مير ”مائل“ جي بياض ۾ سنڌ جي تاريخ جو مواد
خاندان:
مير علي شير”قانع“، سنڌ جي عظيم المرتبت مؤرخ، تذڪره نويس ۽ شاعر کي ھرڪو سڃاڻي: مير غلام علي ”مائل“ انھيءَ بزرگ جو وڏو فرزند ھو. مير علي شير ٺٽي جي مشهور صوفي خاندان يعني سيد شڪر الاھي خانوادي جو چشم و شراغ ھو. انھيءَ گهراڻي جو وڏو ڏاڏو سيد شڪر الله جنھن جي نالي جي نسبت سان آئنده ھلي خاندان جي سڃاڻپ شروع ٿي، سو شاھه حسين ارغون جي عھد ۾ (928ھ)ھرات کان ٺٽي ۾ وارد ٿيو، ۽ ساڻس گڏ انھيءَ طرف جا ٽي ٻيا بزرگ به سنگتي ٿي، ساڻ اچي ٺٽي پھتا: ھڪ سيد مبين، ٻيو سيد ڪمال، ۽ ٽيون سيد عبدالله _ اھي ٽيئي ٺٽي جا مشھور ولي الله ٿي گذريا آھن.
شاھه حسين، سيد شڪرالله کي، سندس علم، فضل، ۽ ديني عظمت ۽ وقار کي پيش نظر رکندي، ٺٽي جو منصب قضا پيش ڪيو، جنھن کي ڪجھه وقت ته سيد صاحب ھلايو، ليڪن پوءِ ڇڏي گوشه نشين ٿي، ياد الاھيءَ ۾ ڏينھن پورا ڪيائين(1).
سيد علي شير جو نسب نامو ھن طرح آھي: سيد علي شير بن سيد عزت الله، بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظھير الدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثاني، بن سيد ظھير الدين اول، بن سيد شڪرالله اول، بن سيد وجيھه الدين، بن سيد نعمت الله، بن سيد عرب شاھه، بن سيد امير نسيم الدين محدث، بن سيد امير عطاالله جمال الدين محدث، بن سيد فضل الله محدث(1)، بن سيد عبدالله الحسيني الدشتڪي الشيرازي.
مير علي شير قانع پنھنجي والد سيد مير عزت الله جي وفات جي تاريخ ھن طرح چئي آھي:
خرد گفت تاريخ سال، وفات،
که ”پيوست با رحمت ايزدي.“ 1161ھه
سيد عزت الله کي ڇھه فرزند ٿيا: سيد فخر الدين، سيد يار محمد، سيد محمد امين، سيد علي شير ”قانع“، سيد محمد صلاح ۽ سيد ضيا الدين ”ضيا“.
مير علي شير جو ڀاءُ، سيد ضياالدين ”ضيا“، پنھنجي دور جو بلند پايه شاعر ھو. سندس ٻئي ڀاءُ يار محمد کي ٻه پٽ ٿيا: ھڪ مير ڪريم الدين ۽ ٻيو مير عظيم الدين ”عظيم“، جيڪو مير فتح علي خان ’فاتح سنڌ‘ جي درٻار جو ملڪ الشعراﻋ ھو.
مير علي شير 1140ھه ۾ ڄائو: ”خلق انسانا من السلالـﺔ“ مان اھو سال نڪري ٿو. سنه 1203ھه ۾ سندس انتقال ٿيو. سندس فرزند مير غلام علي ’مائل‘، ھن فقري مان اھو سال ڪڍيو _ ”اُبشره بالجنـﺔ النعيم ابدا“(1) مير علي شير کي ٽي پٽ ٿيا: مير امير علي جنھن جي تولد جو سال ميان غلام محمد ٺٽويءَ ”در چمن جاه شگفـﺔ گلي“ (1171ھه)مان ڪڍيو، ۽ ميان محمد پناھه ”رجا“ ٺٽويءَ، ھيءَ تاريخي سجع تيار ڪئي: ”امير علي بن علي شير حسيني“ (1171ھه)؛ ٻيو مير غلام علي ”مائل“، جنھن جي بياض تي ھي مضمون لکيو ويو آھي؛ ۽ ٽيون فرزند مير غلام ولي.
ولادت: مير غلام علي ”مائل“،
مير علي شير ’قانع‘ لکي ٿو (تحفـﺔ الڪرام ج 2، ص 33) ته مير سعدالله پوربي، ھڪ زبردست عالم ۽ معقولات ۾ بي نظير دسترس رکندڙ ھو؛ کيس ٻه فرزند ھئا: مير عبدالعلي، ۽ مير عبدالولي(2) انھن نالن جي ترتيب ۾ عجيب قسم جي ندرت رکيل ھئي. سندس پنھنجي نالي سميت جيڪڏھن ٽنھي نالن جا آخري لفظ گڏبا ته ”علي ولي الله“ جو جملو ٺھي پوندو.
مير علي شير جو وڌيڪ بيان آھي ته جڏھن 1160ھه ۾ ھو سورت پھتو، ان وقت کيس مٿي ذڪر ڪيل نالن جي ترتيب جو علم ٿيو، ۽ بطور نذر جي ان وقت ھن باس باسي، ته جيڪڏھن الله پاڪ کيس فرزند جي دولت عنايت ڪري ته ھو به انھيءَ رعايت جي لحاظ سان مٿن نالا رکندو.
حسن اتفاق يا فضل ايزديءَ سان 1181ھه ۾ کيس ھڪ فرزند ڄائو؛ مٿئين لفظي رعايت سان نالي رکڻ سان گڏ، ھن اھا به ڪوشش ڪئي ته نالو تاريخي ھجي. چنانچه ”غلام علي“ نالو برآمد ٿيو، جنھن مان سال ولادت 1181ھ نڪري ٿو. اھڙيءَ طرح ٻن سالن بعد، 1183ھه ۾، کيس ٻيو پٽ ٿيو، ۽ مٿين ٻنھي رعايتن کي مدنظر رکندي، ان جو نالو ”غلام ولي الله“(1) رکيائين، جنھن مان تولد جو سال 1183ھه به نڪري ٿو، ۽ ٻنھي نالن جي پھرين حصن کي ڇڏي ڏيڻ سان ”علي ولي الله“ به ٺھي اچي ٿو؛ ۽ اھڙيءَ طرح، مير علي شير جي باس پوري ٿي.
مٿئين مذڪور مان معلوم ٿيو ته مير غلام عليءَ جو 1181ھه(1) ۾ تولد ٿيو. مير علي شير جي عمر ان وقت 22 ورھن جي ھئي. مير علي شير پنھنجي پٽ جي تعليم ۽ تربيت جو ڪوبه ذڪر ڪونه ڪيو آھي، جنھن مان اسان کي ’مائل‘ جي ابتدائي زندگيءَ جو پتو پئجي سگهي.ٽالپري دور جي ادبي اثاثي مان اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته مير ’مائل‘ ٽالپري دور جو قادر الڪلام شاعر ۽ شاعريءَ جي سڀني اصنافن جو استاد ھو؛ سندس ديوان خواھه بياض ۾ اسان کي سخن جون سڀيئي صنفون ملن ٿيون، جنھن مان پڻ سندس سخنوريءَ جي ڪمال جي خبر پوي ٿي.
سندس قصيدن، تاريخي قطعن ۽ مدحيه غزلن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير ڪرم علي خان جي درٻار سان سندس وابستگي ھئي. ھن، ٽالپرن جي پھرينءَ چؤياريءَ جي زماني ۾ جيڪي اھم واقعا ٿيا آھن، تن سڀني تي تاريخي قطعا چيا آھن؛ ليڪن زياده تر ڪلام اسان کي اھو ملي ٿو، جنھن جو تعلق مير ڪرم علي خان جي ذات سان آھي.
مير ’مائل‘ جا حالات، مخدوم محمد ابراھيم ”خليل“ جي تذڪري ”تڪلمـﮧء مقالات الشعراﻋ“ ۾ لکيل آھن، ليڪن اھو اسان جي پيش نظر نه آھي. پاڻ به مير صاحب ھڪ تذڪرو ”مجمع البلغاﻋ“ جي نالي سان لکيو ھو، ليڪن اھو به اڃا تائين دستياب نه ٿي سگهيو آھي؛ جنھنڪري سندس مڪمل حالات معلوم ڪين ٿيا آھن. سندس بياض جي تاريخي قطعات مان سندس سوانح حيات جي ڪن پھلوئن تي روشني پوي ٿي، جن کي ترتيبوار ھيٺ ڏيون ٿا.
اولاد:
مير صاحب کي ڪيترو اولاد ٿيو، ان جو پتو ڪونه آھي؛ بياض ۾ پنھنجن ھيٺين فرزندن جي نالي تي تاريخي قطعا چيا اٿائين:
(1) مير عسڪر علي:
ڀانئجي ٿو ته ھي مير صاحب جو وڏو فرزند ھو، جنھن کي جڏھن سيد صدرالدين نالي ھڪ پٽ ڄائو، تڏھن مير صاحب ھيٺيون قطعو چيو:
يافت چون ميلاد اين پور گزين، آنــــــــک دائم باد از حـــــق کــــــــام او؛
سال مــــــــيلاد شريفش گفت دل، ”ھست صدر الدين مبارک نام او“.
1215ھه _ ص 30
ساڳئي مير عسڪر عليءَ کي ٻيو پٽ مير علي بخش نالي ڄائو، مير صاحب ھيٺيون قطعو چيو:
بخشيد چون بسيد عسکر علي، علي، فرزند نامـــــور به نبي بخش ازعــــــطا؛
تاريخ زادنـــــــــش ز کمال، رجا ســـــــحر، فرموده دل، ”زاد علي بخش با رجا“.
1221ھه _ ص 76
مير عسڪر عليءَ کي ٽيون پٽ ڄائو، جنھن جو نالو مير لطف علي رکيو ويو؛ مير ’مائل‘ ھيٺيون قطعو چيو:
آمد از لطف علي چون که بما اين فرزند،
که رسانده به پدر مرﱞده نعم البدلي؛
سال ميلاد سعيدش خردم گفت سحر،
”حبڌا لطف علي آمده با لطف علي“
1223ھه _ ص 73
ساڳئي پوٽي لاءِ ٻيو قطعو چيائين:
ايزد از لطف چوبخشيد بما اين فرزند، که معمر به پدر باد ز لطف ازلي؛
گفت با روي ”بھي“ سال ولودش ھاتف، ”حبذا لطف علي داد بما لطف علي.“
2 2112+2= 1223هه _ص 73
ٽيون قطعو ھي جوڙيائين:
سروش غيب بسال، ولادتش فرمود، ”ابد به لطف علي مير ماست لطف علي“.
1223ھه _ ص 73
پھرئين قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته 1223ھه کان اڳ مير عسڪر عليءَ جو ڪو پٽ انتقال ڪري ويو ھو، جنھن جو نعم البدل مير ’مائل‘ لطف عليءَ کي سمجھيو.
(2) مير علي شير:
مير ’مائل‘ کي 1222ھه ۾ ھڪ پٽ ڄائو، جنھن تي پنھنجي والد جو نالو يعني مير علي شير رکيائين، ۽ خوشيءَ وچان ٻه تاريخي قطعا چيائين:
شکر حق کامده اين خوش فرزند، نامـــــــيء عـــــــصر چو جد ممتاز؛
آمـــــــد و داد به مـــــــن چــــون ھاتف، از غـــــــلاميء عـــــــلي شير اعزاز؛
ســـــــال مـــيلاد شـــــــريفش گـــــــفتم، ”نامـــور مير علي شير آمد باز“.
1222ھه
ٻيو قطعو:
صد شکر که از يمن غلاميء علي شير،
حق کرد عطا چون بمن اين گوھر مقصود؛
از يمن علي شير بکام، دلم از مجد،
زين نام، مبارک شرف، تازه بيفزود؛
تاريخ ولودش بدم صبح دل، من،
”بـا شــاديء دل ميـــر علي شـيــر“ بفرمود.
1222ھه _ ص 30
(3) مير امام بخش:
1225ھه ۾ مير صاحب کي ھڪ فرزند ڄائو، جنھن جو نالو، مير امام بخش رکيائين؛ سندس تولد جي تاريخ ۾ ھيٺيون قطعو جوڙيائين:
ز بخش حق چو امام، امام بمن بخشيد، گل، حديقئه بخشش امام بخش بنام؛
بروز بخشش او گــفت طبعـم اين تـــــاريخ، ”امام بخش بقاﻋ بما بداد مام“.
1225ھه
(4) مير مختار علي:
مير صاحب کي، 1232ھه ۾، مير بختار علي نالي پٽ پيدا ٿيو؛ ھيٺينءَ طرح قطعو چيائين:
چو حق بخشيد بامن مير بختار، که در پيش آمدش، آمد دوان بــــــخت؛
سر وشم سال مولد، شــــريفش، بمن گفتا ”جوان طالع جــــوان بخت“
1232ھه
ٻيو قطعو چيائين:
صد شکر که حق به من چو بخشيد، مختار علي بنام مولود؛
تاريخ ولادتش ســــــــر وشم، ”با رشــــــــد چه به خـــلف“ بفــــــر مود.
1232ھه _ ص 76
اھو فرزند غالباً ساڳئي سال فوت ٿي ويو، ڇاڪاڻ ته بياض ۾ ھڪ قطعو ملي ٿو جيڪو مير بختار عليءَ جي انتقال تي چيو ويو آھي، اگرچه قطعي ۾ ”نامور“ جو لفظ ڪتب آيل آھي، جيڪو ھڪ سال جي ٻار لاءِ ڪم آڻڻ مناسب نه آھي:
نامور ما مير مختار از علي، چون زد اندر قــصر جنـــــت قال وصـــل،
روز وصل، اوبجنت ايـــــــزدش، ”ھــشت جنت جايش“ آمد سال وصل.
1232ھه _ ص 122
(5) بيبي سڪينه:
مير صاحب کي ھڪ نياڻي بيبي سڪينه نالي به ھئي، جنھن جي انتقال تي ھيٺيون قطعو چيو اٿائين:
شد چو اندر جنان سکينئه من، ھم مکان با سکينه پيش قبول؛
گفت تاريخ ھاتفم ”وﻵ باد“ ”در جنان با ســــــــکينه پيش بتول“.
23 23+1206_ 1229ھه _ ص 121
مٿين قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب کي چار پٽ ۽ ھڪ نياڻي ھئي: (1)مير عسڪرعلي، (2)مير علي شير (1222ھه)، (3)مير امام بخش (1225ھه)، (4)مير مختارعلي (1232ھه)۽ (5)بيبي سڪينه (وفات 1229ھه)؛ ليڪن سندس ھڪ ٻئي پٽ جو نالو به اسان کي ملي ٿو، مير صابر علي ”سائل“، جنھن جو پٽ مير حسن علي ”ضيا“ ٿيو، ۽ ان کي مير صابرعلي ثاني ٿيو، جنھن جو تخلص ”صابر“ ھو، ۽ ان جو پٽ، سيد حسين علي شاھه، ھن وقت ٺٽي ۾ موجود آھي، جنھن جي عمر تقريباً 55 ورھيه کن ٿيندي”
تصانيف:
مير ’مائل‘ جو انتقال 1251ھه ۾ ٿيو؛ ھن وقت تائين سندس تصنيفون ھيٺينءَ طرح اسان کي معلوم ٿيون آھن:
(1) ديوان مائل:
جنھن ۾ 232 غزل موجود آھن، ۽ 108 ورق اٿس؛ اھو نسخو سنڌي ادبي بورڊ جي ڪتبخاني ۾ آھي؛ ديوان جي پھرئين غزل جو پھريون شعر آھي:
الاھي درھمه پنھان وھم از جمله ھويدا،پنھان چه ھويداست ظھورت ز ھمه ھا.
آخري غزل جو مقطعو آھي:
با ”مائل“ حق آنکه ز دل مايل حق است، باشاه حق ماَب دل حق به آب ده.
ھن ديوان جا آخري ورق گم آھن، جنھنڪري منجھس ”ي“ جو رديف ڪونه آھي.
(2) مجمع البلغاﻋ:
1218ھه ۾، مير صاحب سنڌ جي فارسي گو شاعرن جو ھي تذڪرو مرتب ڪيو. ان ۾ ارغوني عھد کان وٺي ٽالپري زماني تائين جي شاعرن جو ذڪر ڪيو ويو آھي. انھيءَ جو ڪوبه نسخو دستياب ٿي ڪونه سگهيو آھي. ھن جو حوالو اسان کي برٽش ميوزم ۾ مسٽر ايليٽ جي فائلن ۾ ڏسڻ ۾ آيو“: ڪتاب ۾ 639 ورق بيان ڪيل آھن.
(3) بياض مير ”مائل“:
ھي ننڍي سائيز جي تقريباً 200 ورقن تي تمام باريڪ شڪسته خط ۾، مير صاحب جي پنھنجي ھٿ اکرين لکيل آھي. ھن وقت اھو ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ جي ملڪيت آھي. منجھنس قصيدا، منقبت، نعتون، سلام، تاريخي قطعا ۽ متفرق اشعار جمع ڪيل آھن، ۽ نھايت سليقي، قريني، ۽ ترتيب سان لکيا ويا آھن؛ ڪاغذ تمام پراڻو ٿي چڪو اٿس، ۽ ھٿ لڳڻ سان پيو ڀُري. ھن مضمون جو مواد انھيءَ بياض مان ورتو ويو آھي.
(4) بياض:
سنڌي ادبي بورڊ ۾، مير صاحب جا پنھنجا ۽ پنھنجي هٿ اکرين لکيل 3 ٻيا به بياض ساڳئي سائيز ۾ ساڳئي نموني جا آھن، جن مان ھڪ اھو آھي، جنھن تان مٿيون بياض نقل ڪيو ويو آھي. ھي غالباً مسودو ھو. ٻيا ٻه به سندس ئي بياض آھن، جن ۾ پڻ قصيدا، سلام، مرثيا ۽ منقبت آھن.
ھن ھيٺ اسان انھن ماڻھن جو ذڪر ڪريون ٿا، جن جي سلسلي ۾، مير صاحب جي بياض ۾ تاريخي قطعا ملن ٿا. انھن مان ڪي مير صاحب جا عزيز ۽ سنڌ جا نامور شاعر آھن، جن سان مير صاحب جو دوستيءَ جو رستو ھو، ۽ ڪي اُھي نامور آھن، جن جو تعلق سنڌ جي تاريخ سان آھي.
مير عظيم الدين ٺٽوي:
مير عظيم الدين، سيد يارمحمد بن سيد عزت الله جو فرزند، مير علي شير جو ڀائٽيو، ۽ مير ’مائل‘ جو سڳو سؤٽ ھو؛ سندس تولد 1163ھه ۾ ٿيو. مير علي شير، سندس ولادت جي ھيٺينءَ طرح تاريخ ڪڍي:
”انالـﮧ الحافظون“ (مقالات، ص 206)
1163ھه
مير عظيم الدين، ٽالپري دؤر جو عظيم الشان شاعر، ۽ مير فتح علي خان جي دربار جو ملڪ الشعراﻋ ھو. ”فتح نامه سنڌ“ سندس شھره آفاق تاريخي مثنوي آھي، جنھن کي ھن مير فتح علي خان جي حڪم تي، 1209ھه ۾، شاھنامي جي طرز تي تصنيف ڪيو. ڪلھوڙن جي آخري دور، ٽالپرن جي معرڪن، ۽ ميرن جي ابتدائي دور جي تاريخ جا چشمديد واقعا منجھس بيان ڪيا ويا آھن. اھا مثنوي، ميرن جي دور ۾ ڏاڍي مقبول ۽ مشھور ٿي. دربار خواه دربار کان ٻاھر وقت پڙھي ويندي ھئي، ۽ ماڻھن کي ان جا سوين اشعار بر زبان ياد ھوندا ھئا. ڊاڪٽر برنس لکي ٿو ته:
“The Futtehnamah is rehearsed in durbar, and many of the courtiers mark their adulation, by I.committing the most fulsome passages to memory.”
(Visit to the Court of Sinde _ p 46)
اسان کي مير عظيم الدين جون فقط ٽي تصنيفون معلوم ھيون: (1)ديوان، (2)مثنوي ھير رانجھن ۽ (3) فتح نامه؛ ليڪن مير ’مائل‘ جي بياض مان معلوم ٿئي ٿو ته ھڪ ٻي مثنوي ”سير دل“ جي نالي سان به تصنيف ڪيائين. مير ’مائل‘ مير صاحب جي سڀني ڪتابن جي تصنيف جا سال، تاريخي قطعن جي ذريعي، ٻڌايا آھن. انھن قطعن جي عنوانن مان اھو به معلوم ٿئي ٿو ته مير ’مائل‘، نه فقط سندس سؤٽ ھو، بلڪ شعر ۾ سندس شاگرد به ھو، ڇاڪاڻ ته سندس نالي جي اڳيان ھميشـﮧ ”استاد“ لکي ٿو. ھن ھيٺ اسان ترتيب سان اھي تاريخي قطعا ڏيون ٿا:
(1) مثنوي ”سير دل“:
مير ’مائل‘ جي ھيٺئين قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب اھا مثنوي 1206ھه ۾ تصنيف ڪئي:
شـــھه، شــــاعران مــــير بزم ســــخن، که اسمش عظيم است بنام خدا؛
پــــئي تـحفـﮧﻋ بزم سلطان ســــند، که ســــلطانيــــش داد عــــھد وفــــا؛
چه سلطان که نامش به فتح،علي، کند کار رستم به دشــت وغــــا؛
عجب مثنويﻋ نــکو ”ســـــير دل“، مــــرتب نــــمــــوده بــــطــــرز صــــــــفا؛
اگــــرچه مــــجازست بــــظاھـــر، ولــــي، بــــسوي حــــقيقت بــــود رھـنمــــا؛
کسي کــو بگويد مجازست ايــــن، کــــجا بــــا حــــقيقت بــــود آشــــنا؛
پــــئي ســــال اتمــــام ايـن مـــــثنوي، که باشد عجب نـــسخهﻋ بي بھا؛
زطبعم شده کل سه تاريخ نيک، بتائيــــد آن ملھــــم، بـــا صــــفا؛
”عجب سير دل نام نسخه بزيب“، ز الھام غيب آمد اين خوش صدا؛
(1206ھه)
”زھي مثنوي تحفـﮧﻋ اھل بزم“، د گر آمد اکنون ز غيب اين نـــدا؛
(1206ھه)
”دگر تحفـﮧﻋ خاص با زيب عقل“، مــــکرر بــــگوشــــم رســــانــــد نـــــــــدا؛
(1206ھه)
ھميشه چنين تحفـﮧﻋ بزم دل پئي اھل دل باد عشرت فزا._ص 80
انھيءَ مثنويءَ جو ھڪ نسخو مون وٽ موجود آھي؛ منجھس 316 اشعار آھن، جن مان پھريان چند شعر ھي آھن:
بنــــام مــــشتريء دل فــــروشــــان، بســــوداي مــــحبت گرم جــــوشان؛
ز نقد حسن در گنجينهﻋ اوست، ھــــمه را در نظر گنجينهﻋ اوست؛
پئي سوداي عشق آراست بازار، بنقد حسن شد دل را خريدار ...
ڪتاب ۾ ”توحيد“ کان پوءِ مختلف عنوان قائم ڪيا ويا آھن. عشق جي ماھيت بيان ڪندي، پوءِ معشوق جي سراپا بيان ڪئي ويئي آھي؛ ڪاڪل، زلف ابرو، چشم وغيره وغيره، جو بيان ڪندي، پستانن جي وصف ھن طرح ڪري ٿو:
بر آن لوح از کمال لـــطف صنعت، دو دستنبو نھاده دست قدرت؛
دو دسنوي خوش پر مــــــغز و رنـــگين، کزو خون شه دل صد نار ياسين؛
چــــــو دل ايــن باغ فيض ايزدي ديــــد، چه خوش برداشت اينجا دست اُميد؛
انار دلڪش ايـــــــن نــــــــــو گلــــستان، بــــدل دادنــــد امـــــان دستگر دان؛
ازان دار الصــــّفا دل را گــــذر شـــــــد، گذارش بر سر موي کمر شــد.
ان کان پوءِ ڪمر، شڪم ۽ ناف تي طبع آزمائي ڪندي، ”ڪان جواھر“ تي پھچي، اشھب قلم کي انھيءَ صاف ميدان تي ھن طرح ڊوڙائي ٿو:
دلا اين جا ست آن کان، جواھر کــــزان پــيــــدا شــــود جــــان جــــواھــــر؛
عجائب گوھر آرد اين صدف بـار، کــــزو حــــيران بــــمانــــد در شــــھــــوار؛
دل آنجا فاتحه خوانده باخلاص، که يا رب کي کشايد عقدهﻋ خاص؛
خبيثات ز براي اخبثين اســـــــت، و ليڪن طيبات از طيبين است؛
در اين دفتر نه ذکر خبثيات است، که اينجــــا جمله وصف طيبات است؛
دلا بر گرد کاين جنات ماواست، که گـندم رھزن آدم در ينجاست؛
در اينجا باز سر کــــن راه نــــو را، که مــــي دز دنــــد ايـنـــجــــا راه رو را؛
مکن ايدل در اين ره ســــر تماشا، تمــــاشــــائــــي شــــود گـم در تماشا؛
چو اين ره طي نميگردد رھاکــن، بسير دست و پايش دست پاکن.
اھڙي طرح، مير عظيم الدين دل کي حسن جي سموريءَ سراپا جو سير ڪرائي، مثنويءَ کي ھن طرح ختم ڪيو آھي:
بحسن خلق وبا عـشق الاھـــــــــي، کنــــــد مير زمان پيوسته شاھي.
خدايا کام خـسرو بــــاد شــــيرين، ز شيرين ميوھاي حسن رنگين.
بــــدولت خانهﻋ شــــھه بــــاد تــــيار، ھميشه شــــاھد دولــــت پــــرســــتار.
الاھــــي تــــاکه دور آســــمان بــــاد، بــــکام شـــاه و اخوانش روان باد.
چو نامم در گنه گاري عظيم است، چه خوش نامت بغفاري عظيم است.
آخري شعرن کان ڪجھه مٿڀرو ھي شعر به آھن:
اگر بر طبع خود نازم گناه است، بلند يھا ھمه از الطاف شاه است.
بــــافـــــضـال شــــھه، والا نــــگاھــــان، کشيدم سرمه در چشمه صفاھان.
(2) فتح نامه:
مير عظيم الدين انھيءَ مثنويءَ بعد ”فتح نامه“ تصنيف ڪيو، جنھن جي تصنيف جو سال 1209ھه آھي: شاھنامي جي بحر تقريباً ٻن سؤ صفحن تي آھي. مير ’مائل‘ جي بياض ۾ ان تصنيف لاءِ ڪوبه قطعو موجود نه آھي؛ بياض جا بعض ورق غائب آھن، ممڪن آھي ته اُنھن ۾ اھو قطعو به ھجي.
(3) ديوان ”عظيم“:
مير صاحب جو ھي پھريون ديوان آھي، جيڪو 1210ھه ۾ مڪمل ڪري، مير فتح علي خان جي خدمت ۾ پيش ڪيو ويو. انھيءَ ديوان جو پھريون نسخو، جنھن کي مير صاحب پاڻ مير فتح علي خان لاءِ مرتب ڪيو، ۽ مير ’مائل‘ ان جو قطعو چيو، سو منھنجي پيش نظر آھي. مير عظيم الدين، ديباچي ۾ لکيو آھي ته ”ھي حقير اڃا انھيءَ قابل نه آھي ته پنھنجو ديوان مرتب ڪري، ليڪن مير صاحب جو حڪم آھي، تنھنڪري جيترو ڪلام ھن وقت تائين گڏ ٿيو آھي، سو درج ڪيان ٿو: ھن وقت منھنجي عمر 40 سال آھي، ھن کان پوءِ جيڪي چوندس تنھن کي حاشيي تي لکندس.“ چانچه ديوان جي حاشيي تي سندس پنھنجي ھٿ اکرين ھر رديف ۾ پوءِ جا جوڙيل غزل درج آھن: پاڻ قطعو ھن طرح چيو اٿائين:
چو آغاز ترتيب ديوان نمود، مدد خواست دل از جناب احد،
دلــم بھر تــــاريخ آغــــاز آن، بــــگفتا ”عـلــــي العظيما مدد“.
1210ھه
ديوان جو پھريون شعر ھي آھي:
”اي در ھمه موجود هم از جمله مبرا، تو در ھمه پنھان وز تو ھر ھمه پيدا“.
219 صفحن تي غزل، 8 صفحن تي رباعيون، 50صفحن تي تاريخي قطعا، 71 صفحن تي قصيدا، منقبت، وغيره، 36صفحن تي سلام ۽ مرثيا، 14صفحا تاريخي قطعا، 16 صفحا مثنويون، 33 صفحا مثنوي ”سير دل“، 11 صفحا عريضه منظوم در خدمت مير صاحب، ۽ 10 صفحا ساقي نامو.
انھيءَ ساڳئي ديوان لاءِ مير ’مائل‘ ھيٺيون قطعو چيو آھي:
ديوان عظيم يافت خوش نظم، اين نظم نکو اَدا ببينيد“.
