”ڇو! خبر نه اٿئي؟! اهو ته هن کان ٻه رتيون وڌيڪ آهي. بشير وسطڙو جي ڪچهريءَ لاءِ مشهور آهي ته فجر واري گاڏيءَ ۾ وڃڻو هجي ته بشير کي ويهاري ڇڏجي. سڄي رات خبرون چارون، ٻٽاڪ سٽاڪ، ڀوڳ چرچا ويٺو ڪندو. نه پاڻ سمهي ۽ نه ٻئي کي سمهڻ ڏي جو گاڏي ڇٽي سگهي.“
”ڀلا احمد حسين مخدوم جو ڀاءُ خالد جيڪو ميٺارام هاسٽل ۾ ڪنهن زماني ۾ ملندو هو؟“ آصف پڇيو.
”اهو به ائين. پورٽ قاسم ۾ اڄڪلهه ڊائريڪٽر آهي، جتي سندس ٻيا ڪاليجي يار: عبدالرزاق ٻگهيو، اقبال ترڪ ۽ ارشاد شيخ وارا سڄو ڏينهن گڏ اٿس پر ان هوندي به روز شام جو گلشن اقبال مان هلي، اقبال ترڪ وٽ ڪچهريءَ لاءِ ڊفينس سوسائٽيءَ ۾ ايندو. آئون ڪاليج وارن ڏينهن ۾ ئي چوندو هوس ته اتر سنڌ وارا همراهه ڪچهريءَ جا مڙس ماڻهو آهن. خبر ناهي ته ائين واقعي آهي يا نه، پر گهٽ ۾ گهٽ جيڪي اسان جا سڃاڻو هم ڪاليجي هئا، سي سڀ ائين هئا: شوڪت جماڻي ڏسو- هيڏي ڌنڌي ڌاڙيءَ ۾ رڌل هوندي به ڪچهريءَ لاءِ هر وقت تيار. ڪنڊياري جو نول راءِ اوڏ، خيرپور جو نجم قاضي، لاڙڪاڻي جو اختر عباسي ۽ علي رضا ميمڻ، دادو پاسي جو غلام محمد سومرو،لياقت جتوئي يا هادي بخش جتوئي- هڪ هڪ ٻئي کان وڌ ۽ چرچن ۾ ساڻن ڪو به نه پڄي.“
آصف چيو: ”پوءِ ڀلا هاڻ ڇا ڪجي. مخدوم وٽ هلجي يا ڪئپٽن پوريءَ وٽ؟“
”منهنجي خيال ۾ هلو ته ڀلا مخدوم وٽان ٿي اچون جو ڪيترا ڏينهن ٿي ويا آهن، هن جي گهر نه هليا آهيون. ڪٿي دل ۾ نه ڪري ته پاڻ صفا اچڻ ڇڏي ڏنو آهي. پوءِ جي سوير ئي موٽي سگهياسين ته ڪئپٽن پوريءَ وٽ به کڻي ليئو پائينداسين.“
ڪئپٽن پوري هندستان کان آيل آهي. پاڻ سڄي اسٽاف ۾ وڏي عمر جو آهي. اٽڪل پنجاهه سالن جي لڳ ڀڳ ٿيندو ۽ پراڻو جهازي آهي. هندستان جي جهازن کان علاوه ٻين ملڪن جي ڪمپنين ۾ به ڪم ڪري چڪو آهي. گذريل ڏهن سالن کان انڊيا جي مئرين اڪيڊمي ۾ ڊپٽي ڪمانڊنٽ (وائيس پرنسپال) جي عهدي تي هو. ايشيا ۾ منهنجي خيال ۾ بمبئي (هندستان) جي هيءَ مئرين اڪيڊمي پهرين اڪيڊمي آهي، جيڪا اڄ کان اڌ صديءَ کن اڳ انگريزن ٺاهي هئي. هيءَ اڪيڊمي پهرين ڊفرن نالي هڪ جهاز تي هئي ۽ ڊفرن جي نالي سان سڏي ويئي