”ماليزا- ڪهڙي عرب لکيو آهي“
هيڏانهن ڪتابن جو هي پتو نه هو پتو. هفتو کن ٻيو به انتظار ڪرڻ بعد جڏهن آسرو لاهي ويٺس ته ڏسان ته هڪ ڏينهن ٽپالي ڪتابن جو اهو پارسل کنيو پيو اچي. جانچي ڏٺم ته ٽڪليون به صحيح لڳل هيون ته ائڊريس به صحيح ۽ چٽيءَ طرح لکيل هئي. نه فقط انگريزيءَ ۾ پر ڳاڙهيءَ پين سان عربيءَ ۾ پڻ لکيل هئي. پر اهو اندازو لڳايم ته عربي لکڻي زيب جي نه هئي.
پوءِ ياد آيو ته ان ڳاڙهي پين سان ساڳي عرب لکڻي هن کان اڳ به ٻن ٽن خطن تي ڏسي چڪو آهيان، جيڪي لاڙڪاڻي کان نه پر ڪراچي، لاهور، هالا ۽ ٻين هنڌن کان هئا. تنهن جي معنيٰ ته ان پوءِ جي لکيل عربي ائڊريس لاءِ ائين به نٿو چئي سگهجي ته زيب سنڌيءَ جي ڪنهن دوست يا لاڙڪاڻي جي پوسٽ وارن لکي هجي. ٻي ڳالهه ته اسان سنڌيءَ ۾ يا اڙدو ۾ Malaysiaکي ملائيشيا لکون ٿا. ڪو ڪو ورلي ملئيشيا لکندو هجي. پر هي “ماليزيا“- عربي نموني سان ڪهڙي عرب سڳوري لکيو آهي! ٿي سگهي ٿو ڪراچي ايئرپورٽ تي ان ڪم تي ڪو عربي لکڻ وارو ويٺل هجي. پر پوءِ ڀلا سڀني خطن تي ان لکڻيءَ ۾ ائڊريسون ڇو نه آهن.
اهو سوچي رهيو هوس ته ڏسان ته ائڊريس جي پاسي کان ۽ پارسل جي پٺئين پاسي پڻ چٽو ئي چٽو مڪي شريف (سعودي عرب) جي پوسٽ جو ٺپو- انگريزيءَ ۽ عربيءَ ۾ لڳو پيو آهي.
پوءِ راز فاش ٿيو ته پاڪستان جو ٽپال کاتو ڪڏهن ڪڏهن ڀل ۾ ملاڪا جا خط مڪي موڪليندو رهي ٿو جو انگريزي لفظ ملاڪا Malacca تمام گهڻو مڪا Mecca سان ملي ٿو. سو خط جدا جدا ڪرڻ وقت ملاڪا جا خط مڪا (سعودي عرب) جي ڳوٿري ۾ بند ٿي السعوديه يا ٻي ڪنهن هوائي جهاز ۾ سعودي عرب روانا ٿي وڃن ٿا. هونءَ به پاڪستان کان گهڻا خط مڪي ڏي ئي لکيا وڃن ٿا ۽ ملائيشيا جو ملاڪا شهر اڄ کان ٻه سئو سال اڳ ته کڻي مشهور شهر هو، پر اڄڪلهه ڪنهن کي ياد ڪنهن کي پاد.
بهرحال مڪي شريف جي پوسٽ آفيس وارن جي مهرباني جو هن وٺ وٺان ۽ مشغولي واري دور ۾ وقت ڪڍي منهنجا ڀليل خط رديءَ جي ٽوڪريءَ ۾ اڇلائڻ بدران مٿائن عربيءَ ۾ به ائڊريس لکي مون ڏي موڪليندا رهيا آهن- خبر ناهي اڃا ڪيترو عرصو پاڪستاني ٽپالي منهنجا خط مڪي شريف موڪليندا رهندا ۽ مڪي جو ٽپال کاتو انهن خطن جي ”ٽران- شپ – مينٽ“ ملاڪا ڪندو رهندو.
هونءَ ملاڪا شهر جون ٻه اسپيلون آهن. هڪ Malacca جيڪا انگريزن ۽ ڊچن جي دور کان هلندي اچي ۽ اڃا تائين انگريزيءَ ۾ لکڻ وقت اها استعمال ٿئي ٿي. اسان يا ٻيا هتي رهندڙ ڌاريان اها ئي لکون ۽ ائين ئي اچاريون- يعني ميم تي زبر ڏيئي ملاڪا چئون.
ٻي اسپيلنگ Melaka آهي، جيڪا هتي جا مڪاني ماڻهو ملئي ڀاشا ۾ لکن ٿا ۽ ميم تي زير ڏيڻ بدران زير ڏيئي مِلاڪا اچارين ٿا. بلڪ آخر ۾ ڪا چوڻ بدران فقط ڪَ چون ٿا.