شد سال عظيم اين نکو نظم، ”ديوان عظيم ما ببينيد“.
1210ھه
ٻيو قطعو آھي:
ديــــوان مــــعانــــيﻋ عــــظمــــت، حق کرده عظيم چون عظيما؛
دل سال عظيم او سحر گاه، ”ديــــوان عــــظيم“ گفــــت حــقا:
1210ھه
مير عظيم الدين جو انتقال 1229ھه ۾ ٿيو، يعني ديوان جي مرتب ٿيڻ کان 19 سال پوءِ؛ ۽ ھي ديوان جنھن وقت جوڙيو ويو تنھن وقت اڃا چاليھن ورھين جو جوان ھو: تنھنڪري ڀانئجي ٿو ته انتقال تائين جيڪو ڪلام تيار ٿيو، سو ڪنھن ٻئي ديوان ۾ داخل ڪيو ويو ھوندو، ڇاڪاڻ ته ھن ديوان جي حاشيي تي تمام ٿورا غزل سندس ھٿ اکرين لکيل آھن.
(4) مثنوي ھير رانجھن:
ھيءَ مثنوي، 1214ھه ۾، مير صاحب تصنيف ڪئي. مير فتح علي خان جي زماني ۾، ۽ مير ڪرم علي خان جي دؤر ۾ ڪيترن سنڌي شاعرن انھيءَ قصي کي نظم ڪيو آھي. مير صاحبن جي فرمائش تي جيڪي مثنويون مرتب ٿيون سي آھن:
(1)مثنوي ھير رانجھن از مير عظيم الدين.
(2) ” ” ” از ولي محمد خان لغاري.
(3) ” ” ” از مير ضياﻋ الدين ”ضيا“ ٺٽوي.
(4) ” ” ” از منشي شيوڪرام ”عطارد“.
شاھه آفرين لاھوريءَ، ميان آزاد لاھوريءَ، ۽ نواب احمد يار خان ”يڪتا“ به ساڳئي قصي کي نظم ڪيو آھي. پويون صاحب مغل دؤر ۾ ٺٽي جو نواب ھو. سندس مثنوي سنڌ اندر مشھور ٿي، جنھن جي تتبع تي مير پنھنجي درٻاري شاعرن کان مٿيون مثنويون لکرايون. سڀ کان پھريون، مير فتح علي خان جي فرمائش تي، مير عظيم الدين قصي کي نظم ڪيو: مير ’مائل‘ انھيءَ مثنويءَ لاءِ ھيٺيون قطعو تصنيف ڪيو، جنھن ۾ ”يڪتا“ جي مثنويءَ ڏي به اشارو آھي:
طرفه در حسن و عشق رانجھن و ھير،
آمد اين تازه نامه زيب پذير؛
گرچه ز اين پيش خامهﻋ يکتا،
کرده است نظم نامهﻋ يکتا؛
ليکن اين نامهﻋ عظيم، ”عظيم“،
شد دو بالا به نزد طبع فھيم؛
ناظمِ اين رسالهﻋ رنگين،
مير بزمِ سخن عظيم الدين؛
طرفه در عھد فيض دولتِ شاه،
شاه گردون حشم سليمان جاھه؛
خُسروي سند، مير فتح علي،
فيض بخشي جھان به خوش عملي؛
چون به ارشاد خاص حضرت مير،
قدردانِ سخن بطبعِ مُنير؛
با روي سلطنت برادرِ شاه،
با سُليمانِ سند، آصف جاه؛
از کرم بخشيﻋ علي نازان،
مير دوران مراد بخش جھان؛
شد ز ميرِ محمد او دلشاد،
مرﱞدهﻋ شاديش ز يزدان باد؛
مير دوران غلام نام علي،
آنکه نامش بود غلام علي؛
داد اين نامه را بنظم عظيم،
طبق دلخواه زينتِ تنظيم؛
بھرِ تشريح سمال اين نامه،
کرد مائل بدست چون خامه؛
سال اين نامه گفت طبع منير،
”نامهﻋ حسن عشق رانجھن و ھير“؛
1214ھه
تاکه از حسن و عشق باد نشان
باد اين نامه يادگارِ جھان.
_ ص 80
ٻيو قطعو ھن طرح رقم ڪيو اٿائين:
به بحر مثنويﻋ نظم ”يکتا“،
عظيم آمد چو نظمِ حضرتِ مير؛
ز طبعم سر زد اين تاريخ تنظيم،
”زھي نو مثنويﻋ رانجھن و ھير“.
1214ھه
ٽالپرن جي نئين نئين بادشاھت قائم ٿي ھئي: ڪلھوڙن جون درٻاريون، انھن جي علم پروري، داد و دھش، شاعرن، اديبن، عالمن ۽ اھل فن جو اجتماع اکين سان ڏٺو ھئائون؛ انھيءَ دؤر جو پيدا ٿيل علمي ۽ ادبي ذخيرو سڀ سندن سامھون ھو؛ تنھنڪري ھنن لاءِ به لازمي ھو ته گنشته دربار جون سڀئي روايتون قائم رکن، جيئن ملڪ جو علمي طبقو کانئن خوش رھي، ۽ اڳينءَ سلطنت جي ختم ٿيڻ جو احساس ۽ افسوس سندن دلين مان نڪري وڃي.
ٽالپرن، پنھنجي دربار ۾، ملڪي خواه غير ملڪي، شاعر، اديب ۽ عالم ڪيترا آڻي گڏ ڪيا. ازنسواءِ پاڻ به علم جا شوقين، ادب مان شناسا ۽ شعر و سخن جي ميدان جا شھسوار ھئا؛ تنھنڪري نه فقط رسمي طرح قدر داني ڪندا ھئا، بلڪ انھيءَ معزز طبقي تي حقيقي طرح داد و دھش جي ورکا ٿيندي ھئي، ۽ سندن جائز قدر داني ڪئي ويندي ھئي.
مير عظيم الدين انھيءَ دؤر جو عظيم المرتبت شاعر ھو. سنڌ جيڪي چند اعليٰ پايي جا فارسي شاعر پيدا ڪيا آھن، انھن مان ھي به ھڪ ھو. ظاھر آھي ته مير فتح علي خان جھڙي سخي، دريادل ۽ قدردان جو ذاتي شاعر ھو؛ تنھنڪري عام شاعرن کان سندس مرتبو بلند ،۽ سخن پرور بادشاھه جي داد و دھش کيس فارغ البال ڪري ڇڏيو ھو. مير ’مائل‘ جي بياض مان اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته ٺٽي ۾ مير عظيم پنھنجي رھائش لاءِ نئين طرز جو نھايت ئي خوبصورت ۽ وڏي قيمت خرچي بنگلو ٺھرايو ھو؛ اھو بنگلو 1206ھه ۾ ٺھيو، جيڪو سال مثنوي ”سير دل“ جي تصنيف جو آھي. اھو پڻ ڏيکاري ٿو ته ٽالپرن، مير صاحب کي مالامال ڪري ڇڏيو ھو. انھيءَ بنگلي تي مير ’مائل‘ پنج قطعا چيا آھن؛ پھريون تمھيدي قطعو ھي آھي:
براي قصر تو اي مير ما عظيم الدين،
رساند طبع دعا گوي پنج قطعهﻋ سال؛
چو پنج قطعهﻋ که باشند پنج گنج گھر،
چو پنج گنج که ھستند پر ز گوھرِ قال؛
بحق پنجتن اين پنج گنج پر گوھر،
بطور ھديه ز داعي قبول کن ھر حال؛
اگرچه نسيت سزاوار عرضِ حضرت،ليک،
تو مقبلي و قبوليتت بود ز افضال؛
ھميشه باد وجودت درين مبارک قصر،
نظاره بخش احبا بدولت و اقبال. _ ص 82
(1) چو ميرن من شھهِ ملک سخن عظيم الدين،
بروي رسته بناي عظيم کرد بنا؛
شگفت از دل، احباب صد گلِ عشرت،
خليد خار تحسر بديدهﻋ اعدا؛
زھي خجسته بنائي زھي مبارک قصر،
............... تزئين ميان ارض و سما؛
چو ھست جلوه زنان نور ايزدي در وي،
بجاست گر بکنم نسبتش به بيتِ خدا؛
چه قصر آنکه مسما به ”بنگله اي“ کردند،
چه بنگله اي که بود رشک جنت الماوا؛
عمارتيست معلى به گنبدِ عالي،
زھي عمارت و خوش گنبديست نيک بنا؛
برنگ بيت مقدس پئي پرستشِ حق،
چه گنبديست معلق ميان ارض و سما؛
بحيرتم که چرا ھشت باب او کردند،
به ھشت باب نديد است کس گلستان را؛
نه بر زمين و نه بر آسمان مگر اين قصر،
به ھشت باب بھشتي است است درميانِ ھوا؛
ھزار نقش نکو درميان او موجود،
ھزار رنگ لطافت بفرق او پيدا؛
بھر چھار طرف صحن او وسيع السير،
که مرغ روح پئي سير او پرد به ھوا؛
برائي سير عجب سير گاهِ اين قصر است،
تو آن نمود بھر لحظه سير اين خوش جا؛
خصوص در شبِ مھتاب و موسمِ باران،
براي سير بود گلشنِ نشاط افزا؛
عجب مکان وعجب سير گاه صد گلشن،
که ھست ھر طرفش سير سبزهﻋ گلھا؛
کسي نديده چُنين گلشني به روي زمين،
کي ھست ھر گلِ اُو رشک صد گلِ رعنا؛
چه گلشني که در او مي وزد ز جمله جھات،
نسيم لطف الاھي برنگ باد صبا؛
درش گل ست وجدارش گل ست وسقفش گل،
نھاده اند درين قصر فقش صد گلھا؛
بربِ کعبه عجب معبديست عالي شان،
دروست شانزده محراب طاعتِ مولا؛
بموقع است اگر چار سوش محرابت،
که ھست چار لطف روي اھل دل بخدا؛
کسي نديد بيک بيت شانزده محراب،
براي طاعت، حق لا الـﮧ الا الله؛
عجب مبارک جائي ست اين بناي عظيم،
عجب خجسته بنائي است اين مبارک جا،
دلم به مرﱞدﻋ تعمير اين بناي عظيم،
”عجب بناي خجسته“ بگفت سال بنا:
1206ھه
ھـــميشه باد خــــدايا بدولت و اقبال،
چنين بناي مبارک بصاحبش برپا.
مٿئين قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته انھيءَ عمارت کي بنگلو سڏيو ويندو ھو. غالباً انگريزي تمدن جي آمد جو اِھو پھريون مثال آھي. بنگلو لب سڙڪ ھو، ڇت جي وچ تي ھڪ عاليشان گنبذ ھئس، چوڌاري اٺ درواز ھئس، چؤ طرفو صحن ايڏو ڪشادو ھئس جو سير تفريح لاءِ نه فقط ماڻھو بلڪ روح به پرواز ڪري تماشي ڏسڻ جي تمنا ۾ رھيو ٿي؛ چئني طرفن کان اُن جي بھشت نما باغ به ھو، جنھن جي سير جو لطف شب مھتاب ۽ موسم باران ۾ روح کي راحت پھچائيندو ھو. باغ ايڏو ڪشادو، وسيع ۽ دلڪش ھو، جو شش جھان جي ھوا جڏھن اتي پھچندي ھئي. ته اندر نسيم ۽ صبا جو روپ اختيار ڪري داخل ٿيندي هئي درن، ديوارين ۽ ڇت تي گلڪاريءَ ۽ چٽساليءَ جو باغ وبھار ڪيو ويو ھو، اندر لنگهڻ سان ماڻھو حيران ٿي ويندو ھو.
(2) چو ھست بنگله مير ما عظيم الدين،
عجب مکان عظيم و عجب نشانِ عظيم؛
دلم بمرﱞدهﻋ اين خوش مکان و خوش منظر،
بگفت سال عظيمش ”عجب مکان عظيم“:
1206ھه
ھميشه باد خدايا چنين مکان بمکين،
مکان عيش و مسرت درين جھان عظيم.
(3) عظيم الدين محمد مير خوش فکر،
عــــجب جــــاي نکــــو فــــرمود بــــرپا؛
چو دارالعشرت است اين جاي پر عيش،
شــــد ايــــن اســــمِ مــــبارک سال اين جا؛
ھميشه باد يا رب صاحبِ اُو،
دريــــن ”جــــاي مبــــارک عــــشرت افــــزا“؛
1206ھه
(4) عــــزيز مصر سخن مير ما عظيم الدين،
عجب بناي مکاني بطور قصر نمود؛
زھي مکان عجب آنکه سال تعميرش،
”عجب مکان زھي خوب قصر“ دل فرمود؛
1206ھه
ھميشـﮧ باد خدايا برائي صاحبِ اُو،
تمام ساز مسرت درين مکان موجود.
(5) چو مير خيسروِ ملکِ سخن عظيم الدين،
زھي مکان خجسته بدھر کرد بنا؛
براي سال بناي چنين مکان عظيم،
که بھر سير توان گفت جنت الماوى؛
دلم بياوريﻋ پنجتن ز ھاتف غيب،
”زھي مکان خجسته“ شنيد نيک صدا:
1206ھه
بحق پنجتن، پاک مير صاحب آن،
ھميشه باد درين نو مکان نشاط افزا ! ص 82
مير عظيم الدين جي انتقال جي تاريخ جو ھن وقت تائين پتو ڪونه ھو. ممڪن آھي تڪملهﻋ مقالات شعرا جي صنف ان جي خبر ڏني ھجي؛ ليڪن چونڪه ڪتاب دستياب نه آھي، تنھنڪري ان جي مندرجات کان اسان بيخبر آھيون. مير ڪرم علي خان، مير حسن الحسينيءَ کان ھڪ تذڪرو ”زبدة المعاصرين“ جي نالي سان 1240ھه ۾ مرتب ڪرايو؛ ان ۾ چند سٽون، مير عظيم الدين لاءِ به لکيون ويون آھن، جنھن ۾ سندن سال وفات 1234ھه ڏيکاريو ويو آھي؛ مصنف لکي ٿو:
”سندي اصلش، از ديول (ٺٽه) مي باشد، و در کمال فصاحت وبلاغت و سخن پردازي عديل و نظير نداشته، و آخرالامر بمرض سوزناک (؟) بعالم بقا ر حلت نموده در 1234ھه.“
مير ’مائل مير عظيم جي انتقال تي ھڪ طولاني مسدس لکيو آھي، جنھن مان معلوم ٿئي ٿو ته سندس انتقال 1234ھه ۾ نه بلڪ 1229ھه ۾ ٿيو؛ مير ’مائل‘جي ھن فقري مان به ساڳيو سال نڪري ٿو: ”و ھو العلي العظيم بجوده“. _ص 114
مير ’مائل‘ھي مرثيو چيو آھي:
افسوس کاين زمان دگر از خواھشِ قضا،
بعد از گلذشتنِ مهِ عاشوره بلا؛
در غرهﻋ صفر که بود ھم مهِ عزا،
دردِ عظيم کرد جھان تعزيت سرا؛
کاين ھردو ماه ماتم سبطين اعظم اند،
ماه محرم و صفر از بھر ماتم اند.
زين ماتمِ عظيم که در آل مصطفى است،
فرياد يا حسين و حسن باز جابجاست؛
چون ورد اين دو نام پئي درد دل دو است،
نامِ شھهِ حسين و حسن ورڊ دل بجاست؛
ايدل بجاست گر نه تواند ز غم عظيم،
کردم بيان درد شھان ماتم عظيم.
روزِ وفات آن سخن آراي نکته دان،
از درد فرقتش که شده عام در جھان؛
ميگفت خاص و عام ز ھر پير وھر جوان‘،
اين فرد درد وردِ دل و جان بصد فغان؛
کاين مشعلِ عظيم چرا کرد گل قضا،
کز روشنيش بزم سخن داشته جلا.
آن واقفِ رموز سخن فخر صد کليم،
ناميﻋ اھل فطرت با شوکتِ عظيم؛
شيداي طرز ھر سخش ”قدسي“ و ”سليم“،
مداح خاص احمد و ھم آلـﮧ الکريم؛
چون در جنان باھل سخن کرد سر سخن،
بشنيد بارک الله ز تحسين بھر سخن.
از بسکه ’حب خاص علي العظيم داشت،
و از شوق ياد نام حبيب کريم داشت؛
حب علي و آل عظيمش صميم داشت،
ز الھام روح قدس تخلص ”عظيم“ داشت؛
روح القدس بسال وفاتش ز غيب زود،
گفتا ”بجا محب علي العظيم بود“.
1229ھه
چون واصل ودود شد از غايتِ وِ داد،
آن شاد دل بمرﱞدهﻋ صد وصل دل نھاد؛
نام آور ديار عظمت بصدر شاد،
کز نام او محبت اينست مستفاد؛
وسالِ وصال باز خرد بھر اين غمين،
فرمود ”با ودود وصالِ عظيم بين“.
1229ھه
چون اھل درد بود و دردِ عظيم داشت،
با خويش درد عشق بھر دم نديم داشت؛
دردِ شھادت شھدا مستقيم داشت،
با اھل درد ربطهِ دلي از قديم داشت؛
سالش ز درد مائلِ غمگين بلوح غم،
”دردِ عظيم“ کرد رقم با سرِ آلم.
1228 ھه ( 1228+1= 1229ھه)
اين سخت شد عزا که چنين صاحبِ کمال،
يکبارگي بفضلِ کمالات قال و حال؛
داده بجان اھل عزا داغ صد ملال،
از غم برسته شد بجنان شاد در وصال؛
او شاد در وصال و من اندر غمش غمين،
خوش گفته اند شادي باغم بود قرين.
اي واصل جناب علي العظيم ما،
در ماتمت ز عرش عظيم آمد اين صدا؛
کاين غمکش عظيم شھيدانِ کربلا،
در کربلا بسيد شھدا ست دائما؛
بنمود مقبلت چو حق اي محتشم کلام،
بشنو ز جان ”مائلِ“ حق عرض صد سلام.
چون در عزاست فاتح خواني ز لازمات،
و از لازمات فاتحه خواني بود صلوات؛
بر مصطفى و آل و بھر فرد کائنات،
پس بر صلوات ختم کلامست و واجبات؛
صلوا علي النبي مع الاَل صبح و شام،
کاين ختمهﻋ عظيم شود مغفرت پيام. _ص114
ھن مرثيي مان معلوم ٿيو ته مير صاحب جو انتقال، 1 صفرالمظفر 1229ھه جو ٿيو، ۽ ان وقت سندس عمر 67 ورھيه ھئي.
مير ضياءُ الدين ”ضيا“ ٺٽوي: مير ضياءُ الدين ”ضيا“، مير علي شير جو ڀاءُ ۽ مير ’مائل‘ جو چاچو ھو. مير عظيم الدين جي انتقال واري سال ۾، سنڌ جي ھن ٻئي قادر الڪلام شاعر جو به لاڏڻو ٿيو، ۽ سنڌ کي ھڪ ئي سال ۾ ٻن بي مثل ۽ وڏن فارسي گو شاعرن جي رحلت جو داغ دل تي سھڻو پيو. سنڌ جي آسمان ادب جا اھي ٻيئي آفتاب ۽ ماھتاب ھڪ ئي سال ۾ ھڪٻئي پٺيان راھه رباني وٺي ويا.
مير ضياءُ الدين، صاحب ديوان شاعر ھو، ۽ ھير رانجھي جي قصي کي به مثنويءَ جي بحر ۾ نظم ڪيائين. مير ’مائل‘سندس انتقال تي ھيٺيون قطعو چيو:
دم تسليم جان حضرت عمويم،
که در ھجرش دلم اين داستان گفت؛
بوصفش اکمل الاَل از ....... تفضل،
ز دل ھر اھل فضل اندر جھان گفت؛
ز دنيا رفت چون در قصر جنت،
بحق لبيک وصل از شوق جان گفت؛
ضياي دين بروحش باد ھمدم،
ز دل روح القدس باصد زبان گفت؛
بعونِ پنجتن زان سال وصلش،
”ضياﻋ الدين محمد في الجنان“ گفت؛
1229ھه
بحق پيوسته از خوبيﻋ دارين،
به نزد حق دعاي دوستان گفت؛
بحق ”مائل“ بحق بادا بدارين،
به ارباب حق آن جنت مکان گفت؛
بگاه ختمهﻋ غفرانش الحق؛
عفاک الله پئي اين ختمه خوان گفت؛
(2)
قبله ام چون بوصيت ز اين پيش،
چند از کار شفاﻋالدين گفت؛
سالِ وصل خود خود آندم با من،
”در جنان جاي ضياﻋالدين“ گفت؛
1229ھه _ ص 115
”در جنان جاي ضياءُ الدين“ جو فقرو مير ضياءُ الدين پاڻ چئي ويو ھو.
مخدوم نور محمد بوبڪائي: بوبڪن جو جيد عالم، شاعر، شعر و سخن جو دلدادو، يارن جو يار، دوستن جو دلدار، مخدوم نور محمد بوبڪائي، مير ڪرم علي خان جي دور جو شاعر ھو، ۽ مير ’مائل‘ جو خاص دوست ھو؛ سندس تخلص ”نور“ ھو: ”محڪ خسرويءَ“ ۾ سندس ڪيترائي غزل منتخب ڪيل آھن. سندس شاعريءَ جو رنگ ھي آھي:
رخ از نقاب کشا با ھزار ناز و ادا،
پئي قرار دلِ بيقرار مي آيد.
مير ڪرم علي خان، ھڪ غزل غالباً ’واردات‘ ۾ چيو:
ديدم آن نازنين شبي به شکار،
سروقد، گل عذار و مه رخسار.
مخدوم نور محمد ھيٺيون غزل تصنيف ڪيو، جو پڻ ’واردات ٿو ڏسجي:
دوش ھِندُو زني پري رخسار،
گشت با من بشھر ڻھڻه دوچار؛
گلعذاري که از دو نرگس اُو،
فتنه را بود گرميﻋ بازار؛
تير مرﱞگان آن کمان ابرو،
ھر دلي را که يافت کرد شکار؛
کفتمش اي نگار نام تو چيست؟
گفت با نام من چه داري کار!
گفتم اي شوخ اين چه بي رحميست،
که مسافر چنين نمودي زار،
حاليا چون شکار تو شده ام،
باز از دست خود مرا مگذار!
گفت شيون به کار تو نايد،
جز بصيرت نمي برآيد کار!
گفتمش صبر من نماند بمن،
گفت بي صبر کي بود ھوشيار!
شوخيش چون زحد فزون ديدم،
روي گردان ازان شدم ناچار!
”نور“ از تته شو برون که مباد،
کردت حال شيخ صنعان وار!
چند شعر ملاحظه ٿين:
جورِ چشمِ خوابناکِ يار، ما دانيم و دل،
جنبشِ اين فتنهﻋ بيدار، ما دانيم و دل؛
دل نميدانست بندِ عقل دور انديش را،
آنچه اکنون ميکشد آزار، ما دانيم و دل.
* * *
ترا من وفـــــادار انگاشتم، سراسر غلط آنچه پنداشتم.
* * *
کم ز قيامت نتوانم شمرد، فتنهﻋ آن قيامتِ دلجوي تو.
* * *
اي ز تابِ حسن شوخت خيره چشمِ آفتاب،
و ز بھار عارض تو خانـﮧﻋ گلشن خراب!
نادرشاھه ايرانيءَ جي خونريزي ۽ خاص طرح دھليءَ جي بربادي ضرب الثمل ٿي چڪي ھئي. نادرشاھه جي گهوڙن سنڌ کي به تاخت تاراج ڪري ڇڏيو ھو. سنڌ جي ڪيترن شاعرن نادرشاھه جي آمد ۽ ان جي قتل تي تاريخي قطعا چيا، جن مان نادرشاھي واقعات جو سنڌين جي دل دماغ تي جيڪو اثر پيو، ان جو اندازو ٿي سگهي ٿو. مخدوم نورمحمد، نادرشاھه جو نالو پنھنجي شعر ۾ ھن طرح استعمال ڪيو آھي:
کرد غارت دھليء دل آن شھهِ مھه پيکران،
شوخِ من اندر ستم کمتر ز نادرشاه نيست.
مير ڪرم علي خان جي دؤر ۾، حيدرآباد جو وڏو عروج ھو. ٽالپري دربار اقبال منديءَ جي آسمان تي پھتل ھئي. مير صاحب پاڻ به شاعر ۽ شاعرن جو قدر دان ھو. سڄيءَ سنڌ جا سخنور حيدرآباد ۾ اچي جمع ٿيا. درباري اميرن ڪيترا پڻ شاعر نواز ھئا. حيدرآباد ان زماني ۾ شيراز جون سڪون لاھي رھي ھئي. ھر علم دوست جو گهر، ادبي ۽ علمي ڪچھرين لاءِ کليل ھو. نواب ولي محمد خان، ميان يوسف خدمتگار، خسروبيگ، سيد ثابت علي شاھ، ميان رفيق سبزي فروش، سيد صابر علي شاھه ”صابر“، ديوان صاحب راءِ ”آزاد“، مير غلام علي ”مائل“ سڀ حيدرآباد ۾ موجود ھئا. مير ڪرم علي خان، مير غلام علي خان، ۽ مير مراد علي خان ٽيئي ڀائر ، نه فقط قدردان بلڪ پاڻ به سخن سنج ھئا.
مخدوم نورمحمد رھندو ته حيدرآباد ۾ ھو، ليڪن گهر گهاٽ اڃا به بوبڪن ۾ ھئس، تنھنڪري اچڻ وڃڻ پيو ٿيندو ھئس. دربار جي قدردانيءَ، احبابن جي اصرار، ۽ حيدرآباد جي علمي مجلسن جي ڪشش، مستقل طرح، کيس بوبڪن مان لڏي پلاڻي حيدرآباد ۾ آڻي ڪڍيو. مير ’مائل‘سان گهڻي دل گهريائي ھيس. جڏھن لڏي آيو، ان وقت خوشيءَ وچان مير ’مائل‘ھيٺيان قطعا تصنيف ڪيا:
(1)
مرﱞده، آن ماه اوج فـــــضل وکـــــمال، از رهِ مـــــھـــــر مـــــھـــــربـــــان آمد.
خـــــوش بـــــخـــــير آمـد و ز آمدنش، مـــــرﱞدهﻋ نـــــو بـــــه مخلصان آمد.
دســـــته دســـــته بـــر او دعا و سلام، ورد بـــــلبـــــل بـــــه گــــلستان آمد.
ورد احـــــباب، گـــــاهِ تـــــشريـــــفــــش، خيـــــر مـــــقدم ز شوق جان آمد.
مـــــرحـــــبا کان مھهِ سپھرِ شرف، چـون شرف بخشِ داعيان آمد.
نـــــامـــــش از يُمن نـــــور نـــــام نبي، ورد جــــــــــانِ مــــــــــوالــــيـــــان آمــــد.
والـــــهﻋ حــــــــــرف او دلِ احـــــــــبـــــاب، خـــــوش چـو واله گهر فشان آمد.
رفـــــت ز احـــــباب فـــــکر بـــــيکاري، رونــــــقِ نـــــو بـــــکـــــار شـــــان آمد.
مـــــرحـــــبا کـــــز ازل بـــــه مــــخدومي، فـــــضل و دانــــش ز ھمرھان آمد.
حـــــيـــدرآبـــــاد کـــــرده بنگـــــله اش، چـــــون در آنـــــجا ز بـــوبکان آمد.
”مائل“ حق ز فيض ملھم غيب، در مدحيش چو قطعه خوان آمد.
ديده اين قطعهﻋ موشـــــح گـــــفت، نام مـــــخدوم چـــــون عـيان آمد.
ھي قطعو موشح آھي: ھر شعر جو پھريون اکر وٺي گڏبو، ته ”مخدوم نورمحمد“ بر آمد ٿيندو.
(2)
اي آمدنت عيش جزاي احباب،
با عيش ابد کام رواي احباب،
خوش آمدي و کامده از آمدنت،
صد مرﱞدهﻋ کام از براي احباب!
(3)
از قدومت اي بمجد و اعتلا مخدوم عصر،
مرﱞدهﻋ صد خير و خوبي بخش احباب آمده.
خير مقدم کز نسيمِ لطف تو در شھر ما،
گلشنِکامم بکامِ طبع شاداب آمده.
باد از نورِ محمد نام تو روشن چو مھر،
در دعا ”مائل“ ز مھرت خوش شرفيات آمده.
(4)
اي دلت از پر توِ نورِ محمد با جلا،
.............. کام بخشِ اصدقا!
باد دائم بر سپھرِ نيک نامي کالقمر،
حرمتِ نورِ محمد نام پاکت با صفا.
(5)
اي ز رويت جلوه گر نورِ محمد از ازل،
وي ز نورت تا ابد روشن دلِ اھلِ امل،
شايدم پيش تو عرض عرض کارِ خويش ازانکه،
سعيﻋ اندر کار خير آمد بحق خير العمل.