ٿي. اهو جهاز بمبئيءَ جي ڀرسان سمنڊ ۾ بيهاريل هو ۽ ان تي انجنيئرنگ ۽ ناٽيڪل ڪئڊٽ جهاز راني ۽ جهاز سازيءَ جي تعليم ۽ تربيت وٺندا هئا. اسان جي مرچنٽ نيوي يا پاڪستان نيويءَ جا پراڻا فوجي گهڻي ڀاڱي هتي جا ئي گرئجوئيٽ آهن. 1963ع ۾ مئرين اڪيڊمي چٽگانگ ۾ اسان کي جيڪي به پروفيسر پڙهائيندا هئا، ڪموڊور آصف علوي، ڪئپٽن انصاري، ڪئپٽن شاهه وغيره- سڀ ڊفرن جا ئي هئا. اهو ڊفرن جهاز بيٺي بيٺي آخر ايترو پراڻو ٿي ويو جو ڪجهه سال اڳ هندستان سرڪار ان کي ڀڃرائي هڪ ٻيو جهاز راجيندرا نالي اڪيڊمي طور رکيو آهي ۽ هاڻ اها اڪيڊمي ڊفرن بدران راجيندرا جي نالي سان سڏجي ٿي.
اسان، وچان فٽ بال گرائونڊ لتاڙي، ڪئڊٽ هاسٽل ۽ ٻارن جي باغيچي وٽان ڦري مخدوم جي گهر پهتاسين. پاڻ باتڪ (ڇُر) جي بشرٽ ۽ چڍيءَ ۾ گهر اڳيان پوکيل ڪٺل، انب ۽ زيتون جي وڻن کي پاڻي ڏئي رهيو هو. اسان کي ڊرائينگ روم ۾ ٽي ويءَ اڳيان ويهاري ڀاڄائيءَ کي هڪل ڪيائين ته فرسٽ ڪلاس چانهه تيار ڪري. کيس چانهه ۾ دال چيني ۽ الائچي وجهڻ لاءِ به چيائين. احمد کي چيم انهن مالن واري خوشبودار چانهه پيئڻ جو مزو سنڌ ۾ آهي يا يورپ ۾. هتي ملائيشيا، انڊونيشيا يا سريلنڪا جي ٻيٽ تي اهڙي چانهه پيئڻ جي ڪهڙي ضرورت، جڏهن چوڌاري وايو منڊل لونگ ۽ دال چينيءَ جي سڳنڌ سان واسيو پيو آهي.
هتي ملاڪا (ملائيشيا) ۾ اسان Expatriates (ڌارين) کي جيڪي فرنيچر سميت گهر مليل آهن سي نه فقط سٺي نموني جا ٺهيل آهن- يعني ڪشادا ڪمرا باٿ رومن سان گڏ، گهر اڳيان پويان جپاني نموني جا ورانڊا- پر هي گهر جنهن هنڌ تي آهن اهو هنڌ به دنيا جي خوبصورت علائقن مان هڪ سمجهيو وڃي ٿو. ننڍي هوندي مائٽن کان اسان رڻ پٽن جا رهاڪو سنڌي ٻڌندا آيا آهيون ته جنت ۾ درياءَ ۾ باغ هوندا. منهنجي خيال ۾ هي علائقو زمين جو بهشت آهي. جتي پاڻي، باغ، ساوڪ ۽ جهڙ ئي جهڙ لڳو پيو آهي. گهر جي پوين دڪين کان وٺي پري پري تائين ملاڪا نار جو ماٺو سمنڊ ڍنڍ جي پاڻيءَ وانگر سانتڪو نظر اچي ٿو- جنهن ۾ چوويهن ڪلاڪن ۾ ٻه دفعا وير چڙهڻ تي اٿل پٿل اچي ٿي.