اهو ان ڪري آهي جو اصل ۾ ملئي زبان عربي نموني سان لکي وئي ٿي. (جنهن کي جوي سڏجي ٿو) ۽ اهو لکڻيءَ جو نمونو ائين هو، جيئن سنڌي، اڙدو، پارسي وغيره جو آهي. ان حساب سان ملاڪا ”ملاڪ“ لکيو ويندو هو ۽ اڄ به ڪيترين پراڻين مسجدن ۽ گهرن جي ٻاهران ملاڪا لکيو ويندو هو اڄ به ڪيترين ئي پراڻين مسجدن ۽ گهرن جي ٻاهران ملاڪا ائين لکيل آهي. پوءِ جڏهن ملئي لکڻي جويءَ مان ڦيرائي رومي (انگريزي نموني) ۾ ڪئي ويئي ته ملاڪ کي Melaka لکيو ويو. يعني اها آخري واري اي ايف نه پر زير آهي. ۽ جي آخر ۾ A نٿي ڏجي ته Melk ميلڪ ٿي پوندو.
هي اهي مسئلا آهن جيڪي ترڪي ٻوليءَ ۾ به اڃا هلندا اچن، جيڪا پڻ پهرين عربي رسم الخط ۾ لکي ويندي هئي، پر هاڻ رومن انگريزي ۾ لکي وڃي ٿي. ساڳي طرح اڙدوءَ کي جيڪڏهن رومن ۾ ڪجي ته شايد ٿي وڃي. پر سنڌيءَ کي جي عربي نموني لکڻ بدران انگريزيءَ ۾ لکبو ته ڪيترائي لفظ صحيح طرح اچاري نه سگهبا. مثال طور: سنڌي لفظ اک کي جي رومن ۾ لکبو ته ٿيندو Askhi يعني ٻيو نمبر A زبر آهي ۽ آخري I زير طور آهي، پر غير سنڌي ان کي صحيح طرح سمجهي نه سگهندو ۽ پڪ آکي پڙهندو.
ساڳيو حال ملئي جي ٻين لفظن سان به آهي. مثال طور: ڪارڻ (Reason) لفظ جو ملئي لفظ آهي Sebab جنهن کي آئون سيباب ئي اچاريندو رهيس. پر پوءِ هڪ ملئي دوست دُرستي ڪندي ٻڌايو ته اهو لفظ سيباب نه پر ”سبب“ اچارڻ کپي. چيومانس ته درويش اها ڳالهه ته پهرين ڪرين ها. اهو لفظ ته اسان وٽ به ساڳيو آهي.
هونءَ ملئي ڀاشا کي جوي (عربي نموني) مان ڪڍي رومي (انگريزي اي. بي. سي) واري نموني ۾ آڻڻ ڪري کين فائدا به گهڻا ٿيا آهن- خاص ڪري اڄڪلهه جي ٽيڪنالاجي واري دنيا ۾. بهرحال ان موضوع تي ڪنهن ٻئي هنڌ لکبو. في الحال هتي فقط ڪتابن پهچڻ جي خوشيءَ ۾ لکيو اٿم. جن بابت زيب سنڌيءَ ڪتابن واري پارسل سان گڏ موڪليل خط ۾ پڻ تاڪيد ڪئي آهي ته جيئن ئي ڪتاب ملن ته پهچ جو اطلاع ڪريان، سوسائين ڪتاب هٿيڪا مليا. نه فقط سلامتيءَ سان مليا پر ڀلاري ديس کان ٿيندا آيا. ان ڪري ڪتابن جي پارسل کي پهرين اکين ته رکي چمڻ کان پوءِ منجهائنس امر جليل، نجم عباسي ۽ ليليٰ خالد جا ڪتاب پڙهڻ لاءِ ڪڍيا اٿم.
اسان کي ڪڏهن ڪڏهن- بلڪ اڪثر ڪو نه ڪو سيمينار اٽينڊ ڪرڻ لاءِ سنگاپور موڪليو ويندو آهي (ڪي ته هتي ملائيشيا ۾ به ٿين ٿا). پوءِ ڪڏهن ڪو ليڪچر بور هوندو آهي ته اٻاسيون ڏيڻ بدران دل چوندي آهي ته جيڪر اخبار لاءِ مضمون ويهي لکجي، جيئن منهنجي ڀر ۾ ويهندڙ هڪ ملئي دوست ڪئپٽن حليم ويهي خط لکندو آهي. ملئي زبان انگريزيءَ وانگر کاٻي پاسي کان لکڻ ڪري ۽ ساڳي الفابيٽ هجڻ ڪري ليڪچرار توڙي اوسي پاسي وارا اهو سوچيندا آهن ته هو دلچسپ ليڪچر جون اهم Points لکي رهيو آهي. مون هڪ ٻه دفعو سنڌيءَ ۾ لکيو پر شڪ ۾ وجهي ڇڏيو، فقط اهڙن موقعن تي دل چاهيندي آهي ته سنڌي لکڻي رومن نموني جي هجي ته بور ۽ بيڪار تقريرن جو وقت ڪنهن سٺي ڪم ۾ لڳائي سگهجي ها ۽ وقت به سٺو گذري وڃي ها.