_ ص 103
مخدوم نور محمد، حيدرآباد ۾ مستقل رھائش اختيار ڪرڻ کان اڳ، پنھنجي لاءِ 1217ھه ۾ جاءِ ٺھرائي ھئي؛ غالباً انھيءَ جاءِ جي تعمير ٿيڻ کان پوءِ، ھو لڏي پلاڻي آيو. اھو سال مير فتح علي خان جي به لاڏاڻي جو آھي: مير ’مائل‘ انھيءَ جاءِ جي تعمير تي تاريخي قطعو چيو:
چـــــــو مخدوم مـــــــــا نامدارِ زمـان، که نامش ز اخلاص دل دلنشين ست،
نــــــــــــموده بــــنا ايـن مبارک بنا را، که اندر صفا رشک خلدِ برين ســت،
....و او عطف آمده سالش الحق، ”مبارک مکان ومبارک مکين ست“.
1217ھه _ ص 83
مخدوم صاحب، جيد عالم، نادر روزگار حڪيم ۽ انھيءَ دور جو پرگو شاعر ھو. سندس حالات ڪٿي به ڪونه ٿا ملن. خدا رحمت ڪري مير ’مائل‘ تي، جنھن محض دوستيءَ جي حق ادا ڪرڻ خاطر، سندس سلسلي ۾ ڪي تاريخي قطعا لکيا؛ جنھن ڪري مخدوم صاحب جي زندگيءَ جي ڪن پھلوئن جي اسان کي ٿوري گهڻي خبر پئجي سگهي.
مخدوم صاحب کي غلام نبيءَ نالي ھڪ فرزند ڄائو؛ مير ’مائل‘ ان جي تولد تي ٻه تاريخي قطعا چيا:
(1)روز ميلاد اين خجسته خلف،
که بجان است غلام نام نبي؛
گفت سالِ ولود او طبعم،
”به ولا آمده غلام نبي“.
1222ھه
(2)حق داد چون بحضرت مخدوم نيک نام،
فرزند نيک بخت بکام دوام جفت؛
ارشاد باد مرﱞدهﻋ ميلاد اسعدش،
آمد ز فيض نورمحمد بدل شگفت؛
سال ولود اسعد آن نيک بخت زاد،
”بادا ابد غلام نبي کامياب“ گفت.
1222ھه _ ص الف
عيد براد ٿيندي ھئي، ته شاعر ٽالپرن جي خدمت ۾ عيدي قطعا پيش ڪندا ھئا، ۽ دوستن احبابن ڏانھن به موڪليندا ھئا. مير ’مائل‘ جا ڪيترا قطعا، مختلف عيدن تي، مير صاحبن جي نالي لکيل ملن ٿا. مخدوم صاحب سان چونڪ گهاٽو تعلق خاطر ھئس، تنھنڪري ھن ڏي به قطعا موڪليندو ھو؛ انھيءَ قسم جا ٻه قطعا سندس بياض ۾ ملن ٿا:
(1)
به مخدوميم بمن نورِ محمد،
چو حق کرد اين عيد اسعد سعيد؛
به افزونيﻋ عمر و اقبال دائم،
ز حق باد از عيش نو مستفيد؛
خدايا بکن مستجاب از کرم،
ز ”مائل“ بحق اين دعا روز عيد.
(2)
اي ز رويت جلوه نورِ محمد آشکار،
نور چشم حضرت يعقوب کنعان با وقار؛
بزم حکمت را مسيح و طور معني را کليم،
باشدت فضل و کمال از صدقِ نيت برقرار؛
در شب عيد اين دعا را گفتم و در روز عيد،
آمدم در حضرتت ز اخلاص دل مدحت گذار؛
باد مخدوما مبارک با تو اين عيد سعيد،
واز سعادت باد بختت را مبارک باد يار؛
تا بنامت باد وردِ دوستان اين قطعه ام،
باد نامت بالفضائل ناميﻋ به روزگار.
_ ص 86
مخدوم صاحب ۽ مير ’مائل‘ جي درميان منظوم محبت ناما به پيا ايندا ويندا ھئا. انھيءَ قسم جي خط و ڪتابت مان اھو پڻ اندازو ٿئي ٿو ته شاعريءَ سان سنڌ اندر ڪيتري نه دلچسپي ھوندي ھئي، ۽ شعر و سخن جو چرچو ڪيڏو نه عام ۽ زندگيءَ جي ھر پھلوءَ تي حاوي ھو. مير صاحب جي بياض ۾ چند قطعا انھيءَ قسم جا ملن ٿا، جيڪي مخدوم صاحب جي خطن جا جواب آھن:
(1)
تـــــــا که نــــــورِمــــــحمدِ مُــــرسل، در جھان ھمچو مھه منير بود؛
نام مخدوميم بفضل و کمال دائــــــما در جــــــھان شــــــھير بود؛
انــــــکه از بـــــس فراست و دانش، در حــــــضورِ شھان مشير بود؛
انــــــکه گــــــلزار نــــــظم رنـگينش، فــــــرحت افــــــزاي طبع مير بود؛
انــــــکه در دم فيض حکمت او، نــــــوجـــــوان کرد و انکه پير بود؛
در حـضورش ز ”مائلِ“ داعي، عــــــرض دعــــــواتِ دلپذير بود؛
ھر دو عالم بدستياريﻋ حق، دســــــت يــــــزدانش دستگير بود.
ھن قطعي مان مخدوم جي زندگيءَ جا ڪيئي پھلو روشن ٿين ٿا؛ مثلاً: طب ۾ کيس ايڏو ڪمال ھو. جو ھڪ دفعو ته پوڙھن کي به جوان ڪري ڇڏيندو ھو؛ مير ڪرم علي خان وٽ کيس تمام وڏي عزت ۽ درجو حاصل ھو، ۽ بطور مشير جي کيس سمجھيو ويندو ھو؛ سندس نظم مير ڪرم علي خان کي بيحد پسند ھئا؛ اھا ڳالھه ”محڪ خسرويءَ“ جي انتخاب مان به معلوم پيئي ٿئي، ڇاڪاڻ ته مير ڪرم علي خان ڪثرت سان مخدوم جي ڪلام کي پنھنجي خاص انتخاب ۾ جاءِ ڏني آھي.
مخدوم صاحب، ھڪ دفعي مير ’مائل‘ ڏي سلام موڪليا: جنھن ڏانھس سلامن کي جواب ۾ ھيٺيون قطعو موڪليو:
(2)
بحمد الله که حق کرد امجدِ دوران،
بمجد نورِ محمد مدام مخدومي؛
زبسکه جلوه فزاي ھزار رشد آمد،
شعاي نورمحمد بکام مخدومي؛
بگفت باد سلامت مدام با اولاد،
شنيده ”مائل“ داعي سلام مخدومي؛
بحضرتش بسلام اين دعاست عرض دلم،
ھميشه باد فزون احترام مخدومي.
(3)
اي صبا در گلشنِ اجلال مخدومِ انام،
عرض کن گلدستهﻋ دعوات داعي با سلام؛
آنکه از نورِمحمد روشن آمد نام او،
ھست چون خورشيد عالم تاب ازوي فيض عام؛
گنج حکمت مخزنِ اسرار صد فضل و کمال،
خسروي بزم فضائل شاعرِ رنگين خيال؛
باد نامش روشنِ عالم بصد مجد و علا،
تاکه از نورِمحمد دارد اين عالم ضيا.
(4)
در خــــــدمت خــــــدام جــــــنابِ مــــــخـــــدوم،
از ’مائل‘ مشتاق ز جان عرض سلام است. _ ص 103
مخدوم دين محمد بوبڪائي: معلوم ائين پيو ٿئي ته ھي بزرگ به مخدوم نور محمد جو ڀاءُ يا ويجھو عزيز ھو. فضل ۽ ڪمالات جو صاحب ۽ بزرگ فطرت انسان ھو. طب ۾ کيس خاص درڪ حاصل ھو. جڏھن مير فتح علي خان آخري بيماريءَ ۾ مبتلا ٿيو، ان وقت ٻين وقت جي طبيبن سان گڏ ، مخدوم صاحب به وٽس موجود ھو(1). مير ’مائل‘ سان ھن صاحب جو گهاٽو تعلق ھو. جڏھن وفات (1229ھه) ڪيائين، ان وقت مير ’مائل‘ ٻه تاريخي قطعا تصنيف ڪيا:
(1)
بحکم خواھش حق ناگهان چو مخدومي،
ز صدر فضل و کمالات عزم رحلت بست؛
ز شوق دل که بدينِ محمدي مي داشت،
چو اھل دين بحق آمد وصال او سر دست؛
مروش سال وصالش بگفت باسرِ ”آه“،
”ز شوق دين محمد ببين بحق پيوست“.
”1+1228= 1229ھه“
(2)
چون زين جھان شده شادان بوصل حق مخدوم،
که درجنان بحقِ دين ز اھل ارشاد ست؛
سروش سال وصالش ازان چنين فرمود،
”بلي که دين محمد ز وصل حق شاد ست“.
1229ھه _ ص 115
مخدوم مير محمد جي نالي تي به بياض ۾ ھڪ قطعو ملي ٿو؛ غالباً ھي مخدوم صاحب به مخدوم نورمحمد جي ئي آڪھه مان ھو:
اي که نامت به محمد شده مخدوم زمان،
ياورت مير، محمد بود اندر دو جھان،
طرفه در شوق ملاقات شريف از مدت،
بود است نام شريفِ تو مرا ورد زبان،
شکر الله که کنون بر وفقِ خواھشِ دل،
خواھشِ خاطرِ من يافت حصول شايان،
بعد ازين به که بشکرانهﻋ اين دولت خاص،
بکنم شغل دعاي تو ابد از دل و جان،
باد از مکرمتِ دولتِ نيکو نامي،
نامِ پاک تو ابد نقش نگينِ دوران،
ھست ھر خادمِ در گاهِ تو چون مائل حق،
”مائل“ از زمرهﻋ خدام تو بادا ھر آن.
_ ص 100
مخدوم نور محمد صاحب جو انتقال 1230ھه ۾ ٿيو. دوست احباب صدمي ڪري نيم جان ٿي ويا. ادبي محفلون ۽ علمي مجلسون ختم ٿي ويون. حيدرآباد ۾ سندس وجود به ھڪ مرڪزي نقطي جي حيثيت ٿي رکِي. چئن طرفن جا دوست احباب، يار ۽ اغيار، شاعر ۽ اديب، وٽس ھر وقت موجود رھندا ھئا. اھو ھماھميﻋ جو سڄو مرڪز، سندس انتقال تي بند ٿي ويو. دوستن ۽ شاعرن انھيءَ حادثي تي گهڻو ئي ڪجھه چيو ھوندو، جنھن جو اسان کي پتو ڪونه آھي؛ البته مير ’مائل‘ جيڪي چيو سو ھي آھي:
(1)
کجا شد انکه ز دل مخلصِ دعاگو بود،
دريغ آه در اين فرقتش بھرحال است؛
مگر گذاشته با آل صدر مخدومي،
که از بنا بجھان ارث اھل افضال است؛
ز يمن نورمحمد که نقش نامش بود،
جلائي بخش وصال جنان به اجلال است:
سروش غيب چنين قال وصل او فرمود،
”وصال نور بنورِ محمد و آل است“:
1230ھه
کند ز ”مائل“ حق تا حق اين دعا مقبول،
دعاي مغفرتش وردِ دل مھه و سال است.
(2)
چو ناگهان ز قضا اھلِ فضل را مخدوم،
که بود ماميﻋ دوران ز صغرتِ ذاتي؛
ببخت آمد و واصل بحق پس از رحلت،
بحق نورمحمد شفيع عرصاتي؛
کشيده سر ز الم گفت ھاتفم تاريخ،
”بده بنورمحمد ز دل تحياتي.“
1230ھه _ ص 115
سيد ثابت علي شاھه:
سيد ثابت علي شاھه، ڪلھوڙن جي آخري دور ۽ ٽالپرن جي ابتدائي دور جو مرثيه گو شاعر ھو. سنڌ ۾ مرثيي کي رواج، بطور صنف جي ھن صاحب ڏنو. سنڌي، فارسي، سرائڪي ۽ اردو زبان تي ڪامل قدرت حاصل ھيس. جيڪڏھن سيد صاحب کي سنڌ جو مير انيس کڻي چئجي ته بيجا نه ٿيندو.
اصل ملتان جو ھو، جتي 1153ھه ۾ ڄائو. مدار علي شاھه جو پٽ ۽ نورمحمد شاھه جو پوٽو ھو. نواب اعظم خان سان گڏجي سنڌ ۾ آيو. جڏھن نواب صاحب، صوبه داريءَ جو مدو ختم ڪري واپس ويو، تڏھن سيد ثابت علي شاھه ساڻس گڏ واپس وڃڻ جي بجاءِ ھتي رھجي ويو، ۽ سيوھڻ ۾ مستقل طرح سڪونت اختيار ڪيائين. ڪجھ وقت کان پوءِ سندس والد، ۽ سندس ڀاءُ سيد پريل شاھه به مستقل طرح سنڌ ۾ ھليا آيا. سيد صاحب فارسيءَ ۽ عربيءَ جو عالم ھو. ڪلھوڙن جي دور ۾ کيس سرڪاري وظيفو ملندو ھو. ٽالپرن به ان دستور کي سندس زندگيءَ تائين جاري رکيو. مير ڪرم علي خان سندس قدردان ھو. ٽالپرن خانوادي جا بعض افراد چونڪ پاڻ شيعا ھئا، تنھنڪري انھيءَ دؤر ۾ سندس شاعري خوب چمڪي. کيس ٻه پٽ ٿيا، ھڪ امداد علي شاھه ۽ ٻيو احسان علي شاھه. امداد عليﻋ جو اولاد اڃا به ھليو اچي ٿو. ھن وقت جيڪو صاحب حيدرآباد ۾ ٽالپري مقابرن جو خادم آھي، سو انھيءَ فرزند جي شاخ مان آھي، ۽ ان جو به نالو امداد علي شاھه آھي. سيد صاحب جو نسب نامو ھي آھي:
سيد صاحب سان مير ’مائل‘ جا ڪافي تعلقات ھئا. مير صاحب جي بياض ۾ چند قطعا سندس سلسلي جا به ملن ٿا. 1219ھه ۾، سيد صاحب ايران ۽ عراق ڏانھن زيارتن تي ويو؛ جڏھن واپس وريو، ان وقت مير صاحب ھيٺيون قطعو تصنيف ڪيو:
آمده ثابت علي چونکه بمجد و علا،
باز ز ايران بسند طرفه بکامِ جلي؛
سال قدومش بند ھاتف غيبم سحر،
گفت ”بمجد و علا آمده ثابت علي“.
1219ھه _ ص 118
مرزا قليچ بيگ جي قول مطابق، سيد صاحب 27 جمادي الثاني 1225ھه جو انتقال ڪيو _ (قديم سنڌ، 288). مير ’مائل‘ سندس وصال تي ٽي قطعا چيا:
پيش ازين چون محب خاص علي، داعـــــيﻋ مـــــــــــير ما بصدق جـــــلي،
ثــــــابـــــت الحـــــب صـــادق الايمان، آنکه نامش شود ز سال عـــــيان،
مـــي شــد از سد در زمان حيات، بـــــزيـــــارات روضــــــﮧﻋ حـــــــضرات،
در دم عـزم رفتنش في الحال، شده ”ثابت علي صادق“ ســـال:
1208ھه
باز چـــون کرد اين شرف حاصل ســـــال ديـــــگر بسـند شد واصــل،
سال اين خوش قدوم صدق نشان، شد ز ”ثابت علي بصدق“ عيان:
1209ھه
اين زمان باز چون بحکمِ قضا، که بصدقِ دل است مقامِرضا،
بـــــا ثبـــــوتِ ولا و صـــــدق دلـــي، آن مـــــحبِ عـــــلي و آلِ عـــــلي،
از بــــــراي زيــــــــــارت شــــــــــاھــــــــــان، کـــــرد رحـــــلت ازيــن جھان بجنان،
ھـــــاتفم گـــــفت ســـــال رحلت اُو، ”ھــــــاي ثابت عليﻋ صادق“ گو:
1225ھه
در جنان باد دائــــم آن مـــــقبول، داعـــــيﻋ آســـــتانـــــه آلِ رســـــــــول،
خاصه در حضرتِ شھان دايم، بـــــاد داعـــــيﻋ مـــــير بـــــزمِ کرم،
”مائل“ حق بيادش از اخـــلاص، خواھد از حق ابد شفاعت خاص.
_ص 112
ھن قطعي جن ذريعي معلوم ٿئي ٿو ته 1208ھ ۾ به، سيد صاحب، امامن جي زيارتن تي ويو ھو، ۽ 1209ھه ۾ واپس آيو. مير ’مائل‘ جو ٻيو قطعو ھي آھي:
چون محبِ شاهِ دين مداحِ آلِ مصطفى،
آنکه از صدقِ حقيقت در محبت داشت جوش،
رفته از دنيا بجنت گشته ھمبزمِ علي،
ساغرِ وصل از کفِ ساقيﻋ رضوان کرد نوش،
سال وصلِ آن محب واصلِ بزمِ علي،
گفت ”ھمبزمِ علي ثابت علي بادا“ سروش.
1225ھه _ ص 112
محمد يوسف خدمتگار:
ميان يوسف ،مير محمد خان جو ملازم ھو. ملازم ڇا بلڪ دوست، ساٿي، سنگتي ۽ نديم خاص ھو، ۽ ساڳئي وقت مير صاحب جو ڪوڪو يعني ٿڃ ڀائي به ھو. مير غلام علي خان کي مير محمد خان جڏھن ڄائو (1209ھ)، ان وقت يوسف 7_ 8 ڏينھن جو ڄاول ٻار ھو. حرم سراءِ ۾ کير جي قلت ھئي، تنھنڪري ميان يوسف جي والده کي شھزادي کي ٿڃ ڌارائڻ لاءِ مقرر ڪيو ويو. محمد يوسف ذات جو منگواڻون ھو. سندس والد جو نالو محمد صالح ھو. تعليم ۽ تربيت به ٻنھي گڏ حاصل ڪئي. محمد يوسف، فارسيءَ ۽ عربيءَ جي تڪميل ڪئي ھئي. سڄي زندگي، مير صاحب جي خذمتگاريءَ ۽ رفاقت ۾ بسر ڪيائين، جنھنڪري ميان يوسف، خذمتگاري جي نالي سان مشھور ٿي ويو. ”ٽنڊو يوسف“ سندس ٻڌايل آھي. مياڻيءَ جي جنگ کان اڳ، انگريزن وٽ. مرزا خسروءَ سان گڏ ايلچي ٿي ويو ھو. سندس پٽ محمد صالح(1) مياڻيءَ جي جنگ ۾ شامل ھو.
ميان صاحب فارسيءَ جو صاحب ديوان شاعر ھو. مثنوي ”ماه و مشتري“ به سندس تصنيف آھي: ان مان معلوم ٿئي ٿو ته قادر الڪلام شاعر ھو. سندس شعر جو رنگ ھي آھي:
بُتي آشوب دين غارتگرِ دل فتنهﻋ ايمان،
ستم کيشي، جفاکاري، بلائي کرده ام پيدا.
* * *
نقش روي تو نشد از لوح دل زائل ھنوز،
گرچه عمري شدکه از يادت فراموشيم ما.
رفتي و باز ندانم که چه ادفتاد آنجا،
که نکردي ز منِ سوخته دل ياد آنجا.
* * *
اي بادِ صبح، بنما کز يار تا چه داري،
شد مدتي نديدم آن يار آشنار را.
* * *
از قيام تو قيامت بجھان گشت عيان،
وز خراميدنِ سرو توِ خراميده بلا؛
عشوه ناز تو تنھا نه بلاي جانھا ست،
خط بلا، خال بلا، زلف تو گرديده بلا؛
بک بلا نيست که آنرا بشمارم ”يوسف“،
ھست سر تا به قدومش ھمه برچيده بلا.
* * *
آھسته نه قدم که مبادا شود تباه،
نورِ نگاه خلق ھمه فرش راه تست؛
کردن نگاه بر رخِ خوبان گناه من،
دل بُردن و نگاه نه کردن گناه تست؛
معلوم نيست شب بکجا باده خوردهﻋ،
مخمور مي نمائي و چشمت گواه تست.
* * *
بھاي بوسهﻋ لعلِ لبِ تو صد جان گفت،
ھزار جان بفداي تو وه چه ارزان گفت؛
ھزار گونه گل اطراف بوستان بشگفت،
بگوش غنچه ندانم صبا چه پنھان گفت؛
ز سلسبيل و جنان ترک گفت بتوان ليکه،
به ترک شاھد و ساقي حديث نتوان گفت.
* * *
شمع از بيکسي و سوز من آگاھي يافت،
که ببالين من امشب ھمه شب زار گريست.
* * *
خوش آن شبي که ترا تنگ در کنار کشيم،
سحر بروي تو ديدن چه فال ميمون ست.
* * *
نقاش صنع خواست کشد تاکه نقش او،
بر قامتش رسيد قيامت کشيد و رفت.
ياران نظر کنيد که آن سنگدل چسان،
بر رغم غير رشتهﻋ الفت بريد و رفت.
* * *
يا ندارد بجھان روزِ فراقت پايان،
شبِ ھجرانِ ترا يا سحري نيست که نيست.
* * *
ني ھواي بوستانم ني سر رفتن بباغ،
تاکه افتادم بدامت گلشنم از ياد رفت.
* * *
نه فصل گل نه نسيمِ بھار شد باعث،
بباده خوردنم امروز يار شد باعث
* * *
شب خيالت در برِ من بود ھمدم تا سحر،
بستر و بالين من چون گلشنِ کشمير شد.
* * *
جھان و ھرچه درو منزلِ شکر خوابست،
پياله گير که دنيا چو نقش بر آبست.
* * *
در کوي تو ھر کس که گذر داشته باشد،
حاشا که بفردوس نظر داشته باشد.
* * *
بھار شوق بديدن نمي شود آخر،
حديث گل بشنيدن نمي شود آخر.
* * *
خورم آن روز که يارم بکنار آيد باز،
دلِ سودا زدهﻋ من بقرار آيد باز.
* * *
برون ز ديده پر خون نمي شوي، چکنم:
فرامش از دلِمحزون نمي شوي، چکنم!
چنان گرفت خيالِ تو نقش در خاطر،
که ھيچ وجھه به بيرون نمي شوي، چکنم!
* * *
دل ز دستم برده و دادم ز کف صبر و قرار،
باز آن نامھربان بر غارتِ دين ميرود.
* * *
صد شکوه بدل داشتم از جورِ رقييان،
ليکن چکنم فرصتِ اظھار نديدم.
* * *
ميان محمد يوسف جو، مير نصير خان (تولد، 14 محرم 1219ھ) بن مير مراد علي خان سان به خاص تعلق ھو. مير صاحب پاڻ به ڪيترن ڪتابن جو مصنف ۽ شعر وسخن جو دلدادو ھو؛ ”جعفري“ تخلص ڪندو؛ ڪيترا شاعر، اديب جو انتقال، 7 ربيع الثاني، 1261ھه جو، ڪلڪتي جي قيد خاني ۾ ٿيو. ميان يوسف، پنھنجي ڪيترن شعرن ۾ مير صاحب جو نالو آندو آھي:
نامور ميرِ نصير آن کز کفش درگاه جود،
خازنِ کان منفعل شھد بھر دُ ر فرياد رفت؛
”يوسف“ از جور و جفايت بس بجان آمدازان،
بر درِ ميرِ زمان امروز بھرِ داد رفت؛
”يوسف“ از مدختِ داراي زمان ميرِ نصير،
پس گهر در سرِ اين رشته کشيدن باقيست.
* * *
يوسف بمدح شه شده طبعم چو گلشني،
کز خامه ام چکيد بھر سو ھزار گل؛
داراي دھر مير محمد نصير خان،
کز دست جود او ست طراز، بھار گل.
مير ’مائل‘ سان به ميان محمد يوسف جو خاص رستو ھو. ميان صاحب دوستن جو دوست ۽ يارن جو يار ھو. پنھنجي انھيءَ وصف جو اظھار ڪيترن شعرن ۾ به ڪيو اٿائين:
يک لحظه زنده بودن بي دوستان عذاب است.
* * *
عذاب نار جھنم فراق احباب است.
* * *
نيست يک لحظه مرا فرقت احباب لذيذ.
مير ’مائل‘ جي بياض ۾ سندس نالي تي ٻه قطعا ملن ٿا:
(1)
اي صبا در گلشنِ فضل و کمال؛
با محمد يوسف آن يوسف خصال؛
از دلِ ’مائل‘ بحق عرضِ سلام،
عرض کن با صد دعا ھر صبح و شام؛
باد يا رب آن عزيزِ پر تميز،
در عزيزانِ جھان دائم عزيز.
_ ص 103
(2)
اي به اوصافِ عزيزي اکملِ ايزد تعال،
وي به اعزازِ محمد يوسفِ مصرِ کمال؛
آمد الحق با کمالِ ذاتي و حسنِ صفات،
ذاتت از حسنِ صفات اندر جھان نيکو خصال؛
ھست در شوقِ لقايت بھرِ يعقوبِ دلم،
باد نامت دائما از شوق دل حزب الوصال؛
تا بود نامِ محمد سبحئه نام آوران،
باد ز اعزازِ محمد عز نامت لايزال؛
مي کنم عرضِ دعا در حضرتت خوش با سلام،
باد افزون عمر و اعزازت بصد جاه و جلال.
_ ص 103
ميان صاحب 1261ھه ۾ زنده ھو. ڇاڪاڻ ته سندس ديوان ۾ مير نصير خان جي انتقال تي قطعا ملن ٿا.
مرزا خسرو بيگ:
مرزا خسرو بيگ، ٽالپرن جي حڪومت جو امير ڪبير، اصلي گرجستاني ھو. ايران ۽ روس جي وچ ۾ جيڪا جنگ لڳي، ان ۾ مرزا جو والد مارجي ويو: ۽ مرزا ستن ورھن جي ڄمار ۾ قيدي ٿي، ايراني سپھه سالار، حاجي محمد ابراھيم خان، وٽ اچي پھتو. ڪجھه وقت بعد انھيءَ سپھه سالار جو اقتدار ختم ٿيو، ۽ سپھه سالار جيل ۾ وڃي پيو: مرزا ان وقت کانئس جدا ٿيو.
ملا محمد اسماعيل، فتح علي شاھه قاچار جي زماني ۾ مير ڪرم علي خان طرفان وڪيل ٿي ايران ويو، جتان موٽندي، ھن مرزا خسروءَ کي پاڻ سان گڏ ٽالپري درٻار ۾ آندو؛ ان وقت مرزا جي عمر 15 ورھيه ھئي. مير ڪرم علي خان کي اولاد ڪونه ھو. جنھنڪري ھن مرزا کي پٽيلو ڪري پاليو، ۽ تعليم تربيت ڏيئي وزارت جي درجي تائين پھچايو. 1827ع ۾، مير صاحب جي وفات کان پوءِ، مرزا گوشه نيشني اختيار ڪري ويھي رھيو. انگريزن سان ميرن جي عھد نامي وقت، ھي پنھنجي حڪومت طرفان وڪيل ھو. مياڻيءَ جي جنگ ۾ به شريڪ ھو، ۽ شڪست بعد قيد ٿيو. انگريزن کيس آزاد ڪري، ٽالپري حرم سراءِ جي سنڀال لاءِ مقرر ڪيو. 1860ع ۾ وفات ڪيائين؛ پٺيان چار پٽ ڇڏيائين: مرزا محمد علي، مرزا ولي محمد، مرزا محمد رحيم، ۽ مرزا غلام مرتضى: سندس اولاد اڃا ٽنڊي ٺوڙھي ۾ ھليو اچي ٿو(1).
مرزا خسرو فاضل ترين امير ھو. فارسي سندس مادري زبان ھئي. تعليم ۽ تربيت به اعلى پيماني تي ٿي ھيس: تنھنڪري نه ڇڙو راڄنيتي، ۽ سياسي سوچ سمجھه ۾ برک ھو، بلڪ علم و فضل ۾ به سندس درجو بلند ھو. شعر و سخن سان به دلچسپي ھيس؛ ”غلام“ تخلص ڪندو ھو.
مير ’مائل‘ جي بياض ۾، صاحب جي نالي تي به ھڪ موشح قطعو ملي ٿو:
من از پي مھريﻋ چرخِ جفا کار، سپـــــــردم کارِ خود با مھربان يار؛
رود کي از دلِ من باد مــــھرش، کــــه مــــي بــايد رخِ او مھر انوار؛
ز دل از مخلصانِ خاص احـــمد، بــــجــــان از دوســــتانِ آل اطــــھار؛
اديب و نيک خلق ونيک خصلت، ز آدابِ ادب نيــــکــــــــو خــــبــــردار؛
خــــرد پــــرور خــــرد مــــندانِ عالم، بود خوش از خرد منديش گفتار؛
ســــلامِ شـوق من در خدمت او، رسان اي نامه بر با شوق بسيار؛
رسد گو اين زمان اين نامـﮧﻋ من، به آن ناميﻋ عصر از قرب سرکار؛
وجــودش از مخلصان کار مردم، بــــود ســــرمــــايهﻋ خوبيﻋ ھــر کار؛
بــــحقِ او حـــريفان ’مائلِ‘ حـــــــق، از اخــــلاصِ دلــــش جوياي اخبار؛
يقين ز اخلاص اوخوشدل چوداعي است، خـــدا يا دائمــــــــش در دھـــــر خوشدار؛
گــــــــل آسا گل شود اين نامهﻋ من، سرِ ھر بيت سازي چون بھم يار.