سنگاپور کان هندي وڏي سمنڊ ڏي ويندڙ يا يورپ ۽ آمريڪا کان جپان- چين ڏي ايندڙ جهازن جي پري کان هر وقت اچ وڃ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ڪجهه ويجهو ڪناري ڀرسان ملئي مهاڻا ٻيڙين ۾ مڇيون ماريندا نظر ايندا. سمنڊ جو ڪنارو نگاهه کٽڻ تائين ناريلن جي ڊگهن وڻن سان ڀريل آهي. سمنڊ جي سيني مان روزانو صبح جو سج اڀري انهن ناريلن شام جو غائب ٿي ويندو آهي. گهر جي اڳين دڪين کان وٺي ميلن تائين ساوڪ ئي ساوڪ ۽ باغ باغيچا آهن. چوڌاري ٽڪريون ۽ ماٿريون رٻڙ، انب، پام آئل، ناريلن ۽ پپيئن جي وڻن سان جهنجهيون پيون آهن. يعني گهر جي پٺين درين مان نهار ته رڳو پاڻي پاڻي ئي پاڻي ۽ اڳيان وڻ ئي وڻ. گذريل سال اسان جو ڊاڪٽر عابد ميمڻ سنگاپور کان ڪوالالمپور باءِ روڊ ويندي، هتي ملاڪا ۾ منجهند جي مانيءِ لاءِ ڪجهه دير ترسيو هو. وطن موٽڻ تي کانئس پڇيو هوم ته ملائيشيا ۽ ان جو شهر ملاڪا ڪيئن لڳو. وراڻيائين: ”جهڙو ڪشمير.“
سو مخدوم کي چيم ته پاڻ به جهڙا ڪشمير ۾ ويٺا آهيون، جتي جي هر شيءَ هتي موجود آهي وڏو سمنڊ- جيڪو اتي ناهي ۽ ڪاٽو سيءُ- جيڪو هتي ناهي.
آصف کي چيم ته ملاڪا اچڻ کان اڳ احمد حسين مخدوم جي ڀاءُ خالد کان پڇيو هوم ته ملاڪا ۾ رهائش لاءِ گهر ڪيئن آهن ۽ احمد ان بابت ڇا ٿو لکي. هن سوال انجنيئر رڳو ڪمرن جي گهڻائي ۽ وڌائي ٻڌائي پئي تعريف ڪئي. هاڻ خالد ملي ته ٻڌايانس ته ههڙا گهر ته ورهاڱي کان اڳ انگريز حاڪمن کي نيني تال ۾ به نصيب نه ٿيا هئا.
احمد اهو ٻڌي چيو: ”ها، اها ڳالهه آهي، پر گهر ۽ وطن کان هيڏو ڏور ۽ دربدر- اهو به ته ڪير سوچي ته ڪيڏي سماجي قرباني ڏيڻي پوي ٿي، سا به سالن جا سال. ويجها مائٽ-زال ۽ ٻار کڻي گڏ ٿا رهن، پر ماءُ پيءُ، ڀيڻون ڀائر، مٽ مائٽ، دوست يار، ڄاڻو سڃاڻو- جن سان پنهنجي ٻوليءَ ۾ چرچا ڀوڳ، ڳالهيون ٻولهيون ڪبيون هيون ۽ سندن سمجهبيون هيون سي ته نه آهن. ٽن ٽن سالن بعد فقط مهيني ٻن جي موڪل ڪا هميشه جي سڪ ته نٿي لاهي.“