_ ص 101
ھن نامهﻋ منظوم جا پھريان لفظ وٺي گڏبا ته ”مرزا خسروبيگ“ مرتب ٿيندو.
مخدوم عبدالڪريم صاحب:
معلوم نه آھي ته ھي بزرگ اصل ڪٿان جو ھو: ليڪن مير ’مائل‘ جي ھيٺئين قطعي مان ائين پيو معلوم ٿئي ته پنھنجي دور جو فاضل ترين بزرگ ۽ وقت جي مشاھير مان ھو. مير صاحب سان ھن مخدوم صاحب جو به قرب ھو؛ قطعي ۾ مير ’مائل‘ چوي ٿو:
من از پي شوق و ذوقِ ديدنِ يار،
ندارم جز بذکرِ خير او کار؛
خوش آمد ھر طرف خوش باد دائم،
بکارِ خير مردم آن خوش اطوار؛
دلش ز انوار ايمان پر تجلي،
زخش چون مھر تابان پر ز انوار؛
وفاي عھدش از يوفون بالنذر،
د ھد بر صدق عھدش راست اخبار؛
مطيعِ ايزد و ايزد مطاعش،
بود ز آدابِ طاعت بس خبردار؛
علومِ دين حق معلومش از حق،
ز فيضِ علم حق داناي اسرار؛
بجا ھرجا ست ذکرِ نيکيﻋ او،
نکو نامِ جھان و نيک اطوار؛
ديانت پيشور ھر جا به پيشش،
خوش از ترويج دين ست ذکر و اذکار؛
ارادت مند يارانِ صفا کيش،
مريدِ مصطفى و آلِ اطھار؛
لـﮧ مِني بشارات الترقي
لـﮧ مني دعاي خوبي آثار
کجا باشد دعا گويش چو من بس،
ز اخلاصِ دلي ھردم بھر کار؛
رساند کس به وي از ’مائلِ‘حق،
بنامِ حق سلامِ شوق ديدار؛
يقين کز خواندنِ اين شوق نامه،
شود خود ھم ز شوقم اندرين کار؛
موشح کردم اين نامه بنامش،
خدا يا در دو عالم ناميش دار.
ھن نامهﻋ منظوم جي ھر شعر جو پھريون لفظ وٺبو ته ”مخدوم عبدالڪريم“ جو نالو برآمد ٿيندو.
مير غلام محمد ٺٽوي:
بياض جي ڪيترن قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته ٽالپري دور ۾، سنڌ ۽ ايران جي وچ ۾ گهاٽا تعلقات ھئا. سرڪاري ايلچين ۽ وڪيلن کان سواءِ به ھتان جا سرنديءَ ۽ پڄنديءَ وارا ماڻھو ايران عام جام ايندا ويندا ھئا. ايران جي ڪشش لاءِ، امامن جي زيارت جو به ھڪ سبب ھو. ٺٽي جو ھڪ سيد، مير غلام محمد، ايران ويو؛ مير ’مائل‘ سندس واپسيءَ تي قطعو تصنيف ڪيو. ثابت علي شاھه ۽ ٻين جي ايران وڃڻ جو ذڪر مٿي اچي چڪو آھي. اھڙيءَ طرح معلوم پيو ٿئي ته ايران ۽ سنڌ جي وچ ۾ عام جام اچڻ وڃڻ ٿيندو ھو. سرڪاري معاملات کان سواءِ، وڏو سبب زيارتن جو به ھو. مير غلام محمد لاءِ مير ’مائل‘ھيٺيون قطعو چيو:
چو با خوشي خلفِ مير ما علي اصغر،
که در خوشي قدومش دلم چو گل بشگفت؛
بکام طبع معلىﻋ آن گزيدهﻋ آل،
به تته از سفر آمد بخير و خوبي جفت؛
بروز آمدنش طبعم اين چنين تاريخ،
که ”به بجاه غلامِمحمد آمد“ گفت؛
1225ھه
دگر ”غلامِ محمد بيامده“ تاريخ،
1224+1 = 1225ھه دلم ز پيک فرح با سرِ املِ بشنفت؛
خدا به آل علي جمله کامِ دل بخشد،
دل بکام دلش اين دُرِ دعا خوش سفت.
_ص 104
مير صاحب جي بياض ۾، انھيءَ دور جي چند شاعرن ۽ اديبن جي انتقال جون به تاريخون موجود آھن. ھونءَ ته منجھس اڪيچار تاريخون آھن، ليڪن جنھن صورت ۾ انھن ماڻھن جي متعلق سردست اسان کي ڪابه معلومات فراھم ٿي نه سگهي، تنھنڪري في الحال سڀني تاريخن کي نظرانداز ڪندي، فقط انھن شخصيتن جون تاريخون نقل ڪيون ٿا، جن جي نالن سان سنڌ جي ادبي تاريخ آشنا آھي.
محمد پناھه ”راجا“:
ميان محمد پناھه ”رجا،“ ڪلھوڙن جي دور جو صاحب ديوان ۽ صاحب طرز شاعر ھو. اصل ٺٽي جو ھو، ليڪن رھندو مير لطف الله عرف مير متاري(1) وٽ ھو. حيدرالدين مير ابو تراب ڪامل شعر ۾ سندس استاد ھو. مير علي شير ’قانع‘ لکي ٿو:
”بلطف طبع و جودت فکر اِتصاف دارد“_ (مقالات 108) ”در اشعار خوش تلاش، و در تاريخ يابي نادرالفکر، مردي نمکين صحبت آرامي باشد. با فقرا و اھل الله معتقدانه درخور دارد. !کنون تته در صاحب سخنان غنيمت است.“
(تحفـة الڪرام ص 244)
3
”بخدمت مير لطف الله عرف مير متاره وزير سنڌ آب وتابي خوب داشته. مدت بمصاحبت بسر برد، و در صحبت آن قدر شناسِ اھلِ کمال، کارھاري نمايان کرده.“ (مقالات 108)
تاريخ گوئيءَ ۾ کيس ڪمال حاصل ھو. سندس ڪيتريون نادر تاريخون ”مقالات“ ۾ درج آھن. صاحب ديوان شاعر ھو. ”مقالات“ جي انتخاب مان، سندس چند شعر نموني خاطر ھيٺ ڏجن ٿا:
نيست غم در بيکسيھا گر نه کس باشد مرا،
تکيـﮧ لطفِ علي و آل بس باشد مرا.
* * *
نيم بسمل مگذار اين دلِ بيتاب مرا،
ميتوان کُشت بيکبار چو سيماب مرا.
* * *
يک ابر اشک ريز نشد آنقدر که ما،
يک بحر اين نداشت بسامان گهر که ما.
تيغي نکرده قتل شھيدان که چشمه تو،
زخمي نخورد پر جگر خود سر که ما.
برق اين ھمه بخنده نيامد که لعل تو،
ابر اين قدر بگريه نشد چشم تر که ما.
* * *
ميدھد بسمل شرف تسکين دل بيتاب را،
بعد کشتن بيقراري مي رود سيماب را.
* * *
من و مشقِ نگه بازي، تو و دزديده ديد نھا،
من و نظارهﻋ حسنت، تو و ناز آفريدنھا.
من و محوِ رخت بودن، تو و در جلوه افزودن،
من و بيخويش گرديدن، تو وبر خويش چيدنھا.
بشمشيرِ تغافل نيم بسمل شد ”رجا“ ظالم،
تو و بر پا حنا بستن، من و در خون طپيدنھا.
* * *
سيه روزي که لافِ ھمسري با نوخطان دارد،
سراسر موبمو چون زلف در کارش شکست افتد.
کمالِ رفعتِ اقبال را باشد زوال از پي،
دو پاس آخر فروغِ آفتاب از بام پست افتد.
* * *
باين حسن و جمال آن بدرِ سيما،
به از يوسف عزيزان ميتوان گفت.
ز لعلش بسکه سرخي مي تراود،
دھانش بيرهﻋ پان ميتوان گفت.
* * *
موبمو بشکست آخر اين دل صد چاک ما،
شکوهﻋ زلفِ ترا بر شانه مي بايد نوشت.
* * *
حسن صد رنگ بھنگام تماشاي چمن،
رنگ گلزار بيک جلوهﻋ طائوسي ريخت.
* * *
در محفلي که ساغر چشمش بدور نيست،
پيمانهﻋ شراب چه مدھوشي آورد؟
بپاي شوق در راهِ طلب ھرچند گرديدم،
ھمان آغاز باشد چون خطه پر کار انجامم.
* * *
محمد پناھه ”رجا“ جي انتقال جي تاريخ معلوم نه ھئي. ”مقالات“ ۽ تحفـة الڪرام“ ٻيئي سندس زندگيءَ ۾ لکجي ختم ٿيا. اھا مشڪل مير ’مائل‘ جي بياض آسان ڪئي. مير صاحب سندس انتقال تي ھيٺيون قطعو چيو آھي:
وا دريـــــغا ”رجـــــا“ وفـــــات نـــــمود، ھر که بشنيد شد حزين و ملول؛
گفت دل سان فوتِ آن مرحوم، ”ھست مقبول در جناب رسول.“
1197ھه _ ص 107
ميان محمد اشرف مداح:
فارسيءَ جو شاعر ۽ بھترين ڪاتب ھو. ٺٽي ۾ رھندو ھو. مير ’مائل‘ جي ھيٺئين قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته مدح نبي سندس شعر جو ميدان ھو. انھيءَ ڪري ”مداح“ تخلص ڪيائين:
(1)داشت از بس شغل جان مدحِ نبي،
جان ما شاد از محمد اشرف است؛
سال دخلِ او بجنت گفت دل،
”دائما ياد از محمد اشرف است“.
1222ھه
(2) چون محمد اشرفِ ما، زين جھان،
کرد در صحنِ جنان نقلِ مقام،
سال نقلِ او بجنت گفت دل،
جاي اشرف جنت الماوى مدام.
1212ھه _ ص 107
آخوند غلام محمد سالڪ:
ٺٽي جو باشندو، عالم ۽ فارسي زبان جو شاعر ھو؛ مير ’مائل‘ سندس وفات تي ٻه قطعا چيا آھن:
(1)داشت از بس که دخل در تاريخ،
شد چو آخوند ما وصال طلب،
بھرِ تاريخ وصل خود، خود گفت،
که، ”غلامِ محمدم بادب“.
1222ھه
(2)آخوند ما غلام محمد که سالک است،
در سلک سالکان شده چون متصل بدوست،
ذکر سلوکش آمده از بسکه غم فزا،
”ھي ھي غلام سالک“ تاريخ وصل اوست.
1222ھه _ ص 107
پھرئين قطعي مان معلوم ٿيو ٿو ته آخوند صاحب کي تاريخ گوئيءَ ۾ مھارت خاص ھئي.
سيد محمود عرف سيد پيرو شاھه: سيد صاحب، ٺٽي جي مشھدي ساداتن مان ھو. سيد محمد اشرف سندس والد جو نالو ھو. مير ’مائل‘ جو ماسڙ ھو. مير ’مائل‘ ھيءَ نادر تاريخ سندس انتقال تي ڪڍي:
”اللھم صلي علي محمد الاشرف والال المحمود ابدا“. _ ص 108
1216ھه
ڄام بجار جوکيو: ڪلھوڙن جي دور ۾، بجار جوکيو وڏو بھادر ۽ جوان مرد ٿي گذريو آھي. بجار جوکيي، ميان غلام شاھه جي اشاري تي ڌاراجه (تعلقو ميرپور ساڪرو) جي راءِ کي قتل ڪري ڇڏيو، جنھن کان پوءِ اھو علائقو ڪلھوڙن جي قبضي ۾ آيو، ۽ ڪلھوڙن، بجار کي ڄام جو لقب ڏيئي، کيس حب نديءَ کان وٺي گهاري تائين جو علائقو رھائش لاءِ ڏيئي ڇڏيو. ڪراچيءَ کان ٺٽي جيڪو واپاري مال ايندو ھو، ان جي محصول اڳاڙڻ جو به ڄام کي اختيار ڏنو ويو. جوکيه قوم، راجپوت نسل مان آھي، ۽ مڪران کان آيل ٿي ڏسجي. ڄام بجار جي سرڪردگيءَ ۾ مٿي بيان ڪيل علائقي ۾ ھنن پنھنجو وڏو اثر قائم ڪيو. ڄام بجار 1211ھه ۾ انتقال ڪيو، ۽ مير ’مائل‘ سندس وفات جي ھيٺين تاريخ تصنيف ڪئي:
”دادند جام رضوان با جام“ ھاتفم گفت.
1211ھه _ ص 108
(2) قديم آثار، مقبرا، مسجدون ۽ قلعا.
مير ’مائل‘ جي بياض ۾ اسان کي ڪيترا قطعا ملن ٿا، جن ۾ تاريخي جاين جي مرمت، درستيءَ ۽ تعمير جون تاريخون ڏنل آھن. انھن قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته ٽالپرن خواه انھيءَ زماني جي ٻين سرنديءَ وارن، تاريخي عمارتن ۽ قلعن ٺھرائڻ ۽ قديم آثارن ۽ مقبرن ۽ مسجدن جي تحفظ، ۽ مرمت ۾ انتھائي فراخ حوصلگيءَ کان ڪم پئي ورتو.
ٽالپرن کي عمارتن جي تعمير جو خاص شوق ھو. ھنن ڪيترا مضبوط ۽ مستحڪم قلعا ٺھرايا، سير تفريح جون جايون، مسافرخانا ۽ باغ تيارڪرايا، ۽ پنھنجي رھائش لاءِ بھترين شاهي محل اڏايا. انھيءَ دؤر جي ڪيترن شاعرن جي ديوانن مان، اسان کي تاريخي قطعن جي ذريعي، انھيءَ قسم جي معلومات ملي ٿي. ٽالپرن جي حالات مان اسان کي معلوم ٿئي ٿو ته کين چند ڳالھين سان خاص شوق ھو: شڪار، ھٿيار، ھيرا جواھر، علم، عمارتون ۽ باغ _ اھي شيون سندن خاص شوق جون ھيون.
مير ’مائل‘ جي بياض مان جن آثارن جي مرمت ۽ تعمير جا قطعا ملن ٿا، انھن جو ذڪر ھيٺ ڪيون ٿا.
مسجد خضري:
اھا مسجد اڄ به ٺٽي ۾ پنھنجي اصلي حالت ۾ مضبوط، مستحڪم، جيئن جو تيئن موجود آھي. انھيءَ مسجد کي ٺٽي جي مغل ڪاموري، مير عبدالرزاق ”معموري“ معروف به نواب مظفر خان جھانگيريءَ، ٺھرايو. اتي انھيءَ زماني ۾، ٺٽي جي مشھور ”گودڙي بازار“ ھوندي ھئي. اڄ خبر نه آھي ته مسجد سان لڳ جيڪا بازار آھي ان کي ڇا ٿو سڏيو وڃي.
مرزا غازي بيگ ترخان جي انتقال (1021ھ) بعد، مرزا رستم صفوي ٺٽي جو گورنر ٿي آيو. ساڻس گڏ مير عبدالرزاق ”معموري“ به جمعداريءَ(1) جي عھدي تي مقرر ٿي آيو، جنھن 1022ھه ۾، اھا خوبصورت مسجد، پنھنجي نالي قائم رکڻ لاءِ، گودڙي بازار ۾ ٺھرائي. مسجد مغليه طرز تعمير تي ٺاھيل آھي. مسقف عمارت ٽن گوشن ۾ تقسيم ٿيل آھي ۽ مٿان ٽي گنبذ اٿس. مسجد ۾، ٻاھر ڪشادو ٽائليس جي فرش سان ايوان آھي، ايوان جي اترئين طرف ۾ 10 فوٽ کن اوچي ٿلھي تي وضوءَ لاءِ تلاءُ ۽ ان جي پاسي ۾ سايه دار ڇٽي آھي. مسجد جو داخلي دروازو بازار ۾ کلي ٿو. مسجد جي اندر خوبصورت ڪاشي ڪاريءَ جو ڪم آھي. غالباً ھر زماني ۾ ان جي مرمت ٿيندي آئي آھي، جنھن ڪري اڄ به بلڪل نئينءَ حالت ۾ ڏسجي ٿي.
مسجد جو محراب پنج گوشو آھي؛ ھر گوشي جي پيشانيءَ تي خوبصورت طغرائي خط ۾ آيات قرآني اڀريل اکرن ۾ اڪريل آھن: آخري ٻن گوشن تي ھي ڪتبو آھي:
(1) خاک آستانِ حضرت نبوي صلي الله عليـﮧ والسلم، عبدالرزاق
(2) الحسيني المعموري الملقب بمظفر خان بتاريخ اتمام شد.
1022هه
مير عبدالرزاق(2)، عالم فاضل ۽ فارسيءَ جو زبردست شاعر ھو. ”معموري“ سندس تخلص ھو. شاعرن جي ھميشـﮧ سرپرستي ڪندو ھو. چنانچه ٺٽي ۾ عبدالقيوم ”ظريف“ شاعر ۽ ميان دانشور ”شھري“ وٽس رھندا ھئا. مير عبدالرزاق جي، سنڌ جي سلسلي ۾، ھڪ رباعي مشھور آھي:
يکچند درين سند پريشان گشتم، گفتيم گران شويم، ارزان گشتيم؛
در طـــــالع مـــــا کساد بازاري بود، آئينه فروش شھر کوران گشتيم.
مظفر خان مسجد ٺھرائي، ۽ خدا جو شڪر، جو اڄ تائين اھا قائم رھندي آئي آھي، جنھنڪري اسان کي اھو به معلوم ٿئي ٿو ته انھيءَ بازار جو اڄ کان چار سؤ ورھيه اڳ ڇا نالو ھو! انھيءَ قسم جي تاريخي شواھدن کي جيڪڏھن مرتب ڪبو ته ٺٽي جي قديم شھر جو اڄ به سڄو نقشو تيار ڪري سگهبو.
مير ڪرم علي خان انھيءَ مسجد جي تمام چڱيءَ طرح مرمت ڪرائي. مير ’مائل‘ خوشيءَ وچان ٽي قطعا جوڙي راس ڪيا. مير ڪرم علي خان وٽ سون رپئي جو خزانو ھو؛ ھن مسجد کي مرمت ڪرايو: اسان جو شاعر سون رپئي کان خالي، ليڪن شعر و سخن جي دولت سان مالا مال ھو، تنھن قطعا تيار ڪيا: مير صاحب جي مرمت ڪرائڻ جي اڄ ڪنھن کي خبر ڪانه پوي ھا، جيڪڏھن مير ’مائل‘، پنھنجي قطعن جي ذريعي، مير صاحب جي انھيءَ عمل خير کي زندگي جاويد نه بخش ھا:
(1)چون مير ما کرم علي آن شاه حق شعار،
کز حق موفق آمده في الخير بر مزيد؛
اکنون بصد کرامت ترميم نو بخير،
داده جلاي تازه باين مسجدِ مجيد:
تاريخ اين مبارک ترميم دل ز غيب،
”خيرِ کرم بداده بمسجد جلا“ شنيد:
1229ھه
خيرِ کرم بداده بمسجد چه زيب بهه،
ديگر بدل زغيب بال ندارسيد،
هم سال آن ز لفظ ”بجا خير تازه“ دل،
1229ھه
روح المقدس پئي مطالعه احباب بر کشيد:
يا رب بحق خوبيﻋ اين تازه خير شاه،
بادا بخير تازه ز اکرام مستفيد!
_ص 83
(2)اخيﻋ دھر و کرم يار زمان مير کريم؛
که بوصفِ کرم از نام علي داد نمود؛
ديده اين مسجد حق منھدم و افتاده،
ساجداً لله في پي شغل صلواة معبود؛
حاليا طرفه ز تعمير بناي او دل،
از شرف بخشيﻋ ترميم جلايش افزود؛
سال ترميم بخيرش که بود خير کرم،
”خير مسجد بکرم آمده“ سالش برمود؛
1229ھه
باد ازين خير کرم ’مائل‘حق بر بابش،
داعيﻋ خير شھهِ ذولکرم از ربِ ودود.
_ 84
(3)يافت اين مسجد چو از خيرِ شھهِ بزم کرم،
آنکه تعميرِ مساجد خيرش آمد ماه و سال؛
حالي از ترميم نو خوشتر ز تعميرِ قديم،
بھرِ شغلِ مومنين زيب و صفائي لايزال؛
طبع داعي ديده اين ترميم با خير از کرم،
”باد از اھل کرم خيرِ مساجد“ گفت سال:
1229ھه
”باد اين مسجد ز ترميم کرم بازيب و زين“،
1227ھه سال آن با باي بسم الله اکر آمد بقال:
2 1227+2 = 1229ھه
باد دائم في الصلوات الخمس چو ’مائل‘ بحق،
ھر مصلي سائل خيرش ز فضل حق تعال!
_ ص 84
ٻئي نمبر قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته مسجد منھدم ٿي ويئي ھئي، جنھن کي مير صاحب نئين سر ساڳيءَ طرح مرمت ڪري، نئين زندگي بخشي. موجوده حالت مان اندازو ٿئي ٿو ته محراب ۽ مسقف عمارت ساڳي پھرينءَ تعمير واري آھي؛ ممڪن آھي ته بيحد خسته ٿي ويئي ھجي ۽ ٻاھريان حصا منھدم ٿي چڪا ھجن، جن کي مير صاحب نئين سر تعمير ڪرائي، سڄيءَ مسجد کي نئون ڪري ڇڏيو. مير صاحب کان پوءِ به مسجد جي وقت بوقت، مرمت ٿيندي رھي آھي، جيئن ته اڄ به ڄڻ نئين بيٺي آھي. مسجد ۾ سواءِ مير عبدالرزاق واري ڪتبي جي ٻيو ڪوبه ڪتبو ڪونه آھي.
جامع مسجد:
ٺٽي جي جامع مسجد، شاھجھان جي دور ۾، ٺٽي جي گورنر، مير ابوالبقا امير خان(1)، ٺھرائي. اڄ اگرچه خسته حال ۽ ھاڻوڪن مسلمانن ۽ ھاڻوڪي اسلامي حڪومت جي زبون حاليءَ تي مرثيه خوان آھي، تاھم اڄ به ان جي ساخت، طرز تعمير، شڪوه، ڪاشي ڪاريءَ جو باغ و بھار ڏسڻ وٽان آھي. آثار قديمه جي ماھرن جو قول آھي ته ڪاشي ڪاريءَ جو جوڙجڪ جيڪا ھن مسجد ۾ ڪئي ويئي آھي، تنھن جو مثال ايران ۾ به ڪونه ٿو ملي. اڄ مسجد جي حالت زبون آھي بعض حصا ته تقريباً زمين دوز ٿيڻ تي اٿس. سنڌ جي حڪومت، ڪيترن سالن کان ڍل جي ذريعي، سنڌ جي مسلمانن کان لکين رپيا مرمت جي بھاني تي ورتا آھن، ليڪن معلوم نه آھي ته اڃا ڇو کين ٻي ڪا توفيق ڪانه ٿي آھي! جيڪڏھن خدانخواسته اھا مسجد شھيد ٿي ويئي ته ثقافت جو ھڪ وڏو نشان سنڌ مان ھليو ويندو.
محڪمه آثار قديمه جي رپورٽ (نمبر 8، طبع بمبئي، 1879ع) مان معلوم ٿئي ٿو ته انھيءَ مسجد تي 9 لک رپيا، شاھجھان جي حڪم سان، امير ابوالبقا خرچ ڪيا ھئا. مسجد جي ڪرسي ۽ بنياد پٿر جا آھن، باقي مسجد پڪين سرن سان تعمير ٿيل آھي. ڇت ۾ ننڍا وڏا جملي 92 گنبذ اٿس، جن مان ٽي گنبذ وڏا ۽ مرڪزي آھن. انھن گنبذن جي اندران ڪاشيءَ جي چٽسالي، نھايت چابڪدستيءَ سان ڪئي ويئي آھي. سرون اھڙيءَ خوش مذاقيءَ سان ملايون ويون آھن، جو سڄي مسجد باغ و بھار بنجي ويئي آھي. وچين عمارت جو رقب 305 170 فٽ آھي. مسجد ۾ چار تاريخي ڪتبا آھن، جيڪي ھيٺين ڪاتبن جا لکيل آھن:
1_ عبدالله، سنه 1068ھه.
تحفـة الڪرام انھيءَ ڪاتب جو ذڪرخطاطن جي زمري ۾ ڪيو آھي؛ سندس نالو آھي سيد عبدالله حسيني؛ کيس ”نازڪ رقم“ جي خطاب سان ياد ڪيو اٿائين.
(2)شيخ محمد فاضل.
تحفـة الڪرام لکيو آھي: ”والد شيخ محمد، معاصر عھد شاھجھان، در کتبه نويسي خط ثلث نادره زمان زيسته.“ شيخ فاضل جي پٽ جو نالو به محمد ھو، جيڪو پڻ صاحب تحفـة الڪرام جي قول مطابق ”در کتبه نويسي مثل پدر مھارت مي افراشت.“ ص 241/3
3_ عبدالغفور، سنه 1057ھه.
4_ سيد علي، سنه 1104ھه.
تحفـة الڪرام ھن لاءِ لکيو آھي ته ”سيد علي بن عبدالقدوس، مارﱞندراني، در خط ثلث و نسخ وسائر خطوط نظير سيد علي معروف بوده، شاگرد مخدوم الياس(1) خوشنويس است، که بشاگرديش بسا بزرگ بخوش نويسي نامي اند“.(200/3)
5_ ڀنڀو بن حسن.
6_ طاھر بن حسن ڪاتب.
تحفـة الڪرام ۾ آھي ته ”سيد حسن خوشنويس در عھد ترخانيه (962_ 1021ھه) بفنون خوش نويسي ماھر وقت زيسته، پدرش سيد محمد طاھر جامع ھفت قلم معروف انام گذشته.“ ص 241/3
مسجد ۾ قديم ڪتبا ھيٺينءَ طرح آھن:
مشرقي ايوان جي مغربي دروازي جي اندروني ۽ بيروني طرفن ۾ ڪتبا آھن؛ اندرئين طرف جو ڪتبو طاق سان گڏ ٽن ٽڪرن ۾ بخط نستعليق آھي:
بـادشـــــاهِ زمـــــانه شـــــاه جـــــھان، جـــــامـــعِتــته دلکشا پرداخـــــت؛
مـــــرتفع جـــــامعي که گنــــبد او، ســـايه بر قبـﮧﻋ سما پرداخـــــت؛
خاصه بھرِخــدائي ظـــــلِخـــــدا، خانـﮧﻋ رحــمتِ خدا پرداخـــــت؛
فرش جامع بحکم شاه جھان، زبدهﻋ آل مــصطفى پرداخـــــت؛
رضويﻋ انتساب مـــير جــــــلال، که وزارت از و صفا پرداخـــــت؛
گشت فرشي که سنگ آن ز صفا، رشک جام جھان نما پرداخت؛
ســـــال تعمير آن د_ بـــــير خرد، ”فرش مطبوع ودلکشا“ پرداخت؛
1068ھه
ھن ڪتبي مان سنگين فرش جي ھڻائڻ جو سال نڪري ٿو، جنھن کي مير جلال رضوي وزير ھڻايو. فرش ايترو لسو ۽ چمڪدار ھو، جو ڄڻ جام جھان نما ھو: اڄ انھيءَ فرش جي جيڪا حالت آھي، سا ھرڪو ڏسي سگهي ٿو.
طاق جي اندرئين طرف، خط ثلث ۾ ھي ڪتبو آھي:
تبارک الزي نزل الفرقان ......... (تا) ............ انـﮧ غفور الرحيم صدق الله صدق الله العلي العظيم. شيخ محمد فاضل.
انھيءَ طاق جي کٻي ۽ سڄي، بخط نستعليق، ھي ٻه ڪتبا آھن:
(1)چون ز صاحب قران شاھجھان، يـــــــافــــــت تـــــرتـــيب مــسجدِ اعلى،
(2) ھاتفم گفت سال اتــمامش، ”گشت زيبا چو مسجد اقصى“.
1057ھه
_ مشقه عبدالغفور.
مغربي مسقف حصي ۾، ٻاھرئين طرف کان، بخط ثلث ھي ڪتبو آھي:
لقد صدق الله رسولـﮧ الرؤيا ...... (تا) .......... مغفرة و اجرا عظيما.
کتبه سيد علي بن سيد عبدالقدوس، 1104ھه.
محراب جي مٿان جو ڪتبو بخط ثلث ھي آھي:
اقم الصلواة .......(تا) ......... زھوقا.
مشقه العبدالفقير بنبو بن حسن.
انھيءَ حصي جي وڏي گنبذ جي ھيٺان عمارت مثمن آھي، انھيءَ مثمن جي پاسن تي بخط ثلث لکيل آھي:
سبحان الذي اسرى .......... (تا) .......... عذابا اليما.
ڪتبه فقير طاھر بن حسن ڪاتب.
صحن جي اترئين ۽ ڏاکڻي طرفن جي وچ ۾ ٻه ايوان آھن، اترئين ايوان جي ٻاھرئين طرف کان آيات قرآني اڪريل آھن، ۽ ڏاکڻي ايوان جي اندران مغربي ديوان تي ھيٺيون ڪتبو نستعليق خط ۾ پٿر تي اڪريل آھي:
نديده چشم فلک مسجدي بدين خوبي،
که آمدند ملايک براي ديدن فيض؛
بجستم از خرد و عقل سال تعميرش،
بديده کرد اشارت که ”ھست معدن فيض“.
1054ھه
ڪتبن جا سال ترتيبوار ھن طرح آھن: سنه 1054ھه _ سنه1057ھه _ سنه 1068ھه _ سنه 1104ھه . محڪمهء آثار قديمه جي ماھرن انھن ڪتبن مان ھي نتيجو ڪڍيو آھي ته 1054ھه ۾ عمارت ٺھڻ شروع ٿي، 1057ھه ۾ ختم ٿي، شاھجھان جي آخري سال 1068ھه ۾ مير جلال فرش ھڻايو، ۽ عالمگيري عھد جي 1104ھه ۾ انھيءَ ۾ ڪي ترميمون ٿيون.
انگريزن جي دور ۾ انھيءَ مسجد جي ٻه دفعا مرمت ٿي: ھڪ دفعو سر بارٽل فريئر 1272ھه (1855ع) ۾ ڪرائي، ۽ ٻيو دفعو مسٽر جيمس ڪمشنر جي زماني ۾ 1311ھه (1894ع) ۾ ٿي. منھنجي نظر مان مخدوم محمد ابراھيم ”خليل“ نقشبنديءَ جو بياض گذريو، جنھن ۾ ھڪ خط جو نقل ھو، جيڪو مخدوم مرحوم، ٺٽي جي عوام طرفان مير علي مراد خان ٽالپر واليﻋ خيرپور ڏانھن انھيءَ مسجد جي مرمت لاءِ لکيو ھو؛ معلوم نه آھي ته مير صاحب مرمت ڪرائي يا نه: ليڪن مير ’مائل‘ جي بياض مان معلوم ٿئي ٿو ته مير مراد علي خان پنھنجي دور ۾ چڱيءَ طرح انھيءَ جامع جي مرمت ڪرائي. مير ’مائل‘ پنھنجي بياض ۾ انھيءَ مرمت تي چار قطعا نقل ڪيا آھن:
(1)وه اين مسجد شاھي آنگه سالش به ”معدن فيض“ پيش ازين؛
1054ھه
در حال ز فــيض رشـــــد تـــــازه، از دولـــــت مـــــير نيــک آئيــن؛
کز نام علي مراد يــــــــابـــــست، دائـــــم بــه بقاي دولت و ديـن؛
از فـــــيض مـــــراد تازه ترمـــــيم، بــگرفت بکام دل چو تزئين؛
فرمود سروش غيبم اين سال، ”اين معدن فيض حاليا بين“.
1227ھه _ص 82
(2) باز از مسجد و شرف اين جامع شاھي گرفت،
با ھزاران زيب و زينت تازه تزئين الرشاد؛
گفت طبعم در دعا تاريخ ترميمش چنين،
”باد دائم امجدِ اين جامع ز ترميمِ مراد“.
1227ھه _ ص 82
(3) حسبـة للـﮧ بکام آنکه في الليل و النھار،
دارد از شوقِ دلي شغلِ عبادت دل نھاد؛
بر مراد طبعِ بھر اين مسجد حق کز قديم،
دارن از سعي مفابا کعبـﺔالله اتحاد
دارد باصد زيب و زينت تازه تزئين الرشاد؛
چون بترميم مراد از نوچو تعمير قديم،
داد باصد زيب و زينت تازه تزئين الرشاد،
در خوشي خوش سال ترميمش سروش غيبي گفت،
”آمده نو باز ايب مسجد ز ترميمِ مراد“:
1227ھه
ديده ھر کس بر مراد طبعش اين ترقيم خير،
از جزاک الله خيرا صد نويدِ کام دل؛
تا بود ”مائل“ بيادِ حق قلوب المومنين،
ورد شان دائم در اين مسجد دعاي مير باد.
_ص 82
(4) شکر حق کز پيرويﻋ سنت ختم الرسل،
آنکه واجب کرد تعمير مساجد بر عباد؛
رونقِ عباد دوران مير نام آور که او،
دارد از نامِ علي حاصل بدوران ھر مراد؛
...........................................................
...........................................................
ھيءَ جامع مسجد، محلي ڀائي خان ۾ آھي، ۽ جتي مسجد آھي، ان پٽ کي انھيءَ زماني ۾ چوڪ امان ۾ چوڪ عبدالغني ڪري سڏبو ھو: ھن وقت نه اھو محلو انھيءَ نالي سان آھي، نه چوڪ امان ۽ چوڪ عبدالغني موجود آھن _ خدا جو شان آھي(1).
تالاب جلوه گاه امامين: مڪليءَ جي قبرستان ۾، مرحوم ميان عبدالرحيم شاھه سجاول واري جي بنگلي کان 5 سؤ قدم پري اولھه طرف، جلوه گاھه امامين آھي. انھيءَ متعلق ”تحفـة الطاھرين“ جو مصنف لکي ٿو ته ”چوڻ ۾ اچي ٿو ته ھڪ ٻڪرار روزانو اتان اچي ٻڪريون لنگهائيندو ھو؛ ٻڪريون جڏھن اتان لنگهنديون ھيون، ان وقت بالڪل خاموش ۽ اھڙيءَ طرح پاسو ڪري وينديون ھيون، جو ڄڻ ڪو اسرار ھنن ڏنو آھي: اھا حالت روزانو ٿيندي ھئي. ھڪ ڏينھن ٻڪرار ھڪ بزرگ کي اتي دعا گهرندي ڏٺو. جڏھن بزرگ دعا کان فارغ ٿيو، ان وقت ٻڪرار پنھنجي روئداد کيس ٻڌائي، تنھن تي بزرگ کيس وراڻي ڏني: ’اين جاي پاکان و برگزيدگان الاھي است که عالم ملک وملکوت گردن اطاعت بزير ايشان نھادند‘. ڄام نندي جي زماني ۾، جڏھن حضرت مخدوم احمد ۽ مخدوم محمد، ولدان مخدوم اسحاق (ھالن وارا) ٺٽي آيا، ۽ مڪليءَ جي انھيءَ زمين تي زيارت لاءِ پھتا، ان وقت جتيون لاھي، نھايت ادب ۽ احترام سان دعا گهرڻ بيھي رھيا. ماڻھن جي پڇڻ تي ھنن ٻڌايو ته ’اين جاي ست که بر عرش مجيد تفوق دارد‘. ڇاڪاڻ ته ھتي ’جلوهﻋ جمال جھان آرائي حضرت امامين ڪريمين ڏسڻ ۾ ايندو آھي‘. چون ٿا ته ھڪ دفعي ’حقائق آگاھه ۽ معارف دستگاه‘، حضرت ملوڪ شاھه قدس سره، اتان اچي لانگهائو ٿيو. کيس انھيءَ جاءِ تي امامن سڳورن جي جلوي جا انوار نظر آيا. ھن فوراً اتي ويھي انھيءَ ٽڪريءَ جي چوڌاري پٿرن جي ديوار ڪڍي، حد نشان قائم ڪيا. ان کان پوءِ روزانو پاڻ ميدان کي ٻھاري ڏيندو ھو. نواب سيف الله خان ٺٽي جي مغل گورنر انھن حد نشانن تي نئين سر پڪي ديوار ڪڍائي، ۽ ڪلھوڙن جي زماني ۾ صاحب زادي خدا دادخان انھيءَ حصي تي گنبذ ٺھرايو(1).
نواب سيف الله خان، بواب مھابت خان ”ڪاظم“ کان پوءِ ٺٽي جو گورنر ٿي آيو، ۽ 5 سال اتي رھيو؛ وفات کان پوءِ سندس وصيت تي لاش انھيءَ اراضيءَ ۾ دفن ڪيو ويو(2). آقا محمد ڪريم صفاھاني ”عاشق“ نادري دؤر جو مشھور شاعر، جنھن کي نادر شاھه پنھنجو وڪيل ڪري سنڌ ۾ موڪليو ھو، سو به انھيءَ جوار ۾ دفن ٿيل آھي: جلوه گاھه ڏي ويندي، دروازي کان سؤ قدم اوري، چاري جي ڪناري تي، ھڪ پٿر جي ٿلھي تي، سندس مزار موجود آھي؛ 1155ھه ۾ سندس انتقال ٿيو؛ مزار جي ڪتبي جو ھڪ شعر آھي:
بتاريخ ھر سو شنيد اين ندا، مکان يافتي درجوارِ حسين.
جلوه گاھه امامين جي چوڌاري ھزارين قبرون آھن، جن ۾ ڪيترا نامي بزرگ ۽ مشاھير محو خواب ڏسڻ ۾ اچن ٿا. ھن وقت به جلوه گاھه نھايت سٺيءَ حالت ۾ آھي؛ چوڌاري ديوار آھي، اندر ڪشادي صحن جي اولھه ۽ اتر جي ڪنڊ ۾، ڇٽيءَ ھيٺان ۽ پٿر جي پڃري اندر، زمين جو اھو مقدس ٽڪرو آھي، جنھن لاءِ بزرگن چيو آھي ته ان جو مرتبو عرش کان به اعلى ۽ افضل آھي! صحن جي ايوان جي ڏاکڻيءَ ديوار جي دروازي مان ٻاھر نڪرجي ٿو، ته پٿر جي ٺل تي ھڪ پٿر نصب ٿيل آھي؛ ان تي ٻن قدمن جا نشان آھن؛ جن لاءِ روايت آھي ته اھي حضور جن جي قدم مبارڪ جا نشان آھن!
انھيءَ جلوه گاھه جي تلاءَ جي درستي، ٺٽي جي سيد ابراھيم شاھه، 1211ھه ۾ ڪرائي ھئي، جنھن جي تاريخ ۾ مير ’مائل‘ ھيٺيون قطعو لکيو:
به مکلي اين گزين تالاب خوش آب،
که آبش در صفا چون مھر و ماھه ھست؛
بــــــراي خـــــرچ درگـــــاهِ امـــــامـــــين،
نشـــــانِ ســـــيد ابراھيم شاه ھست؛
خرد تاريخ تعميرش چنين گفت،
”که اين تالاب وقفِ جلوه گاه ھست“.
1211ھه _ ص 82
قلندر لال شھباز:
سنڌ جي روحاني شھنشاھه، حضرت قلندر شھباز شاه جي روضـﮧﻋ پر انوار جي ترميم، مرمت، ۽ درستي ھر دؤر ۾ ٿيندي رھي آھي. وقت جي ھر بادشاھه ڪجھه نه ڪجھه انھيءَ درگاھه ۾ تعمير ڪرائي، پنھنجي لاءِ سعادت دارين حاصل ڪرڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آھي.
سڀ کان پھريون، سلطان فيروز تغلق جي دؤر ۾، ملڪ اختيار الدين والي سيوستان، روضو مبارڪ، 7 رجب 757ھه جو ٺھرايو _ ھڪ ڪتبي مان اھو معلوم ٿئي ٿو. ٻئي ڪتبي مان پتو پوي ٿو ته روضي مٿان گنبذ، ملڪ جلال الدين، 7 صفر 757ھ جو جوڙايو. ديندار خان (سيد ڀورو عرف ديندار خان _ وفات 1045ھه) جي ڪتبي مان پتو پوي ٿو ته مرزا جاني بيگ به انھيءَ گنبذ جي مرمت ڪرائي، ۽ فيروزي دؤر جا اھي ڪتبا ھن لھرائي ھيٺ رکي ڇڏيا. شاھجھان جي زماني ۾، جڏھن ديندار خان مرمت ڪرائي، ان وقت ھن وري انھن ڪتبن کي ديوار ۾ ھڻائي ڇڏيو. ديندار خان، 1040ھه ۽ 1041ھه ۾، روضي ۾ ڪجھه ترميمون ڪيون؛ سڄي خانقاھه جي مرمت ڪرائي ۽ ايوان ۾ فرش ٻڌارايو؛ ٻه مسجديون به 1043ھه ۾ خانقاھه اندر تعمير ڪرايون. انھيءَ ساڳئيءَ ديندارخان، ڇٽي امراڻيءَ جو مقبرو به 1044ھه ۾ ٺھرايو. مرزا جانيءَ جي پٽ مرزا غازيءَ (1008_ 1021ھه)، والد جي اڌ رھيل مرمت کي تڪميل تي پھچايو. ميان غلام شاھه 1173ھه ۾ درگاھه کي ھڪ نشان پيش ڪيو، خانقاھه ۽ روضي جي نئين سر مرمت ڪرائي، ۽ ھن وقت جيڪا ڏيوڍي آھي؛ سا انھيءَ وقت ميان غلام شاھه ٺھرائي(1).
ٽالپري عھد ۾، مير ڪرم علي خان درگاھه جي مرمت ڪرائي، ۽ درگاھه ۾ چانديءَ جو دروازو ھڻايو: مير ’مائل‘ انھيءَ سلسلي ۾ ھيٺيان قطعا تصنيف ڪيا:
(1)
چون به اين روضـﮧﻋ جنان رفــــــعت، که بـــــه بـــــابـــش بود فلک دربــان؛
روضـﮧﻋ شــاھباز روضـﮧﻋ قـــــدس، لـعل شـــــھباز شيـــــخنا عـــــثــــــــمان؛
داد اکنون کرم علي خـان مـــــير، از کـــــرم ھــــــــاي ايــــــــــزدِ مّـــــنــــــــــــان؛
بـــــھر تـــــرويـــــج کـــــار خــير و اجر، که بـــــود احـــــسن از شـھانِ زمــــــان؛
خـــوش به ترميم روضه زين نو باب، زيـــــب و تکميل زيــــنتِ شــــــــــاھــــــان؛
بــــاب اين روضـة الصفا کردنـــــد، از زر و سيم مھر و مھه رخشان؛
لوحش الله که بخت و اقبال ست، از درش بـــــخـــــش مــقبلان جھان؛
بسکه بابِکشود کامِ دلســــــــت، باب اين بارگاھِ فــيض نـــــشان؛
دلم از شــوق آســـــتان بـــــويـــــش، صـــــبحد در دعـــــاي بـــــالـــيﻋ آن؛
خواند تاريخش اين چنين ”بکمال“، ”قـــــــبل الله خــــــيــــره ز احـــــســـــــــــان“:
91 91+1140= 1231ھه
باز سالش به ”باب“ گفت دگــــر، ”ضــــــاعـــــف الله اجـــــره بـــــرخـــــوان“:
5 5+ 1226= 1231ھه
حـــــبذا بـــــارگـــــاهِ بـــــابِ ســلام، بـــــا ســـــر کـــــام بـــــاز کـــــرد بـــــيـان؛
20
ھم دگر کرده گل دلم اين سال، ”آمد اين باب روضـﮧ باب جنان“:
20+1211= 1231ھه
خوش بر اين باب ”مائل“ حق است، سائل خير و خوبيش ھمه آن.
_ ص 84
(2)
حبذا اين باب بابِ روضـﮧ جنت نظير،
کامد از خيرِ اميرِ ذوالکرم اکرام جفت؛
ھاتفم سالِ درستيش ز لوحِ سيم و زر،
از طلا و نقره مھر و مه است اين باب گفت.
_ ص 84
مسجد اقصى:
مير ’مائل‘ جي ھيٺين قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير غلام علي خان ھڪ نئين مسجد ٺھرائي ھئي، جيڪا خوبيءَ ۽ خوبصورتيءَ ، نزاڪت ۽ حسن تعمير جي لحاظ سان مسجد اقصى جي مماثل ھئي. اھا مسجد 1226ھه ۾ جڙي راس ٿي؛ پر قطعي مان اھا خبر ڪانه ٿي پوي ته ڪھڙي شھر ۾ جوڙائي ويئي؛ گمان آھي ته حيدرآباد ۾ ٺاھي ويئي ھوندي. ھيٺين قطعن مان ميرن جي تعمير جدوجھد ۽ ڪارگذاريءَ جو پتو پوي ٿو.
(1) نام حق کز پيرويﻋ سنتِ مبعوث حق،
انکه در شھرِ مدينـﮧ ساخت مسجد اولا؛
گشت تعميرِ مسجد از پئي شغلِ صلواة،
بر خداوندان قدرت لازم حکمِ خدا؛
خاصه بر اصحاب دين و جمله شاھانِ قديم،
واجب آمد ھمچو فرض اين سنتِ لازم ادا؛
زين جھـة در شھر کوفه سنتا تعمير ساخت،
ھمچو بيت الله نو مسجد علي المرتضى:
شکر للـﮧ کاين زمان بر پيرويﻋ سنتش،
شاهِ والادل غلام نام شاهِ اوليا،
خسروِ سند آن مخاطب با عنايت خان شاه،
پيروِ دينِ نبي و ملجاي اھلِ رجا؛
ساجداً الله پي شغل صلواة المومنين،
طرفه مسجد کام از سعي و صفائي بيش؛
کرد اين مسجد بطرح مسجد اقضى بنا،
کعبهﻋ طاعات عالم قبلهء اھل رجا؛
حبذا نو مسجدي عالي که بابِ طاعتش،
باز چون باب السلام آمد بصد صدق و صفا؛
حبذا نو مسجدي عالي که آمد ز ارتفاع،
قبه ھائش مرتفع چون قبه ھاي بر سما؛
حبذا نو مسجدِ روشن که خورشيد و قمر،
ميکند از پرتوِ روز و شبش کسبِ ضيا؛
تا نمايد اقتدا بشنيده صوتش اھل عرش،
مي رود صوتِ اذانش راست تا عرش علا؛
کو امام و مقتدى گاه دعا خواھد ز حق،
حرمتِ محراب اين مسجد حصولِ مدعا:
سال تعميرِ شريفش چون ھمي جستم ز غيب،
”طرفه اعلا مسجد اقصى ست“ اين آمد ندا:
1226ھه
باد يا رب از مساجد تا جھان روشن چراغ،
باد روشن تر چراغ دولتش صبح و مسا!
تا دعائش از کرم ايزد نمايد مستجاب،
’مائل‘ حق در صلواة الخمس مي گويد دعا.
_ ص ج
(2) چون شھه سند غلام علي آن خان کريم،
ساخت از بھر حق اين مسجد زيبا بازيب؛
ھاتفِ غيب چنين سال بنايش فرمود،
”گشت اين مسجد از مسجد اقصى با زيب“:
1226ھه
يارب اين مسجد شاھي ابداً با شه سند،
باد چون کعبهﻋ حق قائم و برپا با زيب!
_ ص ج
مقبره شاھه مسڪين: ٺٽي ۾ شاھه مسڪين عليـﮧ رحمـة جو مقبرو اڄ تائين مشھور زيارتگاھه آھي؛ اھو بزرگ مرزا عيسى جي زماني جو مشھور ۽ ڪامل ولي الله آڳي: مرزا عيسى جي زماني ۾، پورچو گيزن جيڪو ٺٽي تي حملو ڪيو ان ۾ اھو بزرگ به شھيد ٿيو.
مرزا عيسى ۽ سلطان محمود بکريءَ جي وچ ۾، مرزا حسين ارغون جي انتقال کان چند ڏينھن اڳ (962ھه)، مصحف شريف تي جيڪو ٺاھه ٿيو ھو، سو سنڌ کي ٻن حصن ۾ ورھائي کڻڻ کان پوءِ به ھلي نه سگهيو. چنانچه ورھاست جي پھرئين سال ئي، سلطان محمود ۽ مرزا جي وچ ۾ اختلاف پيدا ٿيو؛ نوبت جنگ جدال تائين وڃي پھتي. مرزا عيسى، امداد وٺڻ لاءِ، پورچو گيزن ڏانھن سفارت، بسين (BASSEIN) شھر ۾ موڪلي. پورچوگيزي گورنر فوجي امداد ڏيڻ قبول ڪئي: سنڌ سان تجارتي مقاصدن خاطر، تعلق قائم ڪرڻ لاءِ ھونءَ به خواھشمند ھو ۽ ھي موقعو ھن کي غنيمت نظر آيو. چنانچه ھن 28 جھاز ۽ ست ھزار سولجر فوراً، پيڊرو باريٽو رولم (PEDRO BARETTO ROLIM) جي ڪمان ھيٺ، سنڌ ڏانھن ڏياري موڪليا. اھا ڪمڪ جنھن وقت ٺٽي پھتي، ان وقت مرزا عيسى، سلطان محمود جي مقابلي لاءِ ٺٽي کان ٻاھر ويل ھو؛ جنگ جي نوبت ڪانه آئي، ۽ ٻنھي ڌرين جي وچ ۾ صلح ٿي ويو. جڏھن اھو اطلاع ٺٽي پھتو، ان وقت پورچوگيز جنرل پنھنجا اخراجات طلب ڪيا. مرزا عيسى اڃا پھتو ڪونه ھو؛ مرزا جي پٽ تاوان ڏيڻ ۾ پس و پيش ڪئي؛ پورچو گيزن اوچتو ھڪ ڏينھن منجھند جو ٺٽي تي حملو ڪيو؛ سڄي شھر کي باھه ڏنائون؛ دڪان، گهر ۽ بازاريون لٽيائون؛ ۽ تقريباً 800 سؤ مسلمانن کي مسجدن ۾ جمعي جي نماز پڙھندي شھيد ڪري ڇڏيائون. ٺٽي ۾ انھيءَ ريت جيڪا لٽ ڦر ٿي ان جو بيان ڪندي، مسٽر ايڪٽن، سنڌ جو گزيٽئر نويس، لکي ٿو ته:
“...... destroying property worth two million of gold, and went off with such loot, as had rarely been taken in Asia. This is a Portuguese version of the affair”.
_ Sind Gazetteer, Vol: A, 104_5
تحفـة الڪرام لکي ٿو ته اُھي فرنگي، گوا کان اچي، لاھوري بندر تي لنگر انداز ٿيا: جمعي ڏينھن، 962ھه ۾، عين نماز جي وقت، ھو شھر ۾ داخل ٿيا، ۽ بيدريغ لٽ ڦر ۽ قتل غارت شروع ڪري ڏنائون؛ بازار اميربيگ ۽ جامع فرخ ۾ گنج شھيدان لڳي ويا؛ اھي ٻه جايون خونريزيءَ جون خاص طرح آماجگاهه بڻيون، ليڪن متفرق طرح به سڄي شهر ۾ خون خرابو ڪيائون؛ ويندي وقت، سڄي شھر ۾ بارود وڇائي باھه ڏيئي ھليا ويا.
مرزا عيسى فوراً اچي ٺٽي پھتو؛ ڀڳل ٽٽل جاين کي درست ڪرايائين؛ شھر پناھه نئين سر ٺھرايائين؛ ازانسواءِ سمنڊ کان جيڪا ڪشادي نار لاھوري بندر تائين ايندي ھئي، ان جا ٻئي پاسا پٿرن سان لٽرائي، ان کي ايترو سوڙھو ڪري ڇڏيائين، جيئن جھاز اچي نه سگهي؛ سمنڊ ۽ بندر جي وچ ۾ پھري لاءِ ھڪ ننڍو قلعو ٺھرايائين جنھن کي شاھه بندر سڏيو ويندو ھو. (تحفـة الڪرام، ص 67/3)
تحفـة الطاھرين مصنف جو قول آھي ته ’جامع فرخ ارغون ۾ پھچي، پورچو گيزن قتل عام شروع ڪري ڏنو، ۽ ”انداز دو ھزار کس که بسياري از اولياﻋالله دران ميان بودند، بدرجـﮧﻋ شھادت رسانيدند“.
_ ص 65
انھيءَ مسجد ۾ جيڪي شھيد ٿيا، تن کي مسجد جي اترينءَ ديوار سان دفن ڪري، گنج شھيدان تيار ڪيو ويو. ساڳئي مصنف جي قول مطابق، بازار اميربيگ ۾ به اھڙيءَ طرح حادثو ٿيو، پر اتي،
”زياده 5 صد کس که درميان شان ابرار و احرار بودند
بدرجـﮧﻋ شھادت فائز ساختند“. _ ص 75
اھو ٻيو گنج شھيدان، جامع بازار اميربيگ جي ڏکڻ ۾ ٺاھيو ويو: اھي ٻيئي گنج شھيدان مغلواڙي ۾ ھئا. ٽيون گنج شھيدان اگر محلي ۾ ٿيو. تحفـة الطاھرين جو صاحب لکي ٿو ته ’انھيﻋ مسجد ۾ به پنج سؤ کن مسلمان شھيد ٿيا، جن کي پڻ مسجد جي ڀر ۾ دفن ڪيو ويو.‘ _ ص 78
انھيءَ خونريزيءَ ۾ جيڪي بزرگ ۽ اولياﻋ شھيد ٿيا، انھن ۾ شاھه مسڪين عليـﮧ رحمـة به ھو. تحفـة الڪرام جو صاحب لکي ٿو ته:
”شاه مسکين فقيري کامل، سيدي والا نسب تکيه دار مکان مدفنست، در فترت فرنگيان شھادت يافته، در صاحب کمالان آسوده، در تته بقدم بزرگي وقفوق کمالات اشھر؛ ميان ابوالقاسم نقشبندي فرموده، در تته بزرگي به اين کمال مدفن نيافته، الحق زيارتش برارندهﻋ ھر گونه مرادات واقع“. _ ص 246/3
ھن شھيد درويش جي جيڪا ھن وقت درگاھه آھي، اھا ڪنھن وقت سندس رھڻ جي جاءِ ھئي. انھيءَ بازار کي جنھن ۾ مرحوم جي خانقاھه آھي، ارغون دؤر ۾ غلـﮧ بازار (اَن جي بازار) سڏيو ويندو ھو، ۽ انھيءَ بازار جي نسبت ڪري انھيءَ محلي جو نالو ”محلهﻋ غلـﮧ بازار“ ھو (تحفـة الطاھرين ص 55). تحفـة الطاھرين جي مصنف، سندس احوال لکندي ھيٺيئن طرح کيس ياد ڪيو آھي:
”شاھباز فضاي لاھوت، يکه تازان ميدان جبروت، سر دفتر اولياي کبار، سالار قوافل ابرار، صاحب مناقب عليـﮧ، مظھر کرامات جليـﮧ، گلدستهﻋ بوستان اصطفا، گل سرسبز حديقهﻋ ارتضا، شھسوار مضمار معرفت و يقين، سيد شاه مسکين“. _ص 55
اڳتي ھلي لکي ٿو _
”از روات ثقات منقول است که آن بزرگوار بعالم روحانيت در محافل اولياﻋالله بمنصب جانشينيﻋ حضرت غوث الاعظم قدس سره سرفرازي دارد ..... زيارت فيض اشاعت او، گره کشاي کار فروبستگان، و مرھم بند ناسور دلخستگان است، ھر کـﮧ از صدق ارادت باستانش رسيد بکام دل آرميد“. _ ص 55
’بزرگ ھميشـﮧ ذڪر فڪر ۾ مشغول رھندو ھو، ۽ صلوات شريف ھميشه زبان تي ھوندي ھيس. جيڪو ماڻھو صلواة پڙھندو ھو ، ان کي نھايت ئي قرب ڏيندو ھو، ۽ ان جي حاجت روائي فوراً ڪندو ھو. پنھنجي زندگيءَ ۾ ھن ڪيترن کي ئي صدق وفا جي مقام تي پھچائي ڇڏيو؛ انھن مان ھڪ خاڪي شاھه به آھي، جنھن سموري زندگي شاھه مسڪين جي خدمتگذاريءَ ۾ گذاري ڇڏي، ۽ ”آنچه يافت يافت“: انھيءَ خاڪي شاھه جي مزار به پنھنجي مرشد سان گڏ آھي.‘ (تحفـة الطاھرين ص 55_56)
ٺٽي ۾ اڄ تائين شاھه مسڪين جو وڏي ڌوم ڌام سان عرس ٿئي ٿو. سوين ماڻھو روزانو زيارت ڪندا رھن ٿا. خانقاھه جي مرمت ھر سال ٿيندي رھي ٿي.ٽالپرن جي عھد ۾ ھڪ اھل خير بزرگ، ملا غلام احمد ولد ملا عبدالڪريم، 1228ھه ۾، درگاھه جي مرمت ڪرائي ھئي، جنھن تي مير ’مائل‘ ھيٺيان قطعا تصنيف ڪيا:
(1) باجاھه حق چون اين زمان يمنِ شھهِ مسکين نواز،
بگرفت باز اين مقبره زين نو بنا رشدِ گزين؛
از خير آنکس کو بجان صادق غلامِ احمد است،
چون باب خود عبدالکريم در ’زمره ارباب دين؛
سالِ بنايش صبحدم گفته چنين روح القدس،
”بر بانيﻋ اين مقبره باجاه حق صد آفرين.“
1228ھه _ ص 82
(2) اين رشک ارم مقبره سيد مسکين،
بگرفت چو زين تازه بنا تازه فضا زود؛
از خير غلام احمدِ نامي که در احباب،
چون باب کريم است به ھر باب ذوي الجود؛
تاريخ بنائش که ز نو آمده بالخير،
”با خير به از مقبره گو“ ھاتف فرمود.