آصف چيو: ”اهو ته بلڪل صحيح آهي، پر انهن ڳالهين سوچڻ سان ورندو ڪجهه به نه. ويتر ماڻهو وڌيڪ جذباتي ٿو ٿئي ۽ اجايو پنهنجي ڊيوٽيءَ ۾ رنڊڪ پيدا ٿيندي. اهو به شڪر ڪرڻ کپي ته جنهن ملڪ ۾ آهيون نه فقط اتي جا ماڻهو سٺا آهن، پر جيڪي ڌارين ملڪن کان هتي آيل آهن. سي پڻ سٺا آهن ۽ سڪون جي زندگي پيئي گذري. ٻيو ڇا کپي. وڏي ڳالهه ته ٻي Choice به ته نه آهي. دربدر ٿيڻ يا هڪ ملڪ کان ٻئي ۾ وڃڻ کان شڪايت ڪرڻ ائين آهي جيئن ڪو سرجن چئي ته آپريشن ٿيٽر ۾ نه ويندس. ڪو وڪيل يا جج چئي ته ڪورٽ ۾ نه ويندس.“
ايتري ۾ در جو بيل وڳو. مخدوم اٿي در کوليو ته ڪئپٽن پوري ٻارن ٻچن سميت پي اچي. ڪئپٽن پوريءَ اسان کي ڏسي چيو: ”يار ڪمال آهي. منهنجي زال چيو ته آصف ۽ الطاف وارن وٽ به هلجي، پر توهان ته هتي ويٺا آهيو.“
اسان به کين ٻڌايو ته اسان جي دل ۾ به اڄ اهوئي خيال آيو هو ته توهان وٽ اچجي. مخدوم چيو ته بس هاڻ سڀ هتي ئي ويٺا هجو. ماني کائي پوءِ وڃجو. مخدوم جي زال مونا چانهه ۽ پڪوڙا آڻي سڀني اڳيان رکيا ته ايتري ۾ وري بيل رڳو ۽ ڪئپٽن ذوالفقار به ٻارن سان اچي سهڙيو.
ڪئپٽن ذوالفقار به پاڪستان جو آهي ۽ ڪوه مري پاسي جو رهاڪو آهي. هو به ڪجهه مهينا ٿيندا هتي آيو آهي. هتي ڊيڪ آفيسرن کي جيڪي اڳتي هلي جهازن جا ڪئپٽن ٿيندا تن کي چارٽ ورڪ (سمنڊ جي نقشي تي پهچي منزل۽ رستو ڳولڻ ۽ ٺاهڻ) ۽ نيول آرڪيٽيڪچر (جهاز جي ائناٽامي-جوڙجڪ) پڙهائي ٿو.
ڳالهه مان ڳالهه ٿي نڪتي ۽ سڀني پنهنجي راءِ ٿي ڏني. ڪئپٽن پوريءَ چيو ”اڪيڊمي شهر کان الڳ ٿلڳ ٺاهي اٿن. ڪڏهن ڪڏهن دل چوي ٿي ته شهر جي وچ ۾ هجي ته سٺو. آئون ته وڃيو ٿو ملاڪا جي وچ شهر ۾ رهان. الطاف توهان به هلندائو؟“
مون هٿ ٻڌي چيومانس: ”نه سائين منهنجا. آئون ته ڪونه هلندس. آئون شهر جي گوڙ شور کان في الحال پري هن خاموشيءَ ۽ سڪون واري هنڌ رهڻ ٿو گهران.“
احمد چيو،”هتان کان 18 ميل پري آرمي وارن جي ڪئمپ آهي. انهن جي آفيسرس ڪلب جو آئون به ميمبر آهيان. ڪئپٽن نندڪر سان هفتي ۾ ٻه يا ٽي دفعا اتي ويندا آهيون.“
”آهي ڇا اتي؟“ ڪئپٽن پوريءَ پڇيو.
”ٽينس آهي، سئمنگ پول آهي، سئنيما آهي- ۽ توهان کي ٿڌي بيئر جو گلاس به ملي ويندو.“
”اهي شيون ته هتي به آهن. پوءِ روز ارڙهن ميل پنڌ جا ڪري اوڏانهن ڦاهو ڇو کائڻ هلجي.“ ڪئپٽن پوريءَ چيو.