1228ھه _ ص 100
مٿين قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته سڀ کان پھريون خانقاھه ۾ مقبرو ملا غلام احمد ٺھرايو، جنھن کي اڄ تائين ھر سال ٺٽي جا اھل خير مرمت ڪرائيندا اچن ٿا.
علي آباد جو قلعو: ٽالپرن، سنڌ جي دفاع لاءِ راجپوتانه ۽ ڪوھستان طرف ڪيئي مستحڪم ۽ مضبوط قطلعا پنھنجي دؤر ۾ ٺھرايا.رني ڪوٽ جي قلعي کي نئين سر آباد ڪيائون، تاڪ قلات جي حملن کي اتي روڪي سگهجي، ۽ اھڙيءَ طرح ريگستان جي وسيع سرحد ۾ 8_ 9 قلعا تيار ڪرايائون، تاڪ راجپوتن جي پيش دستن کي سندن سرحد تي ئي ٻنجو ڏيئي سگهجي. چند قلعا اڃا ڪن جاين تي موجود آھن، جن جي طرز تعمير ۽ پختگي ڏسي ٽالپرن جي دفاعي اھتمام ۽ مضبوطيءَ جو داد ڏيڻو پوي ٿو.
(1)نئون ڪوٽ، جنھن جو اصل نالو فتح ڳڙھو، سو مير فتح علي خان، 1204ھه ۾ ٺھرايو، جيڪو اڃا تائين موجود آھي.جھڏي لائين تي، نبي سر ڏانھن ويندي، واٽ تي نئين ڪوٽ جي اسٽيشن اچي ٿي، جتان لھي نئين ڪوٽ جي ڳوٺ ۾ وڃجي ٿو: قلعو موجود آھي، ۽ ڳوٺ به چڱو موچارو آھي.
(2) اسلام ڪوٽ يا اسلام ڳڙھه به ساڳئي سال 1204ھه ۾، مير فتح علي خان، فتح ڳڙھه کان چاليھه ڪوھه پري اتر طرف ٺھرايو؛ اھو به اڄ تائين موجود آھي، ۽ ان نالي سان ڳوٺ ٿر ۾ وڏو واپاري مرڪز آھي.
مير حسن علي خان مصنف ”شاھنامهﻋ سنڌ“ انھن ٻنھي قلعن لاءِ لکي ٿو:
انـــھيءَ طـــــرح دو قلعهﻋ شاھوار، بنا ڪيئين به سرحد يڪ يڪ حصار:
نئون ڪوٽ ھن وقت جنھن کي چون، اھــــــو فــــــــتح ڳڙھه قلعو ٿيو بي سخن؛
ٻيو اسلام ڳڙھه مير جو يادگار، جــڙيا ٿر ۾ ھي ڪوٽ ٻئي استوار.
_ ص 75
(3) رني ڪوٽ، مير ڪرم علي خان جي دؤر ۾، نواب ولي محمد خان لغاريءَ جي نگهداريﻋ ھيٺ، 1812ع ڌاري، نئين سر آباد ٿيو. اھو قلعو، سن جي شھر کان اتر تي 8_ 10 ڪوھه پري ٿيندو؛ مٿي پھاڙ تي آھي؛ موھن جي نئين به منجھانئس ٿي لنگهي؛ تعمير جي قابليت حيرت انگيز حد تائين اٿس، جنھن مان اُن جي تاريخي قدامت ظاھر آھي. مير حسن علي خان انھيءَ ڪوٽ جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته:
رنيءَ جو ٻڌو ڪوٽ ھوندو اوھان،
ھي ان جي عمارت جو شرح و بيان:
عجب جھڙو ڪوٽ آھه در ڪوھسار،
بزرگن کان منھنجي رھيو يادگار؛
ائين سنگتراشن تراشيا پھڻ،
تراشيو ٿي جيئن بي ستون ڪوھه ڪن؛
سراسر بنا ٿيو ز سنگ رخا،
ٿي ڪوھن ۾ ديوار ان جي بپا؛
بنا ھن تي ان ڪوٽ جي استوار،
بپا ڪيا سوين برج استاد ڪار؛
انھيءَ ڪوٽ جي وچ ۾ محڪم مڪان،
بنا ڪيئون رکيئون شير ڳڙھه ان جو نانءُ؛
جڙي ٻي به ان طرح محڪم سرا،
چون جنھن کي ميري ٿا از ابتدا؛
عجب تر ته ان ڪوٽ جي درميان،
وھي نئين ٿي ان ۾ به آبِ روان؛
قلعي کان ٻھر نئين جي اندر ميان،
نه ڏسندين تون پاڻيءَ جو نام و نشان؛
فقط ڪوٽ جي وچ ۾ ڏسندين تون آب،
درن کان پوءِ ٻاھر سراسر سراب؛
تري ۾ پوءِ ان نئين جي بھرِ گذر،
اُلھندي اڀرندي بيھاريئون ٻه در؛
سوين لوھه جا مڻ مٿس صرف ٿيا،
مگر زور پاڻيءَ جي موڙي ڇڏيا؛
چيئون سترھه لک سترھه سؤ ٿيا ھزار،
ٿيا خرچ ٿيو راس تڏھن حصار؛
درِ آھني ڪين ٿيا ڪارگر،
رھڻ ات تڏھن ٿيو به دشوار تر؛
اچيو ڪوٽ ڀي ڪم وڃي گاه گاه،
نه ڄاڻو قلعو محض بيڪار آھه.
_ ص 92
رنيءَ ڪوٽ جي نئين سر آبادي واقعي ميرن جي تعميري ڪاوشن ۽ قابليتن جو قابل تعريف يادگار آھي. اُن مان وھندڙ نئين موھن کي جنھن نموني تي قلعي ۾ اندر بند ڪرڻ جي ڪوشش ڪيل آھي، سو پڻ ڪاريگريءَ جو تعجب انگيز مثال آھي. نئين جو قلعي کان ٻاھر ٻيو ڪوبه رخ نظر ڪونه ٿو اچي، جنھن مان دشمن فائدو وٺي سگهي ھا.
اھڙيءَ طرح ڪوھستان خواه راجپوتانا جي سرحدن تي ميرن ڪيئي قلعا جوڙايا. ٿر جي سرحد وارن قلعن جي مضبوط قطار، راجپوتن کي سيخ پا ڪيو؛ گهڻو ئي اعتراض ڪيائون، ليڪن ميرن ٻُڌي اڻ ٻُڌي ڪري پنھنجو دفاعي بندوبست سمورو پورو ڪري ڇڏيو؛ جنھن بعد جوڌپور ۽ بيڪانير طرفان ھر قسم جي حملي جو خطرو ھميشه لاءِ دور ٿي ويو.
ميرن جي انھن چند قطلعن جا نالا تاريخ ۾ ملن ٿا؛ پر ڪن ڪوٽن جا نالا ئي تاريخ جي صفحن تان مفقود آھن، جيئن ته قلعي علي آباد جو نالو تاريخ ۾ موجود ڪونه آھي. اھو قلعو مير ڪرم علي خان ٺھرايو. قلعو ڪٿي ٺھيو، ان جو پتو ڪونه آھي؛ البته مير ’مائل‘ جي بياض مان تعمير جي تاريخ جا قطعا ملن ٿا(1).
(1)صد شکر حق که يمن نبي و علي و آل،
کز يمن شان شھانِ زمان اند نامدار؛
شاهِ زمان کرم علي شه مراد بخش،
فرمان رواي سند بصد عز و اقتدار؛
روشن چو مھر و ماه ز انوار خسروي،
والا نسب خجسته حسب عالي التبار؛
يکدل به بزم و رزم بھم ھمچو جسم و جان،
از يک دلي بشاھد عيش و ظفر دو چار:
کردند طرح برسرِ کوھي فلک شکوه،
با صد شکوه تازه فصلِ جھان مدار؛
گردون بنا وسيع فضا ما من الورى،
خيبر نما قرص صفاً در صفِ شمار؛
از بسکه در عمارت سنگين نموده اند،
سنگين بکوه آمده ھر سنگ اين حصار؛
از بسکه اين حصار فلک رفعت آمده،
بگرفته زو حصار فلک تازه افتخار؛
فکرِ رسا برفعت شانش نمي رسد،
گر حرفِ وصف او بکند جمله روزگار؛
تا سرفراز جمله حصارِ جھان شده،
سر کوبيﻋ عدوي شھان کرده اختيار؛
عالي حصار آنکه بھر برج باره اش،
ميبارد از حصار فلک فضل کردگار؛
ھر شير ھمچو روبـﮧ گريزان شود ز وي،
گيرد ببرج سير گرش کرگسي قرار؛
حصرِ صفات محکميش کي توان نمود،
باشد به روم و روس کجا ھم چنين حصار؛
عونِ علي چو ساختـﮧ آباد از کرم،
بگرفتـﮧ طرفه با ”علي آباد“ اشتھار؛
من جاءَ فيـﮧ کان لـﮧ الامن من ھموم،
نقش است روي باب بلندش بصر نگار؛
ھوش و خرد بطول صفايش چو ماند گم،
ديده دلم بسال بنايش در انتظار؛
سال شروع اين علي آباد نام حصن،
بھرِ نشان نامِ شھانِ نکو شعار؛
فرمود بامراد چنين صبحدم خرد،
”کرد از کرم علي آباد اين حصار“:
تا برقرار باد حصار فلک مدام،
باد اين حصار و شاھه شھان دائم القرار!
_ ص 78
اھو قلعو ڪنھن پھاڙ تي ٺھرايو ويو ھو. تمام ڪشادو ۽ مضبوط ھو. شان شڪوه ۾ به بيمثل ھو. سڄو پٿر جو ٺھيل ھو، ۽ ايڏو محفوظ ۽ مضبوط ھو، جو ڇڙو ڳجھه قلعي جي مٿان ويھي رھي، ته شينھن به لومڙ وانگر دُم دٻائي ڀڄي وڃي. مير ’مائل‘ مبالغي جي حد ڪري ڇڏي آھي، جڏھن لکي ٿو ته انھيءَ قلعي جو مثال روم ۽ روس ۾ به ڪونه ھوندو!
(2) خوش به رشدِ کرم زعونِ علي، بمراد شه اين گزين حصن اســــت؛
نامور زين شـــھان نيـــــکو نـــــام، علي آباد نام اين حـــصن اســــــت؛
بسکه بر کوهِ آسمان فرسا وسعت، در نظر آسمان زمين حــصن اســـــــت؛
آسمان رفعت و زمين وســـــعت، کي بروي زمين چنين حـــصن است؛
با کــــــــــمالِ مـــــتانت و رفـــــعت، حبذا آسمان قرين حـــصن اســــــت؛
بسکه آباديش ز حفظ علي ست، ھمچو حصنِ حصين ھمين حصن است؛
تــــــا ســـــر فـــــتنه از ســـــرش بـــــرد، طرفه سر کوب خصم اين حصن است؛
بــھرِفتح المبين ديـــــن مـــــتين، ھـــــمچو ياسين به سي مبين حصن است؛
گفـــــت ســـــال درســــتيشِھاتف، ”عـــلي آباد بھه متين حصن است“؛
1234ھه
حـــــق کند عافيت قرين شـــــھان، الحق اين عافيت قرين حصن است؛
ورد ’مائل‘ بحق دعـــــاي شھــــــان، ھردم الحق بوصف اين حصن اســـــت؛
اصل آھن چو سنگ مي باشد، طرفه از سنگ آھي حصن اســــت؛
شاه مبين: مير ’مائل‘ ھڪ قطعو لکيو آھي، جيڪو ٺٽي جي مشھور ولي الله، حضرت شاھه مبين رحمـة الله عليـﮧ، جي سلسلي ۾ آھي.حضرت شاھه مبين جنھن کي شاھه منبو به سڏيو وڃي ٿو، سو حضرت غوث الثقلين جي اولاد مان ھو، ۽ شاھ حسين ارغون جي ڏينھن ۾ (927ھه) سيد شڪرالله شيرازيءَ سان گڏجي ٺٽي ۾ آيو. سيد ڪمال شيرازي ۽ شاھه عبدالله حسيني به انھيءَ سنگت ساڻ ھتي آيا. قاضي سيد شڪرالله ۽ شاھه صاحب جي وچ ۾، تحفـة الڪرام جي لکڻ مطابق، ڏاڍو گهرو مٺ _ محبت جو رستو ھو (3/245). مير علي شير لکي ٿو ته:
”حصور و مجرد در گذشت، کراماتش اظھر و خوارق آياتش اشھر، زيارتش برآرندهﻋ حاجات عموم خلق الله“. _ ص 3/245
ھيءُ بزرگ، ٺٽي ۾ پنھنجي ھڪ مريد جي گهر ۾ اچي رھيو؛ جڏھن انتقال ڪيائين ته سندس لاش انھيءَ گهر ۾ ئي دفن ڪيو ويو. جنھن مريد وٽ رھيو، اھو ۽ ان جي والده به سندس پيرانديءَ کان دفن ٿيل آھن. گويا جتي ھاڻي مقبرو آھي، دراصل اِھو اُھو گهر آھي جنھن ۾ بزرگ قيام پذير ٿيو. اھو گهر (يعني، اھو مقبرو) گدا بازار ۾ ھو؛ انھيءَ محلي کي ئي محله گدا بازار سڏيو ويندو ھو: اڄ اھو پير منبي جو محلو ڪري سڏجي ٿو. تحفـة الطاھرين جي مصنف ھنن القابن سان درويش کي ياد ڪيو آھي:
زبدهﻋ عارفان کامل، سلاله واصلات اھل دل، مخزن ھدايت، معدن ولايت، شاھباز اوج جبروت، محرم خلوت سراي لاھوت، نخلبند گلستان توحيد، رنگ بخش بوستان تفريد، شارب رحيق تحقيق، سالک مسالک توفيق“ قدوة الموحدان وارسته، حضرت سيد منبه .................. “
اڳتي ھلي لکي ٿو ته:
”گم گشتگان تبه حالات را بشھرستان ھدايت رھبري مي فرمود، و سر گشتگان ظلمت جھالت را بشغل معرفت راه مي نمود، مقامات عاليش ازان بلند تر است، که طائرِکلک بر اوج بيانش پرواز نمايد و مرغ بيان بر فراز اوصافش بال پرواز کشايد“.
سندس مرزا جي زيارت لاءِ لکي ٿو:
”مزار فيض آثارش مھبط انوار الاھي، و مرقد پر انوارش محل تجليات لامتنھائي است، سائلان در گاھيش را ھردم گلِ اميد بدامان، و آب مراد در زير ران“. _ ص 84
سيد شڪرالله، اسان جي شاعر سيد غلام علي ’مائل‘ جو وڏو ڏاڏو ھو، ۽ سيد مبين ان جو ساٿي، سنگتي ۽ محبتي ھو؛ تنھنڪري مير صاحب پنھنجي ھيٺئين قطعي ۾ انتھائي معتقدانه جذبات پيش ڪيا آھن؛ اھو قطعو زيارت ڪندي ڪندي، شاعر، مزار پر انوار جي ضيا بارين ۽ تجليات کان متاثر ٿي لکيو آھي؛ فرمائي ٿو:
بدر گاھت اي شاهِ سيد مبين، مرا از قديم است چو راھي نياز؛
ازين راهو رســــمِ نــــيازِ قــــديــــم، که دارم بدرگاهت از فرطِ ناز؛
بـــه تــــقدير عــــجــــز و نــــياز دلــــم، به رويم بــفرمــــا درِ فــــيض بــــاز؛
که سازم بدرگاه، فيضِ تو عرض، ز عــــجز و نــــيازِ دلــــي جــمله راز؛
بــــس اين عرض عجز است ز ”مائل“ بحق،
ببــــين عـــــجزم اي شـــــاه عـــــاجز نـــــواز. _ص119
قطعي ۾ تخاطب ائين ڪيو اٿائين ڄڻ پاڻ شاهه مبين جي دربار ۾ حاضر آهي، ۽ سندس روبرو پنهنجا معروضات پيش ڪري رهيو آهي.
3_ سنڌ جا سياسي ۽ سماجي واقعا
مير’مائل‘ جي بياض ۾، انهيءَ زماني جي سياسي ۽ سماجي واقعن تي پڻ ڪيترا قطعا ملن ٿا، جن کي سنڌ جي تاريخ ۾ هر لحاظ سان اهميت حاصل آهن. هن هيٺ ترتيبوار اُهي قطعا پيش ڪجن ٿا.
زمان شاهه افغان:
نادر شاهه جي ڪاهه کان پوءِ سنڌ جي دامن دهليءَ کان ڇٽي، ليڪن وري وڃي افغانن سان اٽڪي. نادرشاهه جي قتل بعد، افغانستان ۾ درانين جي حڪومت قائم ٿي. سنڌ، حسب دستور، ڪلهوڙن واري رسم رواج کي ٽالپري عهد ۾ به قائم رکندي آئي. احمد شاهه ابداليءَ بعد، تيمور شاهه تخت تي ويٺو. ان جي زماني ۾، سنڌ سان سندس نئون عهد نامو ٿيو؛ اهو عهد نامو 1207هه (1792ع) شڪارپور ۾ ٿيو، ۽ سنڌ جي حڪومت جو پروانو، هڪ جوهر دار تلوار ۽ هڪ هاٿيءَ سميت، مير فتح علي خان تي عنايت ٿيو. جنهن جي قيمت ۾ 24 لک رپيا سنڌ بقايا ۾ ڏيڻ قبول ڪيا. تيمور شاهه کان پوءِ زمان شاهه تخت تي ويٺو؛ ليڪن سخت ظالم ۽ خونخوار هو، جنهنڪري افغانن ان کي لاهي، ان جي ڀاءُ شجاع الملڪ کي تخت تي ويهاريو. زمان شاهه تخت تي ويهندي شرط ڍل جي وصوليءَ لاءِ سنڌ تي ڪاهه ڪئي، ليڪن پٺيان جي انتشار سبب کيس واٽ تان ئي موٽڻو پيو. مير ’مائل‘ انهيءَ خوشيءَ ۾ هڪ قطعو چيو آهي:
چڱويم ز تشريف شه سوي سند، که در شـــور تشريف يکماه رفــــت؛
ولــــي بــــاز آمــــد بخير اين خبر، که واپـــس ز ره شاه جمجاه رفــــت؛
مگر بهر پيش آمدِ فوج شاه، ز دلــــهادي مــــا لــــشکرِ آه رفــــت؛
بين حــــکم شاھنشهِ عــــالمين، که حکمش چسان برسرِ شاه رفت!
بوجه طرب سال اين خوش خبر، بــــفرمود ھــــاتف ”شــه از راه رفت“.
1208ھه
ڀانئجي ٿو ته عھدنامي موجب، جيڪا ڍل سنڌ جي حڪومت کي ڏيڻي ھئي، سا پھچي ڪانه سگهي، جنھنڪري زمان شاھه چڙھائي ڪئي ھئي. 1218ھه (1803ع) ۾ شاھه شجاع الملڪ سان وري عھدنامو ٿيو، جنھن مطابق 10 لک روپيا روڪ ھن بقايا ۾ وصول ڪيا، ۽ 5 لک سالياني جو واعدو ٿيو. اھو عھدنامو مير غلام علي خان سان ٿيو. شجاع الملڪ جي حالت به گهرو لڙائيءَ سبب ڪمزور ٿي ويئي، جنھنڪري 1240ھه (1824ع) ۾ آخري طرح سنڌ پنھنجي جند ھميشـﮧ لاءِ ڇڏائي ڇڏي، ۽ نه فقط ايترو بلڪ شڪارپور جو صوبو جيڪو ھميشـﮧ کان وٺي افعانستان جو ھڪ حصو ٿي ويو ھو، سو به اتان آزاد ڪرائي، سنڌ سان شامل ڪيو ويو.
مير ’مائل‘ زمان جي موٽڻ تي ٻــــيو بــــه قــــطعو تــــصنيف ڪـــيو:
شاھا بتو اين مرﱞده نو باد مبارڪ، واز بھر شھان فتح خداداد مبارک؛
زين مرﱞده که رفت واپس از سند، ساھنشهِ دين با تو فرستاد مـــــبارک!
_ ص 88
ايران سان تعلقات:
سنڌ جي ٽالپري حڪومت جا ايراني حڪومت سان دوستانه تعلقات تمام استوار ھئا. سفيرن وڪيلن جي به ڏي _ وٺ ٿيندي رھندي ھئي. سوکڙيون پاکڙيون به ھڪٻئي ڏانھن اينديون وينديون ھيون. غالباً انھن تعلقاتن جو اھو نتيجو نڪتو جو ايراني تمدن سنڌ جي درٻار تي ڇانئجي ويو، جنھن ٽالپرن جي مذھبي اعتماد تي به اثر ڪيو، ۽ منجھانئن ڪي شيعيت ڏانھن مائل ٿي ويا. مشي آوتراءِ پنھنجي ڪتاب ”سنڌ جا مير“ ۾ لکي ٿو ته ”ٽالپر ڏاڏي پوٽي مڙيئي مذھب جا سني ھئا، مير نصير خان کان سواءِ، جو شيعو ھو ۽ تابوت جھنڊا وغيره ڪڍندو ھو“ (ص 41) اھا ساڳي راءِ ڊاڪٽر برنس به لکي آھي:
“The Talpurs were originally Soonnees like Balochees and Sindhians in general. But their connection with Persia has infected the court with the heresies of that kingdom: and with the exception of Muradali & Sobdar, who are Still attached to the orthodox doctrines, they have become Sheah,s or followers of Ali” . P. 81
مٿينءَ شھادت مان به معلوم ٿئي ٿو ته ٽالپرن ابي ڏاڏي ته شيعا ڪونه ھئا، ليڪن ايراني دربار سان دوستانه وابستگيءَ سبب منجھن اھو اثر آيو؛ مگر تنھن ھوندي به منجھانئن ڪي حڪمران پنھنجي اصلوڪي عقيدي تي قائم رھيا.
ٽالپرن ايران ڏانھن سفيرن موڪلڻ جو سلسلو غالباً سڀ کان پھريون 1214ھه ۾ شروع ڪيو. ان وقت ايران جو بادشاھه فتح علي شاھه قاچار ھو. ميرن مرزا محمد عليءَ نالي ھڪ وڪيل ايران موڪليو، جيڪو واپسيءَ ۾ مرزا اسماعيل نالي ايراني سفير ورتيون آيو. انھيءَ کان پوءِ اھا آمدرفت برابر قائم رھي. مير ڪرم علي خان جي زماني ۾ ملا محمد اسماعيل سفارت وٺي ويو ھو، جيڪو واپسيءَ ۾ پاڻ سان گڏ خسروخان گرجي خريد ڪيون ورتيون آيو، جيڪو اڳتي ھلي سنڌ جو وزير ۽ امير ٿيو.
پھرئين سفير مرزا محمد عليءَ جي واپسيءَ ۽ ايراني سفير مرزا محمد اسماعيل جي آمد تي اسان جي شاعر، مير ’مائل‘، ھيٺيان قطعا تصنيف ڪيا:
_قطعه در مبارک باد آمدن ميرزا محمد علي وکيل از ايران،
بمعه وکيل سلطان فتح علي خان قاچار _
بـــنازم کز ايــــران دگــــر در وطــــن، مــــحــــمد عــــلي مــــيرزا آمــــده؛
چو ھنگام رفتن دعا خواه بـــود، خــــدا کــــرد بــــا مــــدعــــا آمـــده؛
ز سلطان ايــــران گــــرفته وکــــيــــل، بــــاقــــبال شــاھــــانِ مـا آمــــده؛
خوش آمد که خوشنودي طبع من، ز بــــشنيدنِ ايــــن صـدا آمده؛
دلِ مـن بشکرانهﻋ ايــــن نــــويــــد، بــشارت دھهِ مــــرحــــبا آمــــده؛
بحمد الله کاين مسلمِپاک دين، ســــلامــــت بــــحــــفظ خدا آمده؛
فــــبــــلــــغ دعــــــــاي الـــــــى مــــن لـﮧ، نــويــــدِ حــــصولِ رجــــا آمــــده؛
فــــبلّغ تســــاليم شــــوقــــي الــــيـﮧ، پيامم به پيکِ صــــبا آمده؛
بــــبــــزمِشــــھــان با روي سرخرو، ز ’مائل‘ بحق اين دعا آمده؛
_ ص 186
_قطعه مبارک باد تاريخ تشريف آوريﻋ ميرزا محمد اسماعيل وکيل سلطان ايران در سند _
مرﱞده اي دل کاين زمان از حضرت خاقان و شاه،
مرﱞده تشريف مرزاي بما خوش آمده؛
ميرزايم سيد اسماعيل ذوالمجد و شرف،
بارک الله خير مقدم مرحبا خوش آمده؛
خوش ز سمتِ شاهِ ايران جانبِ شاھانِ سند،
از صداقت آن وکيلِ با صفا خوش آمد؛
در قدومِ پر نشاطِ آن نشاط افزاي دل،
گفت از شادي دلم صبح و مسا خوش آمده؛
از صداقت شاد دل آمد ز ايران چون بسند،
شاديﻋ دوران بکامِ اصدقا خوش آمده:
سال تشريفِ شريفش زان مکان در ملک سند،
چون ز دل جستم بگفتا ”ميرزا خوش آمده“:
1214ھه
باد دائم فضل حق بر مدعايش کام بخش،
از دلِ’مائل‘ بحق عرضِ دعا خوش آمده! _ص 118
ميرن جو وڪيل، مرزا محمد علي، خود ايراني نسل جو معلوم ٿئي ٿو. ايران سان تعلقات ڪلھوڙن جا به ھئا، ليڪن تمدن جا اثرات ھنن قبول نه ڪيا، ۽ پڇاڙيءَ تائين ٺيٺ سنڌي رھيا. نادرشاھه جي ڪاھه کان پوءِ ايرانين جي آمدرفت جو سلسلو ٻيھر تازو ٿيو ھو؛ نادرشاھه جا ڪيترا وڪيل وصوليءَ لاءِ ھتي آيا، جن مان آقا محمد ڪريم صفاھاني به ھڪ ھو، جيڪو وڪالت ڇڏي سنڌ ۾ رھي پيو. ڪلھوڙن جا به وڪيل ايران ويندا ھئا. مير ابراھيم شاھه ڪلھوڙن جي دور جو سنڌي سفير ھو، جيڪو حڪومت طرفان ڪيئي دفعا ايران ۽ خراسان ويو. انھيءَ آمد و رفت جي سلسلي ۾ مرزا محمد عليءَ جو خاندان به ھتي آيل ٿو ڏسجي، ۽ ٽالپري دور ۾ ھو سنڌ مان پھريون وڪيل ٿي ايران ويو، ۽ ٻنھي حڪومتن جي نئين سر دوستي قائم ڪرايائين.
عمرڪوٽ جي فتح: عمرڪوٽ ڪلھوڙن جي حڪومت ۾ شامل ھو. ميان عبدالنبيءَ جي چوڻ تي، جڏھن جوڌپور جي راجا پنھنجا ٻه ماڻھو موڪلي مير بجارخان کي 1194ھه (1781ع) ۾ شھيد ڪرايو، تڏھن ميان انھيءَ معاوضيءَ ۾ بطور شڪراني جي، عمرڪوٽ جو شھر ۽ آسپاس جو علائقو راجا کي ڏيئي ڇڏيو.
ھالاڻيءَ واريءَ جنگ جو نتيجو جڏھن جوڌپور جي راجا کي معلوم ٿيو، ان وقت ھن عمرڪوٽ تي مڪمل طرح پنھنجي قبضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ۽ راجپوتن جو چونڊ لشڪر قلعي جي حفاظت لاءِ موڪليو. مير فتح علي خان جڏھن اھا خبر پيئي، تڏھن جيتوڻيڪ ھالاڻيءَ واريءَ جنگ کان پوءِ سندس لشڪر ٽڙي پکڙي ويو ھو، تاھم ڪجھه سپاھي گڏ ڪري، ھن مير سھراب خان جي ننڍي ڀاءُ مير غلام محمد خان جي ڪمان ھيٺ ڏياري موڪليا. مير صاحب جوانمرديءَ سان وڃي مقابلو ڪيو، پر جنگ ۾ ٽالپري لشڪر کي شڪست آئي ۽ مير غلام محمد پاڻ به شھيد ٿي ويو. مير فتح علي خان اھا خبر ٻڌي، پاڻ لشڪر سميت اوڏانھن روانو ٿيو. ليڪن جيسين پھچي پھچي، ان کان اڳ راجپوت قلعو خالي ڪري ھليا ويا، جنھنڪري مير صاحب موٽي آيو. اھو قلعو تقريباً 1201ھه يا 1202ھه ۾ ٿيو، پر ان کان پوءِ به ڀانئجي ٿو ته راجپوتن جو قبضو عمرڪوٽ تي رھندو آيو.
مير ڪرم علي خان جي زماني ۾، مير سهراب خان، مير صاحب کي عمرڪوٽ تي ڪاهه ڪرڻ لاءِ اڀاريو. مير سهراب خان کي راجپوتن ڏانهن پنهنجي ڀاءُ جو وير رهيل هو، سو سالن کان وٺي تمنا هيس ته عمرڪوٽ فتح ڪري، راجپوتن کان اهو وير وٺجي. نيٺ مير ڪرم علي خان پنهنجو لشڪر تيار ڪيو؛ هوڏانهن مير سهراب خان به تياري ڪئي. اهي خبرون جوڌپور جي راجا کي به پيون. انهيءَ زماني ۾ ٽونڪ جو نواب، امير خان روهليو، راجپوتن جو وڏو مددگار هو؛ راجا ان کان مدد طلب ڪئي. مير ڪرم علي خان کي جڏهن خبر پيئي، تڏهن هن ڏانهن فارسي نظم ۾ هڪ دردناڪ خط لکي موڪليو. مير حسن علي، سنڌ جي شاهنامي ۾ لکي ٿو:
انهيءَ وقت روهليو هو ميرخان،
مدد تي ٿيو راضي ۽ همداستان؛
ٻڌي مير صاحب به ايها خبر،
ته ڪئي ميرخان شر تي محڪم ڪمر؛
لکيو ان ڏي خط هڪڙو يا آب وتاب،
ته”بيدار ٿي، ناهي هن وقت خواب؛
مسلمان آهين بدينِ نبي،
مسلمان تي ڪينءَ ٿو ٿئين اجنبي؛
خدا کي تون ڏس، ڪهڙو ڏيندين جواب،
جتي ڏيڻو آهي حساب و ڪتاب؛
بکفار دين گشتهﻋ همرڪاب،
رسولِ خدا را چه گوئي حساب!“
_ص 91
مير صاحب قادر الڪلام فارسي شاعر ھو. چوندا آھن: ”از دل خيزد بر دل ريزد“ _ جڏھن خط وڃي امير خان کي مليو، ان وقت اميرخان جون اکيون کلي ويون: ھونءَ به مرد مجاھد ۽ پڪو مسلمان ھو، تنھن راجا ڏي جواب ڏياري موڪليو(1).
ھيڏانھن ٻنھي ميرن پنھنجا پنھنجا لشڪر تيار ڪيا؛ مير حسن علي خان لکي ٿو:
ٿيو حڪم لشڪر جي جمع آوري، وڃي راجــــــپوتن تـــــــي ڪـــــن داوري؛
ولــــي مــــحمد جــــو ھــــو نــــامـــور، ٻيو طاھر جو ھو جنگ جــــو شــير نر؛
روانا پوءِ في الفور ٿيا باسپاھه، عمر ڪوٽ جي ڏس ورتائون راه.
_ ص 91
مير ’مائل‘جي بياض ۾ انھيءَ جنگ تي ھڪ تاريخي فتح نامو آھي، جيڪو اڳتي ھلي پيش ڪنداسين؛ ليڪن ان کان ريادھه اھم ٻيو منجھس تاريخي دستاويز آھي، جيڪو معلوم ٿئي ٿو ته مير ڪرم علي خان جو يا مير مراد علي خان جو لکيل آھي، ۽ جنگ جي سموري روئداد ان ۾ ڏنل آھي. انھيءَ نثري دستاويز جا اھم حصا ھي آھن:
(1)عمرڪوٽ جي فتح لاءِ جيڪو لشڪر عمرڪوٽ روانو ٿيو، ان جا سرڪردا ھي ھئا:
برادران مھربان: ميان ڄام خان، ميان ولھيو خان،
ميان غلام علي خان، ميان ڪرم خان، ۽
اخوت پناھان: ميان ولي محمد لغاري، موسى کٽياڻ،
بھادر خان کوکر، دريا خان نظاماڻي، فضل محمد ٽالپر؛
سيادت و شرافت پناه: مير علي اڪبر؛
فدوي شعار ان: طاھر ۽ ڇٽو خدمتگار، ۽ الھه بخش
خدمتگار، برادرم مھربان مير ٺاري خان جي طرفان؛ ۽
سيادت و شرافت پناه: سيد گولوشاھه، عمويم صاحب
مھربان مير سھراب خان جي طرفان.
مٿين القابن مان معلوم پيو ٿئي ته اھا روئداد ضرور ڪنھن حڪمران ٽالپرن جي لکيل آھي؛ ازانسواءِ ھي فقرو پڻ ان ۾ اتي لکيل آھي، جيڪو به ان ڳالھه جي تصديق ڪري ٿو: ”براي تسخير قلع مذکور و قلع قمع بتخانهﻋ ھستيﻋ کفار فجار تعين و تزئين نموديم.“
(2)اھو قلعو ٽيھه ورھيه راجپوتن جي حوالي ھو.
(3) عمرڪوٽ جي علائقي ۾، ان وقت سخت ڏڪار ھو؛ گاھه جو ھڪ ڪک ۽ اَن جو ھڪ داڻو به مھيا ڪونه ٿي ٿيو.
”در آن مرزبوم آشيانهﻋ بم، از ممر خشک سالي قحط غله نوعي رخ نما بود که يکدانه غله پيدا نمي شد، و قلت گياه بحدي ھويدا بود که خلالي بدست کسي نمي رسيد“.
(4) ٽالپري لشڪر، ھيٺينءَ طرح پنھنجا بندوبست ڪيا: ”غازيان ظفر نشان خيام گلگون و سراوقات رنگا رنگ ”بر افراشته “ آن زمين را چون چمن چمن رنگين ومانند فضاي گلشن ”طراوت آگين“ ساختند، و ھزاران شتران گيــــــــــــــــاه از مــــــــســــافـــــــــــت صــــــــــــدھــــــــــــاي کــــــــــــروه آورده، ”تودھاي“ کوه نما مھيا ساخته، ھزاران خروار از اجناس غلات فراھم آورده انبارھا کرده، واسطهﻋ آسائش آدميان و دواب نمودند“.
(5) جنگ جو نقشو انهي دستاويز ۾ هن طرح ڏنو ويو آهي:
”گولهاي توب وتفنگ قلعه گيان رامانند قطرات باران رحمت انگاشته پيشتر رفته، سلامت کوچه هاري کنديده، بعضي بمفاصلهء بيست قدم وبرخي بمفاصلهء پانزده قدم، و نبذي به مسافتها قدم قلعه را از هر چهار طرف چون نقطهء پرکار در دائرهء محاصره سخت گرفته، دمدمه هاي قائم نموده، يکطرف جزنا (؟) ضرب توبخانه و خم پارها مانند لوارق (؟) آسماني بر وري زمين درخشيدن و دودشان بسان ابر بر روي فلک پوشيدن و گوله هاي مانند تگرگ بالاي قلعه باريدن، و صدي اتواب زهره اعداي را دريدن گرفت. و از يکطرف تبرزنان گزين کار، که در تراشيدن کوه و هامون فرهاد را ديوانه و مجنون مي دانند، بکار گنجِ گاد و نواقب تعين کردند، نقب زنان کوه کن مانند غواص بحار در زمين غوط زدند، و يک نقب را از زير خندق قلعه را بقدر بيست دست عمق داشت، رسانيدند، از ضرب تيشهء آنها آوازي از گاو زمين برخواست، وبگوش کفاران گاو پرست رسيد، کفار فجار از آنجا بکندگي خندق روي نقب مذکور را ضايع کردند، غافل از اينکه باز اجل از سوراخ ديگر برسد و برق بلا از آسمان بر خرمن حيات شان مي افتد، در جنگ توب و تفنگ پيش از پيش چستي وچالاکي بکار بردند، سرکردگان لشکر ظفر پيکر، بنا بر رخصت جلو بر قلعه دم بدم معروض مي داشتند، از حضور ممانعت صادري شد، که بر قلعه جلو نکنند، مبادا کي سپاهي ضايع بشود، از آن قرار غازيان پيل تن و بهادران کوه افگن، در ضرب و شلق توبخانه دران نقب هاي چنان کوششات دليرانه بکار بردند، که ديوار قلعه بقدر بيست دست بر زمين افتاد و سونه لله گوله انداز، که سر حلقه مُفسدان بود، بر خاک عدم غلطيد، بطرفي ديگر بعضي نقب زنان تيز دستي بکار برده يک نقب به اهتمام اخوت پناهان موسيٰ کهتيان، وبهادر خان کهو کهر، و دريا خان نظاماني، و فدويت شعاران طاهر و چُهته خدمتگاران از پشت کهائي به عمق پنج دام کنديده(1) از خندق غرب کهائي دهانيده، در برج قلعه فروبرده، در آنجا حوض عظيم ترتيب داده پنجاه خرواري باروت ريخته آتش داد، خشت خشت برج قلعه را چون کاغذ بادي بر هوا پرانيدند، چند کس کفار فجار در همان برج بگور هلاکت تدفين يافتند، در اين اثنا دلاوران ديهک جو داد مردانگي داده جلو ريز شده، بر کنگرهاي کلان چسپيده در صدد آن شدند، که بالاي قلعه برآمده قلعه گيانرا طعمهء تيغ بي دريغ سازند، همان وقت کفار فجار تصاوير مرگ را از هر طرف ديوار قلعه ديده، بانگ ملک الموت را بگوش جان شنيده بعضي از ديوار شکستهء توبحانه رو بفرار نهادند.
چنان ترسناک و حراسان گريخت
کـــــــه زُنَار را از گــــــراني گسيخت.
و اکثري زنار خود پرستي را از گردن جان گسيخته داغ اطاعت و انقياد را قشقه وار زينت ناصيه اقتضار خود ساخته از قلعه برون آمده، الامان الامان گويان نزد سرکرده هاي عساکر منصوره آمد، مکاليد قلعه را معه اسلاح خود تسليم قلع کشايان فيروزمند ساختند، و اُمان جان خواستند، غازيان شير شکار بمقتضادي عفومن الاقتدار جان بخشي آنها نموده، از قلع اخراج دارند، وقلعه را تحت تصرف خود آوردند.“
(6) انهيءَ فتح بعد دستاويز ۾ رکيل آهي ته ٽالپر سرڪردن، قلعي ۾ پنهنجو قلعه دار مقرر ڪيو؛ تحفظ لاءِ ڪجهه لشڪر به ڇڏيائون ۽ علائقي جو انتظام ڪري پٺتي خير سلامتيءَ سان موٽي آيا.
(7) انهيءَ دستاويز جي تحرير جي تاريخ ماه ربيع الاول 1228هه آهي. ڪنهن به تاريخ ۾ انهيءَ جنگ جو چشمديد حال ڏنل ڪونه آهي، فقط هيءَ ئي هڪ تحرير آهي، جنهن مان انهيءَ جنگ جو مفصل حال معلوم ٿئي ٿو، ۽ انهن جرنيلن جي فهرست به ملي ٿي، جيڪي انهيءَ معرڪي ۾ شامل هئا. مرزا قليچ بيگ، عمرڪوٽ جو فتح جو سال 1229هه لکيو آهي، جيڪو هن تحرير جي ڏسڻ کان پوءِ غلط ثابت ٿئي ٿو؛ انهيءَ معرڪي جو مهينو به هن مان ئي ملي ٿو.
مير’مائل‘ هيءَ تحرير پنهنجي بياض ۾ بطور ياد داشت جي نقل ڪئي آهي، منهنجو ذاتي خيال آهي ته اها تحرير ٽالپر حڪمرانن مان ڪنهن لکي آهي، ڇاڪاڻ ته ملڪ ۾ انهيءَ فتح جي خوشيءَ ۾، چراغ بندي ڪرڻ جو به حڪم ڏنو ويو آهي: تحرير جو خاتمو هن فقري تي ٿئي ٿو:
”بايد که شکرانه اين مرتبت عظميٰ را برخود لازم داشته شاديانه شادي بلند آوازه و در هر شهر چراغ بندي نمايند، و خاطر خود جمعداشته احوالات را معروض داشته باشند، درين باب تاکيد تمام دانند.“
مير’مائل‘، انهيءَ فتح تي طولاني قطعو چيو آهي، جنهن ۾ پڻ سال 1228هه ڏنو ويو آهي:
صد شکر حق که کرد بکام دوام فتح،
زين فتح تازه شهره آفاق نام فتح؛
فتحي که هست فتح عمرکوت نام او،
در افتتاح دين متين خوش بکام فتح؛
فتحي که خوش بحرمتش از مدعا فزود،
فتح المبينِ دين بجهان احترام فتح؛
فتحي که دين مير محمد عيان نمود،
در هر مکان بيارش از اهتمام فتح؛
زين فتح دين که کردش کفر برطرف،
آمد بکام امت خيرالانام فتح؛
زين فتح دبن که بهر شهان نظم تازه داد،
آمد مُمُدِ شاهيء شان انتظام فتح؛
زين فتح دين که مرﱞده دهِ صد فتوح نواست،
بادا رفيق فوج شهان هر مقام فتح؛
منصور حق کرم علي شام ذوالحشم،
کافزوده شوکتِ شهيش احتشام فتح؛
فيروز دين مراد علي مير نامدار،
کز يمن نامش آمده حاصل مدام فتح؛
آن يک بعزم رزم سليمان شکوه دهر،
وان ديگري چو آصف دوران بکام فتح؛
خوشتر بعهد دولت و اقبال شان نمود،
روشن بدهر فتح عمرکوت نام فتح؛
صد آفرين بجمله سرانِ قشون شاه،
بودند بسکه جمله مدارالمهام فتح؛
نازم که روز فتح شما قوم راجپوت،
پامال همچو نقش قدم ز ارﱞدهام فتح؛
خاصه بحضرتِ شهِ ما ذوالکرم که داد،
باصد کرم عليش ز حق مستدام فتح؛
يعني به هر وغا علي از مکرمت بداد،
در دست غازيان قشونش زمام فتح؛
تا مقتداي تازه فتوحات نو شود،
اين فتح تازه آمده از حق اما فتح؛
چون سال فتح،”فتح عمرکوت“ بودعرض،
1224هه
ز اين بيشتر بروي دعا در پيام فتح؛
+4=1228هه
باد اين نشان فتح کنون نيز در دعا،
معروض حضرتش به بشارات نام فتح؛
تا دستگيريم ابد از مکرمت کند،
بادا به دستش از کرم، شهه ’حسام فتح؛
خــوش در دعـــــــا بـــــســـــلـــّمـﮧ ربّــــــﮧ مـــــدام،
از’مائل‘ حق است حضورش سلام فتح. ص_44
ٽالپرن، پنهنجي دؤرِ حڪومت ۾، سنڌ جا اهي سڀ حصا بزور شمشير وري حاصل ڪيا، جن کي ڪلهوڙن جي آخري نا اهل حڪمرانن، پنهنجي هٿان وڃائي ڇڏيو هو. 1795ع ۾ هنن ڪراچيءَ جو شهر قلات کان واپس ورتو، جنهن کي ڪلهوڙن، خان قلات کي سندس ڀاءُ جي خون بها ۾ ڏيئي ڇڏيو هو. اهڙيءَ طرح شڪارپور، جيڪا مدت مديد کان افغانستان جي دراني حڪمرانن جي حوالي هئي، ان کي به 1824ع ۾ واپس ورتائون. سرحدي راجپوت رياستن جو هميشـﮧ کان سنڌ سان خرخسو هليو ٿي آيو؛ عمر ڪوٽ جي هن فتح اهو خدشو به هميشه لاءِ دور ڪري ڇڏيو.
ڀانئجي ٿو ته 1228هه جي شڪست بعد، راجپوتن ٻيهر عمرڪوٽ جي حدن ۾ انتشار پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي هئي: مير ’مائل‘ جي بياض ۾ ٻيو به هڪ قطعو ملي ٿو، جنهن مان 1235هه جو سال برآمد ٿئي ٿو:
.................................. ..................................
.................................. ..................................
.................................. ..................................
.................................. ..................................
بهر پنج وقت دعــا خـــــوش بنـــــا، ”دهه و دو“ امام هديٰ بار ياد!
خصوصــــاً بفوجِ شهِ ذوالـــکـــــــرام، عــلي بالکرم جـــــابجا يار باد!
”به فتح عمر کوت“ از بهر سال، ز الـــــهام روي دعـــــا يـــار باي!
1231هه 4
1231+4=1235هه
ابديار ’مائل‘ بحق چون حق است، دعـــــايــش به اين مدعا يار باد!
_ص 127
مير ’مائل‘، ٻن قطعن کان سواءِ، هڪ طولاني قصيدو به چيو آهي، جنهن ۾ فتوحات جو ذڪر ڪندي، عمرڪوٽ جي فتح تي مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان کي مبارڪون ڏئي ٿو:
ز تشريف جانان بجان مرﱞده باد، چه جــان، بل به جانِ جهان مرﱞده باد!
بجانِ جهان جـاودان زين خــوشي، ز خـــوشنوديﻋ جـــــــــاودان مرﱞده باد!
چه خوشنوديﻋ جــاودان فـــتح ديــن، کزين با همه مومنـــان مـــــرﱞده بـــــاد!
درين مـرﱞده ام گــــفت گـــــويندهﻋ، ز حق از پيﻋ مرﱞده خـــوان مرﱞده بـــاد!
من اين مرﱞده در مرﱞده مي گويمت، کزان دم بـــدم با شهان مرﱞده بــــــاد!
ز تشريف جانان و از فتحِ ديـــــن، بشان بـــر تمناي جان مـــــرﱞده بـــــاد!
چو شهه داد نصرت به بهراميان، به احباب ايــــن خاندان مـــرﱞده بـــــاد!
بود صوبداري چو مخصوص شان، بـــــهر ســـــو...........اوان مـــــرﱞده بــاد!
بر اين مرﱞده که اين مرﱞده فتح علي ست، به آن شام جـــنت مکان مرﱞده باد!
بکام غلامِ عـــــلي نـــــام شـــــهه، ازين فتح نـو في الجنان مرﱞده باد!
ز شاهان پيشين به شاهان حال، زين فتح فرحت نشـــان مرﱞده بـــــاد!
فبشرلَهُم من فـــنوحـــــات ديـــــن، ازين نو بشارت بشـــان مرﱞده بـــــاد!
ازين نـــــو بشارت که آمد ز غيب، بشان با همه دوستـــان مـــرﱞده بـــــاد!
بشاهان ز اين مرﱞده در مرﱞده ام، ز شاهنشهِ دو جهــــــــان مــــرﱞده بـــــاد!
چو هرجاست فتحِ بلوچان سندهه، زحق بهر اين غازيــــان مــــرﱞده بـــــاد!
بشاهان پيﻋ دفع هر شور و شــر، ز نو دفعهﻋ مـــيرخـــــان مـــــرﱞده بـــــاد!
به تخريب ارباب کفر و نــــفـــاق، ز حق بهر اين مــومنان مرﱞده بـــاد!
ز مخذولــيﻋ کفرهﻋ راجـــــپــوت، بهردم به اين مــقبلان مرﱞده بـــــاد!
بشاهان مقبول من عنــــد حـــــق، ز مخذوليﻋ دشــــمــنـــان مــرﱞده باد!
ز اعدا نشان در مکان............ ازين نو نشان هر مکان مرﱞده باد!
فـــــسبحان من خذل اعدائــهــم، ازين تازه نصرت بشان مرﱞده بــاد!
ز انـــــا فتحنا لـــــهم فتح ديـــن، بشاهان اين خوش زمان مرﱞده بــاد!
بـــــود چون کرم بالعلي نامـــور، به آن شاه نام آوران مــــــرﱞده بــــــاد!
قرينِ کرم چون مراد از عـــــلـي، به شهه زين مـــبارک قران مـرﱞده باد!
به آن هردو شه ناظمِ ملک سـندهه، ز تنظيم اين داســتان مرﱞده بـــــــاد!
ز تنظيم ايـــــن داســـــتــان دعــــــا، بشان از دل داعــيان مـــــرﱞده بـــــــــاد!
ازين فتح نو يُمن مـيـــــرِ محمد، به شاهان و شــهزادگان مرﱞده بـــــاد!
لنعم الکرام من عـــلي العظيم، بشه زين کرم جــاودان مرﱞده بــــــاد!
بَعَهدش ز ترويج ديــــنِ مـــتين، ز مسدوديﻋ کــافران مـــــرﱞده بـــــــاد!
همه راجپوتان خدا خوار کــــــــرد، بشه از خواريﻋ شـــان مـــــرﱞده بـــــاد!
بعالم پيﻋ خواريﻋ راجـپوت، ز تشريع اين داســـتان مـــــرﱞده بــــاد!
به آن شيردل شاه مقبول حـــق، ز مخذولي اين سگان مــرﱞده بــــاد!
چو نام فساد از جهان شد بشه، ز گمناميﻋ مفسدان مرﱞده بـــــــــــاد!
ز نصر مَـن الله فــــتح قـــــريـــــب، به آن شاهِ نصرت نشان مرﱞده بــــــــاد!
به آن شاه منصور من عند حق، ز نعم النصير اين زمان مرﱞده بــاد!
خدا گفته چون فاقتلوا المشرکين، بشه دائمه از قتل شان مـــرﱞده بـاد!
ز اقبالش آمد چو اين کــــار راست، به آن مقبلِ کـــــاروان مـــــرﱞده بـــــــاد!
ز عـــــدلــــش که آباد عالم نمــــود، بعالـــــم ازان و امـــــان مـــــرﱞده بـــــاد!
شهنشاهِ ثقلين چـــون يار اوســـت، بشاهيش از انس و جان مرﱞده باد!
چو اخلاص آل از حق ست رســــم خاص، به آن مخلص ٖ خاص شان مرﱞده باد!
محيط ٖ زمين است چو دوران عيش، بدورش ز هفت آسمان مرﱞده بـــــاد!
ز تکريمش آمد چو عالم بکام، به آن بالکرم کـــــامران مرﱞده بـــــاد!
فَــکَــرّمُ هُـــــوَ بالکرم يـــــا کـــــريم، بوي زين دعا هر زمـان مرﱞده بـــــاد!
چو شغل ٖ دلم حمد حق در دعاسـت، ز آمين به اين جملـﮧ خوان مرﱞده باد!
به شه در دعاي عـــــطـاي خـــــــلف، ز يعطـي لـﮧ المستعان مرﱞده بـــــاد!
بود مرﱞده در مرﱞده ايـــــن نــــامه ام، بـــــشه از هـــــمه هـــــر زمان مرﱞده باد!
بهر شعر و مضمون رنگين وي، ز شعراي رنگين بيــان مرﱞده بـــــاد!
ز شيرين کلاميﻋ اين خــــوش کلام، به آن خـــــسرو، خســــروان مرﱞده باد!
چو”مائل“ بحق سائل فصل اوست،
ز فضل ٖ حقش جاودان مرﱞده باد!
بهاولپور ۽ ٽالپرن جي آويزش
پهرين رجب1224هه(1809ع) جو، محمد بهاول خان، واليﻋ بهاولپور، انتقال ڪيو؛ نواب صادق محمد خان ثاني تخت نشين ٿيو. محمد بهاول خان جي زماني ۾ ثالپري حڪومت ۽ بهاولپور جا تعلقات نهايت مستحڪم ۽ شگفته هئا، انهيءَ حد تائين جو آڏي وقت ۾ به هڪٻئي سان هميشه همدردي ڪندا رهندا هئا. تيمورشاهه جڏهن مدد خان کي بهاولپور جي لٽ ڦر لاءِ موڪليو، ان وقت مير فتح علي خان فوراً نواب ڏي همدردانه خط لکي ۽ مدد جي آڇ ڪئي. نواب صاحب، مير صاحب ڏي شڪريي جو خط لکي موڪليو، جيڪو ”صادق التواريخ“ (ص68) ۾ موجود آهي.
نواب صادق محمد خان جي دؤر ۾، اوچتو تعلقات ۾ ڪشيدگي پيدا ٿي پيئي، مرزا قليچ بيگ لکيو آهي ته ” اًچ جي هڪ آبرودار سيد ذوالفقار شاه کي نواب محمد صادق خان تڪليف پهچائي، جنهنڪري هو اتان ڀڄي، ميرن وٽ آيو. ميرن سفارشي خط لکي نواب ڏي موڪليو، پر خط جو ڪو اثر ڪونه نڪتو، ۽ الٽو سيد کي وڌيڪ تڪليف ڏني ويئي. ٽالپرن ڪاوڙ مان طاهر محمد خدمتگار کي لشڪر ڏيئي بهاولپور موڪليو، جنهن رياست جا ڪيترا ڳوٺ وڃي هٿ ڪيا. نواب مجبور ٿي ساڻس صلح، ۽ سيدن کي به سندن جاگيرون واپس ڏيئي راضي ڪيو. ٽالپرن ڏانهن پنهنجو پٽ بهاول خان ثاني، بطور يرغمال جي، موڪلي ڏنائين، ۽ سبزل ڪوٽ جو قلعو به جنگ جي تاوان ۾ ڏنائين.“ (قديم سنڌ، ص 237)
مرزا قليچ بيگ، پنهنجي انگريزي تاريخ (جلد ٻيو، ص 211) ۾ لکيو آهي ته ’طاهر خدمتگار، شهزادي کي وٺي، جڏهن ڪشمور ۾ آيو، تڏهن اتان درياهه رستي حيدرآباد طرف روانو ٿيو، ۽ حاجي ميرخان جي ٽنڊي وٽ پهچي، ٽالپرن ڏانهن، شهزادي جي اچڻ جو اطلاح موڪليائين. ميرصاحب غلام علي خان، مير محمد خان کي سندس استقبال لاءِ ڏياري موڪليو، جنهن عزت سان شهزادي کي حيدرآباد آندو.‘
ميرحسن علي خان، سنڌ جي شاهنامي ۾ لکيو آهي ته ’مير سهراب خان، خيرپور جي واليءَ، پنهنجو لشڪر بهاولپور ڏياري موڪليو، جيڪو احمدپور وٽ پهچي، هڪ سڪل واهه جي تري جو بچاءُ وٺي، جنگ جو مورچو ٺاهي ويهي رهيو. محمد صادق خان به پنهنجو لشڪر وٺي اچي آڏو ٿيو. جنگ شروع ڪرڻ کان اڳ، نواب انهيﻋ واهه جو منهن کولرائي ڇڏيو، جنهنڪري ٽالپري لشڪر، پنهنجو سامان، پٽڪا، جتيون، سڀ واهه ۾ ڇڏي وٺي ڀڳو، محمد صادق خان، پٽڪن ۽ جتين جون هڙون ٻڌرائي، حيدرآباد ٺٺوليءُ طور، موڪلي ڏنيون، جنهن تي مير غلام علي خان کي تاءُ آيو، ۽ هن پنهنجو لشڪر طاهر محمد هٿ، جنگ لاءِ ٺاهي ٺڪي موڪليو.‘
جتين جو ۽ ٽوپن جو بار ٖ گران، وجهي اٺ تي هن طرف ڪيائين روان؛
اگرچه سو لشڪر نه هو مير جو، په هو صاحب ٖ غيرت هئو نام جـــو؛
اهو حال خاطر تي ٿيــو ناگــــــوار، ته صادق محمد هيءَ ڪئي ڪهڙي ڪـار:
[مير صاحب، طاهر محمد سان گڏ، فقيري خدمتگار کي به ڏياري موڪليو هو]
چو طاهر فقيري(1) کي آن شيــر نر، ڪــــــريو خون دشمن منجهان خاڪ تر.
_ص 83
مير حسن علي خان لکي ٿو ته سبزل ڪوٽ جي قلعي ۽ 12 هزار رپيا ساليانه ڍل تي صلح ٿيو، ۽ پنهنجو شهزادو به صادق محمد خان ڏياري موڪليو. طاهر خدمتگار کي، انهيءَ فتح جي عيوض، مير صاحب ”نواب“ جو لقب عنايت ڪيو، ۽ قلعداري به سندس سپرد ڪيائين.