”بس ائين مڙيئي آئوٽنگ لاءِ،تبديليءَ خاطر. ڀلا توهان هتي ملائيشيا ۾ پاڪستاني اڦراٽا ۽چڪن ڀرياني کائنيدؤ؟“ مخدوم پڇيو.”ڪٿي ٿي ملي؟“ اسان پڇيس.
”هتان سٺ ميل کن پري جوهور بار واري پاسي هڪ شهر آهي، اتي هڪ انڊين هوٽل ۾ ٿي ملي.“
”يار سٺ ميل واري هوٽل ته پري ٿي.“ ڪئپٽن پوريءَ وراڻيو. ”سٺ ميل پري آهن؟“ مخدوم جي زال مونا سوال واري نموني ۾ پڇيو ۽ پاڻ ئي جواب ڏنو:”ڪلاڪ ڏيڍ جو ته پنڌ آهي. احمد جو ته ڪڏهن ڪڏهن موڊ ٿيندو آهي ته اسان چڪن تڪا کائڻ لاءِ سڌا ڪوالالمپور هليا ويندا آهيون. ۽ وري ان ئي ڏينهن سئو ميل واپسيءَ جا ڪري موٽندا آهيون.“
”شابس هجيو.“
”ڪوالالمپور ۾ شيزان هوٽل هڪ پٺاڻ جي آهي، جتي هر انڊين پاڪستاني کاڌو ملي ٿو، ڀلا هتي ملاڪا واري گجراتي هوٽل جي خبر اٿانو؟ جتي ڏوسا، چپاتي ۽ ٻوڙ ملي ٿو. مدراسي سيڌي واري- منجي رانا جي لائين ۾. سيوا سئنيما جي سامهون.“احمد پڇيو.
”ها ان تي هڪ دفعو ويا هئاسين.“ ڪئپٽن پوريءَ ٻڌايو، ”پر پليٽ بدران ڪيلي جي پنن تي ڀاڄي رکي ڏنائون، سو منهنجا ٻار کائي نه سگهيا، چون ته پليٽون کپن، ان ئي ڏينهن هڪ سنڌي هندو فئملي ان هوٽل تي ملي هئي، ڪئپٽن دادلاڻيءَ کي به سڃاتئون ٿي- انهن چيو ته انهيءَ روڊ- جالان بندر هارا تي اڳيان هڪ ٻي به هوٽل آهي- حميده ريسٽوران نالي. اها آهي ته هڪ ملئي جي پر ان تي انڊين کاڌو به ملي ٿو. سو اسان ٻه چار چڪر ان روڊ تي هنيا. اسان کي ته نظر نه آئي.“
ڪئپٽن پوريءَ جي زال چيو: ”هتي سڀ ڪجهه پاڻ ٿو ڪرڻوپوي. بمبئيءَ ۾ ته ڪئپٽن پوريءَ جي بريف ڪيس به نوڪر کڻي ڪار ۾ رکندو هو. بهرحال ڪم ته اتي به ڪرڻو پوندو هو، پر اتي پنهنجي گهر جي ڪجهه راڻي ته ڪجهه نوڪرياڻي هيس. هتي رڳو نوڪرياڻي ئي نوڪرياڻي آهيان. پر اهو آهي ته هاج ۾ ڪئپٽن پوري ۽ ٻار به هٿ ونڊائين ٿا ۽ هتي ملائيشيا ۾ سڀ کان وڏو سک اهو آهي جو ڌوڙ يا مٽي ناهي. ان ڪري مهينو مهينو گذريو وڃي ته به ٻهاري يا ڇنڊ ڦوڪ جي ضرورت نٿي پوي.“
ڪئپٽن ذوالفقار جي زال رڙ ڪري چيو: ”مون کي ته اڪيلي سر سڄو ڪم ڪرڻو ٿو پوي. هي ته ڪم ۾ صفا هٿ نٿو وجهائي. ٻار پيو روئيندو ته اهو به نه کڻندو. هڪ ته آفيس ۾ ئي ڪم ايترو اٿن جو بس.“
”خبر ناهي ته آفيس ۾ ڪم اٿن به يا نه؟“ پوريءَ جي زال مسز ذوالفقار کان پڇيو.
”خبر ناهي. شروع ۾ ته موڪل مهل گهر لاءِ به فائيل کڻي ايندو هو.“ ذوالفقار جي زال ڊاڪٽر شاهده ٻڌايو.
”ڇا ڪن آفيس ۾ جو ڪم پورو ڪرڻ لاءِ وقت نه اٿن.“ مونا چيو، ”منهنجي خيال ۾ آفيس ۾ سڄو ڏينهن ڇوڪرين سان ڪچهريون ٿا ڪن. هر سيڪشن ۾ ٻه يا ٽي مرد آهن ته اٺ ڏهه ڪلارڪ ڇوڪريون- ٽائيپ ڪرڻ لاءِ الڳ. فوٽو اسٽيٽ ڪاپيون ٺاهڻ لاءِ الڳ، سيڪريٽري الڳ، ته چانهه ٺاهڻ واري الڳ، ڊرائنگون ۽ نقشا ٺاهي رکڻ واري الڳ، ته وڊيو ۽ پروجيڪٽر تي فلمون ڏيکارڻ لاءِ الڳ.....“
ذوالفقار جي زال ٺهه پهه وراڻيو:”هڪ ڏينهن آئون سڀ ڇوڪريون چڱيءَ طرح ڏسي آئي آهيان. ڪنهن ۾ به ڪو اهڙو ٻڪ سونهن جو سرس ناهي جن تي هي عاشق ٿين، پر ان هوندي به سندن پسند جو اهو معيار آهي ته وڃي ڌوڙ پائين.“
”ان غلط فهميءَ ۾ ڀاڀي نه پئجو،“ مخدوم چيو: ”توهان سڀ ڇوڪريون هرگز نه ڏٺيون هونديون- خاص ڪري هيڏانهن Post-Sea ٽريننگ واري پاسي جون. انهن کي اسان جڳ جي نظرن کان بچائي پاسيرو ڪري رکيو آهي.“
سڀ اچي کل ۾ پيا. مخدوم جي زال جيڪا سلائي ۽ ڀرت جي ڪم ۾ ماهر آهي تنهن ڀرت جا ڪجهه نوان نمونا اچي زالن کي ڏيکاريا ۽ اسان پنهنجين ڳالهين ۾ لڳي وياسين. مخدوم چيو ته دراصل هتي ڪم ايترو آهي جو اسان پاڪستاني هندستان- يعني ايشيائي منهن ڏيو ويٺا آهيون. يورپ جو ڪو هجي ها- يا خاص ڪري انگريز ته ڏهه نخرا ڪري ها. بحرين، ڪويت ۽ سعودي عرب ۾ جيڪي گورا ڪم پيا ڪن سي اهڙا ته نخرا ٿا ڪن جو بس. سال جا اٺ مهينا ڪم ڪندا ته چار مهينا پنهنجي ملڪ وڃي آرام ڪندا. پاڻ کي ٽن سالن بعد موڪل ٿي ملي.“ آصف چيو:”ايران ۾ خمينيءَ کان اڳ يورپين اهڙي باهه ٻاري هئي جو ڪهڙي ڳالهه ڪجي. اسان ايشيائي ڪارن جي دماغ ۾ اها ڳالهه آهي ته جهاز رڳو انگريز هلائي سگهي ٿو. هو پگهار به ٻيڻو ٽيڻو وٺندا هئا ۽ رڳو نمونو رکيو ويٺا هوندا هئا. پوءِ چڱو جو خميني آيو ۽ هاڻ ساڳيو ڪم اسان پاڪستاني ڪريون ٿا. نه ڪڏهن هنن جي سياست ۾ پئون ٿا، نه ڦڏو فساد ٿا ڪريون!“
”۽ آهن وري اهڙا.“ ڪئپٽن پوريءَ هن جي ڳالهه وزن وٺرايو، ”ٽٿ پيسٽ وٺڻي هوندن تڏهن به چاهيندا ته انگلينڊ مان وڃي وٺون. ٻئي ملڪ مان ڇو وٺجي. اهو ڏهه شلنگن جو فائدو به انگلينڊ ۾ انگريز کي ٿئي. بس رڳو پنهنجو ملڪ جي اٿن.“
احمد حسين مخدوم چيو: ”آئون جڏهن ڪئپٽن جي امتحان لاءِ پوڙهيءَ انگلينڊ ۾ رهيل هوس ته هڪ دفعي آڌيءَ رات جو منهنجي پاڙي ۾ رهندڙ پوڙهيءَ اچي در کڙڪايو. در کولي پڇيومانس: ”خير ته آهي؟“ چوڻ لڳي:”رات جا ٻه ٿيا آهن تون اڃا تائين بتي ٻاري ڇو ويٺو آهين؟” چيومانس محترمه، ”منهنجا امتحان ويجها آهن، منهنجي مرضي، لائيٽ جو بل به آئون ٿو ڏيان. مون کي پڙهڻو آهي.
”اتي ڪاوڙ مان چوڻ لڳي: ”توکي خبرناهي ته انگلينڊ ۾ تيل مهنگي ٿيڻ ڪري Electric- Crisis (بجليءَ جو بحران) لڳل آهي. تنهنجا امتحان ويجها آهن ته ڏينهن به ته جبل جيڏو ٿو ٿئي. ان ۾ پڙهي سگهين ٿو.
”ائين چئي هلي ويئي. آئون هڪو ٻڪو ٿي سوچيندو رهيس ته رن ته ڏسو. اسان جي ملڪ مان خزانن جا کوهه لٽي ويا ته ڪجهه به نه. اسان رڳو بتي ٻاري آهي ته باهه لڳي ويئي اٿس.”
اسان مخدوم جي معصوميت کي ڏسي ۽ سندس ان وقت جي حالت جو سوچي کلڻ لڳاسين.
ڳالهين ڪندي رات جا سوا اٺ اچي ٿيا. جلدي جلدي ماني کائي مخدوم کي چيم ته يار هاڻ موڪلايون ٿا. مخدم مو لاءِ آصف کي چيوِ ”يار هن کي سمجهاءِ. ڪچهري ته اڃا هاڻي ٿي مچي.“ پر آصف به چيس: ”نه ادا هيڏي دير ته ويٺاسين. هاڻ وڌيڪ ڪچهري ”تداق ٻولي“ (ممڪن ناهي.)“
”چڱو ڀلا ڪئپٽن ذوالفقار وارن کي ته هتي ڇڏي وڃو.“ ڪئپٽن ذوالفقار ويهڻ لاءِ هائوڪار ڪئي. اسان کي در تائين ڇڏڻ لاءِ احمد ٻاهر آيو. ٻاهر نڪري آصف کي چيم ته ٻيلي اڄ ذوالفقار پنهنجي جان ڇڏرائي نه ته اڃا الائي ڪيتري دير لاءِ ويهڻو پوي ها.
===============================
(BOLEH ملئي جو عام لفظ آهي جنهن جي معنيٰ ”ڀلي“، ”موڪل اٿانو“ يا ائين ڪري سگهو ٿا. جيئن انگريزيءَ ۾ پئجي With Pleasure, O.K شوق سان يا جيئن جپاني ۾ DOZO”دوزو“ آهي ۽ TIDAK منعنيٰ نه. ۽ TIDAK BOLEH معنيٰ ”ناممڪن“ آهي. نٿا ڪري سگهو. ڪڏهن ڪڏهن تداق چوڻ بدران فقط TAK چيو وڃي ٿو.)