”صادق التواريخ“ بهاولپور وارن جي نقطه نگاهه سان لکيل آهي؛ انهيءَ معاملي متعلق، انهيءَ تاريخ جي روايتن جو اختصار هن طرح آهي:
(1) 1809ع/1224هه ۾، فضل علي خان هالاڻي (هالي پوٽو) ۽ مير اسلام خان، مير سهراب خان ڏانهن دانهن کڻي ويا ته نواب سندن ناحق علائقو ضبط ڪري ڇڏيو آهي، سو مهرباني ڪري کين وٺي ڏنو وڃي:
(2) مير سهراب خان انهن جي حالت کان متاثر ٿي، پنهنجي جرنيل، سيد گولي شاهه (روهڙيءَ واري) کي لشڪر سميت موڪلي ڏنو؛ انهيءَ پيش قدميءَ کي روڪڻ لاءِ نواب صادق محمد خان پنهنجي وزير ۽ سپهه سالار، نصير خان گور گيچ، ۽ فتح محمد غوريءَ کي ڏياري موڪليو:
(3) ساڳئي وقت، نواب، نورمحمد خان نمبردار کي مير غلام علي خان ڏي مير سهراب جي پيش قدميءَ جي شڪايت سان، ڏياري موڪليو؛ مير سهراب خان به پنهنجو ماڻهو موڪلي حملي جي نوعيت ۽ حقيقت کان آگاهه ڪري مير غلام علي خان کان امداد طلب ڪئي؛ مير صاحب معاملي تي غور ڪرڻ بعد، نواب ولي محمد جهڙي مدبر سياستدان ۽ تجربيڪار امير کي ڪجهه لشڪر ڏيئي روانو ڪيو؛ ۽ مير سهراب ڏي چورائي موڪليائين ته جنگ جي بجاءِ جيڪڏهن معاملو صلح سان طي ٿي وڃي ته بهتر آهي:
(4)ولي محمدخان لغاري سر زمين تي پهچي، مير نصيرخان گورگيچ کي چورائي موڪليو ته معاملي کي صلح سان طي ڪرڻ بهتر آهي؛ اوهان جي طرفان جسونت راءِ، جيڪو اڳ حيدرآباد ۾ بطور وڪيل جي آيو هو، اچي مون سان ڳالهيون هلائي؛ مير نصيرخان گورگيچ، فوراً جسونت راءِ کي ڏياري موڪليو؛ ڳالهيون ٻولهيون هليون ليڪن صلح ٿي نه سگهيو:
(5) ولي محمدخان ۽ سيد گولي شاه پيش قدمي شروع ڪري ڏني؛ سندن خيال هو ته محمدپور تي حملو ڪجي؛ گورگيچ پنهنجا سپاهي فوج کي روڪڻ لاءِ محمد واه تي ڏياري موڪليا؛11،شوال 1224هه/1809ع جو ولي محمد خان ۽ گولي شاه اهو پاسو ڇڏي، بهاولپور جي ويجهو اچي مورچو ٺاهيو؛ ننڍا ننڍا معرڪا ٿيا، جن ۾ طرفين جا ڪيترا ماڻهو ماريا ويا؛ آخر فيصلو ٿيو ته نواب ولي محمد خان ۽ مير نصير خان پاڻ ۾ گڏجي صلح جا شرائط طي ڪن، چنانچه 12 شوال جو ٻيئي سپهه سالار پاڻ ۾ گڏيا:
(6) نواب ولي محمدخان نهايت عقلمند ۽ زبردست مدبر هو؛ مير گورگيچ کي ڳالهائڻ ۾ هن ايترو مجبور ڪري ڇڏيو، جو آخر هن نواب ولي محمدخان جا پيش ڪيل سڀئي شرط قبول ڪيا:
(7) 16ذيقعـــده 1224هه جـــــــو، شـــــــهزادو رحيـــــــم يــــــــارخان، خيرمحمد گورگيچ ۽ مولوي شير عليءَ جي معيت ۾ حيدرآباد پهتو، جتي ٽالپرن کيس شايان شان عزت آبروءَ سان رهايو، ۽ هر طرح سان سندس خاطر مدارات ڪندا رهيا؛ تان جو 22، محرم 1225هه جو شهزادو يرغمال جي مدت پوري ڪري، احمد پور شرقيه، پنهنجي والد وٽ پهتو.
مير مائل، انهيءُ جنگ ۾ فتح حاصل ڪرڻ تي هڪ قطعو چيو آهي، جنهن جو عنوان آهي: قطعه در مبارک بادي تاريخ فتح بلوچان و شکست فوج محمد صادق خان دائود پوتره، و آوردان پسر او در برسم يرغمال، مرتبهﻋ اوليٰ.“
بحمد الله که آمد از شـــهه ديـــــن، ز فتح ٖ او دل ٖ شهه کرد خوشنود،
شه از او در مبارک باد اين فتح، بروي دهر بــاب ٖ عيش بکـــــشود؛
شه ٖ سندهه آن سکندر جاه و جم بخت، که عون ٖ شـــاه جـاه و بخش افزود؛
غلام ٖ نــــام شه شـــــاهي که آمد، علام ٖ هر ايازش صد چو محمود؛
........................................... ............................................
يکي زان خسرو ٖ بزم کـــرامـــــت، که آمـــــد از کـــــرم رونـــق ده ٖ جود؛
دگر نـــــام آور از حُـــــسن ٖ ارادت، که بخشد هر مرادش را عــلي زود؛
چو در تائيد فوج ٖ مير سهراب، که بي تائيد اين ســــــو بود بي سود؛
از امـداد، قشون ٖ فـــــاتـــــح شـــــان، ز ارشـــــادٖ فتوح ٖ بخت مـــــسعـــــود؛
بـــــسرداريءَ نـــــواب نـــــکـو نـــــام، که نامش از خطايش باد مــشهود،
بعزم شـاهـــــيءَ جـــــزم تـــــوکـــــل، روان زين ســـو قشون ٖ فتح بنمود؛
و ازان ســـــو نيز پور خان بهاول، که صادق با محمد نـــام او بـــــود؛
به ارشاد ٖ نصير آن خان گرگيچ، بــــــه امـــــداد ٖ دگـــــر اقـــــوام مـــــردود؛
بـــــهــمراهٖ اخ و خـــــانـــــان ٖ ديـــــگر، روان پيﻋ هم بسي افواج بنمود؛
از ين سو جمله پاک اندر ارادت، وزان ســـــو هر هم زين فيض مترود؛
ازين سو جمله ثـــابت در محبت، وزان سو جمله چون ”اصحاب اخـــــدود“؛
ازاين سو جمله نيک از فيض خلت، وزان سو جمله بد چون آل نـــمرود؛
ازاين سو جمله خوشدل عازم جــــنگ، و ازان سو جمله.........................
چـــــو افـتادند بـــــاهم دل نقابـــــــل، ز صلح و جنگ چندي گفتگو بـود؛
ولي بلا آخرة فوج ٖ دو جـــــانـــــب، ز ارض اندر سماوات آتش و دود؛
ز ضرب شلف شان گـــرچه آنروز، بيامد کـــــوشش بـــــلوچ بي ســـــود؛
ولي از تـــــاب شـــــمشير بلوچـــــان، چو خائف بود فوج خصم مرد ود؛
نـموده درميان ســـــادات مصحف، امان خواه آمدند از فوج شهه زود؛
دريــــن بازي عدو راديده شش پنج، چنين نقش ٖ دو شــــــش زد نرد مقصود؛
که از يـــــاريﻋ حق افواج نصرت، جـــــنود ٖ خصـــــم را بنموده نــــــابود،
کرفته پور خـــــان و چـــــند ســـــردار، بـــــرســـــم يـــــرغمال از خـان مطرود؛
بخرج ٖ لشکر و عــــهد اطاعـــــت، رسانيدند خود را پـــــيش شهه زود؛
.........................دل از دســـــت، .............................................
بغارت رفته يک سر ملکش از جهل، ز جهلش ديده آخر ملکش اين سود؛
خرد تاريخ ايـــــــن نو فتح د لخواه، ”زهـــي دلخواه اين به فتح“ فرمود؛
1224هه
”مبارک آمد اين نصرت ز حق“ باز، دلم تاريخ اين نـــو فتح پيمود؛
1224هه
مـــــبارک باد ايــن فتح ٖ خـــــداداد، بکام جمله شاهان ٖ ذوي الـــجود!
ز جودت ياد يارب عشرت و فتـح، ببزم و رزم شان پيوسته بر جود!
بظل ٖ مکرمت خوش ’مائل‘ٖ حق، ابد ز اکرام شاهي باد خـــوشنود!
هيٺيان ٻه قلطعا به انهيءَ جنگ جي تاريخ ڏين ٿا:
(2) زين فتح نوکه کرد قشون ٖ شهان سندهه؛
رفته از زمين بگوش فلک چون پيام فتح؛
روح القدس بروي امل بهر سال آن،
گفته ”بلند باد به اين فتح نام فتح“،
1+1223=1224هه
(3) چونکه با فوج ٖ شبان برونق ٖ خواهش دل،
داد از ياريﻋ اقبال چنين فرح خدا؛
سال اين فتح چنين جلوه گر آمد ز دلم،
”آمد اين فتح به اقبال شهان جلوه فزا”.
1224هه _ص.ج
مٿئين قطعي مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته بهاولپور وارن مصحف ۽ سادات وچ ۾ ميڙ طور آندا هئا، ۽ شهزادي کان سواءِ چند سردار به يرغمال طور ڏنا هئائون. ”صادق التواريخ“ فقط ٻن سردارن جا نالا ڏنا آهن، جيڪي سمجهڻ گهرجن ته همرڪاب ٿي نه آيا هئا، بلڪ يرغمال ۾ حيدرآباد پهتا. مرزا قليچ بيگ ۽ مير حسن علي خان فقط انهيءَ هڪ جنگ جو احوال سرسري طور ڏنو آهي، ليڪن مير ’مائل‘ جي بياض مان هڪ قطعي جي ذريعي معلوم ٿئي ٿو ته ٻن سالن بعد،1226هه وري ٻيهر سنڌ ۽ بهاولپور جي آويزش ٿي، ۽ ان جي تصديق ”صادق التواريخ“ مان به ٿئي ٿي.
بهاولپور سان ٻي جنگ:
ٻيءَ جنگ جا اسباب ”صادق التواريخ“ جي ذريعي هيٺئين طرح معلوم ٿين ٿا:
(1) شهزادو رحيم خان،22، محرم1225هه جو، سنڌ مان موڪلائي، پنهنجي رياست ۾ وڃي پهتو. بهاولپور جي سرحدي محافظن، ڪجهه عرصي بعد، مير سهراب خان سان مخفي طرح تعلق پيدا ڪيو. پنهنجي نواب سان هنن جي شڪر رنجي ٿي. مير صاحب کي هنن آڇ ڪئي ته جيڪڏهن هو کين مقبول صلو ڏيندو، ته هو بهاولپور جي سرحدي علائقن تي سندس قبضو ڪرائي ڇڏيندا.
(2) نصير خان گورگيچ جيڪو رياست جو نه فقط وزيراعليٰ، سپهه سالار ۽ مدار المهام هو، بلڪ نواب جو به لاڏلو امير هو، سو به نواب صاحب کان ناخوش ٿي پيو. هن به، صالح افغان جي ذريعي، مير سهراب خان ڏانهن خفيه خط موڪليو. جنهن ۾ بهاولپور تي حملي ڪرڻ جي آڇ ڪيل هئي. مير گورگيچ هڪ طرف مير صاحب ڏي خط لکيو، ٻئي طرف پنهنجي رازدار دوستن جهڙوڪ فتح محمد غوريءَ، احمد خان افغان، غلام قادر ۽ ڌمان سنگ کي، جيڪي رياست ۾ وڏن وڏن عهدن تي هئا، گهرائي کين سمجهايو ته جڏهن ٽالپرن جو لشڪر سرحد تي پهچي، ان وقت هو پاڻ ته ٻار ٻچا وٺي فوراً سنڌ ڏانهن هليو ويندو، پٺيان اهي امير ملڪ ۾ انتشار پيدا ڪري، نواب کي تخت تان لاهي، صاحبزادي رحيم يار خان کي مسند نشين ڪري ڇڏين.
(3) ٽالپرن، اهڙي موقعي کي غنيمت ڄاڻي، پنهنجو لشڪر موڪلي ڏنو. مير مبارڪ ۽ سيد گولو شاهه خيرپوري، لشڪر جا مهندار هئا، ۽ نواب ولي محمد خان ۽ مير هالوخان ٽالپرن، حيدرآبادي لشڪر جا سردار هئا. ٻيئي لشڪر پيش قدمي ڪندي ڪندي، صادق آباد تائين پهچي ويا. نصيرخان جي طرفان رياستي لشڪر کي حڪم مليل هو ته هو ڪٿي به ٽالپري لشڪر سان مزاحمت نه ڪري، جنهنڪري نهايت آرام ۽ اطمينان سان، سنڌ جي لشڪر صادق آباد تائين قبضو ڪري ورتو.
(4) نواب صاحب، فتح محمد غوريءَ ۽ محمد يعقوب بخشيءَ کي فوج ڏيئي، مقابلي لاءِ موڪليو؛ مير گورگيچ جي سازش کان نواب قدري واقف ٿي چڪو هو، جنهنڪري هن کي پاڻ وٽ روڪي ويهاري ڇڏيائين: نواب نيڪ دل هو، سو گورگيچ هيٺانهيون ڏيکاري، آخر موڪل ورتي، ۽ دربار مان نڪري اچي لشڪر سان مليو، ۽ پنهنجي ڀاءُ، گل محمد، کي ٽالپري لشڪر ۾ موڪلي، کين چورايائين ته هو ٻيڙين جي ذريعي مٿان مٿان احمد پور شريقه پهچي وڃن؛ تنهن تي، ميرن پنهنجي خيرانديش جي مشوري مطابق احمد پور رخ رکيو.
(5) فتح محمد غوري، نواب جو لشڪر وٺي، احمد پور روانو ٿيو. نواب جڏهن احمد پور ڏي دشمن جي اچڻ جي خبر ٻڌي، تڏهن پاڻ وڃي ديراوڙ جي قلعي ۾ ويهي رهيو. نصيرخان، ٽالپري لشڪر ڏي نياپو موڪليو ته ميدان صاف آهي، تنهنڪري بنا هٻڪ جي اُچ کان ٿيندا، رضا محمد موساڻ جي ڳوٺ ۾ پهچي وڃو. چنانچه، ميرن جي لشڪر اتي پهچي مورچي بندي شروع ڪري ڏني. نصيرخان، ڏيکاءَ خاطر، لڙائيءَ جي تياري ڪئي، ۽ ٽن ڏينهن تائين معمولي طرح مقابلو به ڪندو رهيو، ليڪن اندرون اندر هن هر طرح ٽالپري لشڪر کي تقويت پهچائڻ جي ڪوشش ڪئي، تان جو مير مبارڪ جا دستا مشرقي علائقي ۾، قائم پور تائين پهچي ويا.
(6) انهيءَ موقعي تي، نصيرخان ٻارن ٻچن کي سنڌ موڪلي ڇڏيو، ۽ پاڻ به ڀڄڻ جي موقعي جو منتظر رهيو. جڏهن ٽالپري لشڪر جو گهڻي ڀاڱي رياست تي قبضو ٿي ويو، تڏهن نواب ششدر ٿيو. نصيرخان گورگيچ ڏانهس نياپو موڪليو ته هاڻي سواءِ پيش پوڻ، آڻ مڃڻ ۽ صلح صفائي ڪرڻ جو ٻيو ڪو چارو ڪونه آهي؛ صلح جي حالت ۾ وري به صاحبزادي رحيم يار خان کي يرغمال ۾ ڏيڻو پوندو. نواب، ٻي ڪابه واهه نه ڏسي، ڏانهس چورائي موڪليو: ”منظور فرموديم اگرچه مصلحت نديديم“.
(7) 12محرم1226هه (1811ع) جو ،صاحبزادو رحيم يارخان، ٻيهر سنڌ ڏي بطور يرغمال جي، بهاولپور مان روانو ٿيو؛ مولوي شيرعلي ۽ مير حافظ گل محمد پرجان به ساڻس گڏ آيا.
مرزا قليچ بيگ هن ٻيءُ جنگ جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي؛ پهرينءَ جنگ جي سلسلي ۾، سبزل ڪوٽ جي ملڻ جو واقعو بيان ڪري ٿو، جيڪو پهريون حيدرآباد وارن جي قبضي ۾ رهيو، ۽ پوءِ حيدرآباد وارن خيرپور جي حوالي ڪيو.
مير’مائل‘ هن ٻيءَ جنگ تي به قطعو چيو آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته هن پوئينءَ جنگ ۾ ٽالپرن کي ، تاوان جي طور، ٻه قلعا مليا، هن قطعي جو ڪجهه حصو ضايع ٿيل آهي، پهريان چار شعر ڦاٽي ويا آهن، ۽ عنوان هن طرح اٿس: ”قطعه در مبارک باد تاريخ فتح بلوچان و شکست محمد صادق خان دائود پوتره، و گرفتن دو قلعه او بمعه خرچ لشکر و آوردن پسر او در حضور برسم يرغمال، مرتبهﻋ ثاني“.
شکر لله که خــوش بفتح و ظفر، يـــــمـــــن امـــــــــداد ايـــــزدي مـــــــــنــــّـــــان؛
فوج شاهان ســـــند گـــــردون فـــــر، صاحبِ شــوکت و حشمت و شان؛
شاهه سنڌ آن غلام نام عــلي، ............................عنايت خان؛
......................................... ...........................................
......................................... ...........................................
......................................... ...........................................
کرده در ملک وي نزول اجــلال، ســـــاخته جـــــمله ملـــک وي ويران؛
يرغمال و دو قــــلعهﻋ مضبوط، که رســـــيدنـــــد در تـــــصرف شـــان؛
يــا عهد و اداي خـــــرچ قـــشون، آن چه انجام يــــابد از شـــــاهـــــان؛
بــــــــــه طمانـــــيتِ کـــــلام مجيد، بـــــگـــــرفـــــتـــــه ز خـــــان روگــــــــــردان؛
فتح ياب آمده بجاه و جـــــلال، بـــــــــــــــارک الله هـــــمتِ مـــــــــــــــردان؛
بـــــــارک الله کـــــه درهمه آفـــــاق، کـــــرد ايـــــن فتح نـام فتح نشان؛
ســـــال ايــــن فتح هاتفم فرمود، ”فـــــتح ياب آمده جيوش شهان،.
1226هه
مٿين قطعي مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته ٻن قلعن سان گڏ تاوان جنگ جو، خرچ جي صورت ۾ به ورتو ويو، ۽ ڪلام مجيد وچ ۾ ڏيئي بهاولپور وارن آئنده لاءِ پنهنجي روش متعلق اطمينان ڏياريو.
مرزا قليچ بيگ، مير حسن علي خان، خواه (صادق التواريخ“ وارن جيڪا اسباب بهاولپور تي چڙهائيءَ جا بيان ڪيا آهن، تن ۾ هڪ ته اختلاف آهي؛ ان کان سواءِ اهي ايترا ڪمزور آهن، جو سنڌ وارن کي انهن سببن ڪري بهاولپور تي يلغار ڪرڻ جو ڪوبه حق ڪونه ٿي پهتو. اسان جي خيال ۾ ٽالپرن لاءِ ضرور ڪي قوي سبب پيدا ٿيا هوندا، جن جي تحقيق ڪرڻ لازمي آهي.
انهيءَ سلسلي ۾، محمد اعظم بن مولوي محمد صالح اسدي الهاشميءَ جي تاريخ، ”اقبال نامهﻋ سعادت آيات“ جو مطالعو مفيد ٿيندو، ڇاڪاڻ ته مصنف 25_1226هه بهاولپور جي طرفان انهيءَ سلسلي ۾ ٽالپرن جي دربار ۾ پهتو هو، ۽ هن سمورا واقعات تفصيل سان پنهنجي تاريخ ۾ ڏنا آهن افسوس آهي جو هن مضمون لکڻ وقت اهو ڪتاب مهيا ٿي نه سگهيو(1).
ٺٽي جا هندو ۽ مسلمان: سنڌ جا ٽالپر حڪمران مذهبي تعصب ۽ ديني جهيڙن جهڳڙن کان بلڪل پاڪ صاف ۽ پري پوندا هئا. مذهبي تعصب کان انهيءَ حدتائين لا تعلق هئا، جو هنن پنهنجي خاص عقيدي کي به زور زبردستيءَ يا حيلي حوالي سان فروغ ڏيڻ جي ڪوشش ڪانه ڪئي. اهو طريقو نه فقط مرڪزي حڪمرانن جو هو، بلڪ ميرپورخاص ۽ خيرپور وارن به انهيءَ طور طريقي تي پاڻ هلايو. خيرپور وارن جي تخت نشينيءَ جون ته سموريون رسمون کهڙن جا سني مخدوم بجا آڻيندا هئا، ۽ انهيءَ حد تائين ٽالپر، مخدومن تي پاس خاطر ڪندا هئا، جو کهڙن جي ڳوٺ ۾ محرم جو ماتم به سرڪاري طرح ممنوع هو.
اهو ئي سلوڪ ٽالپرن جو پنهنجي هندو رعايا سان هو. ديوان آوتراءَ ملڪاڻي لکي ٿو ته ”سندن صاحبيءَ ۾ مسلمان هندن کي مذهب نسبت ڪونه ستائيندا هئا.“ (سنڌ جا ٽالپر، ص41) هندن جي حالت، ٽالپري دؤر ۾، ڪن حالتن ۾، مسلمانن کان به وڌيڪ بهتر ۽ مضبوط هئي. مذهبي، معاشرتي ۽ تمدني آزادي کين مسلمان رعيت کان زياده هئي. انهيءَ وقت جي علمائن انهيءَ سلسلي ۾ چند رسالا لکيل آهن. جن مان هندن جي حالت جو پورو پورو اندازو ٿي سگهي ٿو. علما جو طريقو بيحد ناراض هو ته هندن کي ايتري آزادي ڇو ڏني ويئي آهي، جو هر لحاظ سان مسلمانن تي فوقيت حاصل ڪري ويا آهن: وياج عام جام کائين ٿا، شراب نوشي کلم کلا ڪن ٿا، نماز جي وقت ڄاڻي واڻي ناقوس وڄائي، نماز ۾ خلل وجهن ٿا، سمورا سرڪاري عهدا سندن هٿ ۾ آهن، جتي کين وڻي ٿو اتي پنهنجا بت خانا ٺاهيندا وتن ٿا، مسلمان شريفن جي مخلن ۾ پڪيون عمارتون ايتريون بلند ٺاهين ٿا جو مسلمانن جي گهرن ۾ سندن نظر پوي ٿي. هٿيار پنهوار هميشه ٻڌيون وتن ٿا. راڳ، ناچ، گانا هر وقت سندن محفلن ۾ ٿين ٿا. مسلمان غلام هو خريد ڪري سگهن ٿا. جيڪڏهن ڪو خوشيءَ سان هندو مسلمان ٿئي ٿو ته ان کي قتل ڪري ڇڏين ٿا. مسلمان قاضي جيڪڏهن اعتراض ٿو ڪري ته ان کي ايترو تنگ ڪن ٿا، جو هو اتان لڏي جند ڇڏائي ٿو(1)_ چنانچه، مخدوم محمد ابراهيم جي پنهنجي چوڻ موجب، خود هو پاڻ هندن جي خصوصيت کان ٺٽو ڇڏي ڪراچيءَ لڏي ويو، (؟!)
بهرحال انهيءَ ذڪر ڪرڻ مان مطلب هي آهي ته ٽالپرن پنهنجي سر مذهبي جنگ و جدول کان قطعي پرهيز ڪندا هئا، انهيءَ حد تائين جو خود ڪن مسلمان علمائن کي سندن انهيءَ پاليسيءَ سبب سخت شڪايتون پيدا ٿيون، ۽ ايترو گرما گرم بحث شروع ٿيو، جو ان معاملي تي 4_5 رسالا لکجي ويا.
ٺٽو هندن جي اثر رسوخ جو وڏو مرڪز هو، ۽ ساڳئي وقت ٺٽي ۾ مخدومن، قاضين ۽ ساداتن جو به زور هو. هندو رهڻيءَ ڪهڻيءَ، پيسي پائيءَ، جاءِ جڳهه، ۽ اثر اقتدار ۾ وڌيل هئا؛ ۽ مسلمان هر لحاظ سان پٺتي پيل، ليڪن مذهبي معاملن ۾ نهايت متشدد هئا، جنهنڪري ڪڏهن ڪڏهن ٻنهي فرقن جي وچ ۾، دلين ۾ لڪل اختلاف ظاهري جهيڙي جهڳڙي جي صورت به اختيار ڪند هئا.
مير’مائل‘ جي بياض ۾ چند قطعا ۽ ڪجهه قصيدا اسان کي ملن ٿا، جن مان انهن اختلافن جو پتو پوي ٿو. معلوم ٿئي ٿو ته هڪ نوجوان هندو، پنهنجي رضا خوشيءَ، اسلامي تبليغ جي زد ۾ اچي ويو؛ مسلمان خوش ٿيا، هندن ۾ هيجان اچي ويو. مير ’مائل‘ انهيءَ واقعي تي نه ڇڙهو پاڻ خوش ٿيو؛ ملڪ جي واليءَ کي به اسلام جي انهيءَ فتح تي مبارڪباد پيش ڪري ٿو:
(1) مبارک باديﻋ اين تازه مــــسلم، بود عرض ٖ شهه ٖ صدر ٖ کرامـــت؛
شهه ٖ ما آنکه از صد گونه اکـــرام، بـــــاقبـــــال ٖ ابـــــد بــــــــــادا ســـــلامــــت؛
_ص 100
(2)خـــوش ايزد رونق ٖ اسلام افزود، سلام الله عليٰ من اسلم است ايــــن؛
بــــــشــــاه ٖ ذوالکرم از بارک الله، مبارک باديﻋ نو مسلم است اين؛
_ص100
ڀانئجي ٿو ته هندن انهيءَ نو مسلم کي قتل ڪري ڇڏيو، جنهن تي ٺٽي جي مسلمانن ۾ سخت اضطراب پيدا ٿيو. ميرن جي طرفان ٺٽي تي جيڪو ڪردار هو، اهو به هندن جو حمايتي هو. مير’مائل‘، انهيءَ سلسلي ۾ هڪ گذارشي قطعو ٽالپر حڪمران جي خدمت ۾ موڪليو، جنهن جو عنوان هي آهي: ”قطعهﻋ گذارش در هجو کاردار نابکار، هنگام اسلام نو مسلم و شهادت او از دست کفار فجاره و حمايت وي“.
اين نابکار نو کـﮧ شده کاردار شهر،
درکربلاي تته کم ازين زياد نيست؛
او خصم آل بوده و اين خصم آل ودين،
کارش بال و دين همه جز عناد نيست؛
کاري که رفتـﮧ است زبد کاريش بدين،
والله که طبق نص کم از ارتداد نيست؛
با مصطفا است از ستم اين رجيم داد،
کز داد ظلميش بکس از خوف ياد نيست؛
بايد نسب بقوم ثمودش درست کرد،
اين کهوکهر ٖ خبيث که از قوم عاد نيست؛
مي گويد او که حکم شهان بهر من چنين ست!
والله بکس بر اين سخنش اعتماد نيست؛
بر حرف مفسدان نه سزد گاه اعتماد،
زين افترا چو ماحصلش جز فساد نيست؛
شد شهر تته شهر محن ز زانکه زين اداش،
جز اهل کفر هيچکس از شهر شاد نيست؛
فرض است برشهان ٖ زمان داد اين ستم،
چون اين زمان بجز در ٖ شان جاي داد نيست؛
بايد نمود جهد به تخريب اهل کفر،
با اهل کفر چون ره ٖ شان جز جهاد نيست؛
يا ربّ هبَ لهم عملاً من ولاي دين.
خوش غير ازين وظيفه بزاد المعاد نيست؛
بادا دعاي خوبيﻋ شان وِرد ٖ اهل حق،
چون جز دعا به ’مائل‘ حق هيچ باد نيست!
_ص120
ٺٽي جو ڪاردار، کوکر ذات جو هو. شهر ۾ جيڪا پاليسي هو هليو ٿي، تنهن لاءِ هن مسلمانن کي ٻڌايو ٿي ته ائين ڪرڻ لاءِ هن کي سرڪار جو حڪم مليل آهي، جنهن تي مير ’مائل‘ جو قول آهي ته هن جي انهيءَ قول تي مسلمانن کي ڪوبه اعتبار ڪونه آهي، ليڪن سندس انهيءَ غلط ۽ ظالمانه روش جو نتيجو اهو نڪتو آهي جو_
شد شهر تته شهر محن زانکه زين اداش.
جز اهل کفر هيچکس از شهر شاد نيست؛
فرض است بر شهان ٖ زمان داد ابن ستم،
چون اين زمان بجز در ٖ شان جاي داد نسبت.
مير’مائل‘ هندن سان هيٺئين سلوڪ ڪرڻ جو مشورو ڏئي ٿو:
بايد نمود جهد به تخريب اهل کفر،
با اهل کفر چون رهِ شان جز جهاد نيست.
انهيءَ ڪاردار تي مير صاحب ٻيو به هڪ قطعو چيو آهي:
درعهد عدلت اي شه ٖ نوشيروان عهد،
وين ظالم خبيث دل خلق بسته است؛
يک دل شکست نيست که گويم ز حال او،
ظلم ٖ فلاني است که صد دل شکسته است.
_ص126
معلوم ٿئي ٿو ته ٺٽي جي مسلمانن جي دانهن جي، ٽالپري دربار ۾، داد رسي ٿي ۽ انهيءَ ڪاردار جي اتان بدلي ٿي ويئي. هيٺئين قطعي مان اهو ئي قرينو ڪڍي سگهجي ٿو: عنوان آهي ”قطعه شکر گذاري درستيﻋ کار.“
نازم بداد بخشيت اي شاه ذوالکرم،
کز داد بخشيﻋ تو جهان ز ظلم رست؛
زين داد بخشيت که جهان ست بشکر آن،
با عدل و داد مَکَر مَتَتُ تازه بندوبست؛
کي مي شود درست بجز بيخ بشکني،
از فرط ظلم آن که دل مردمان شکست؛
هر خاص و عام شهر به اين داد بخشيت،
برداشت سوي حق ز دل اندر دعا دو دست؛
يا رب بکام ’مائل‘ حق باد دائما،
خوشنود با کرامت اين شاه حق پرست!
_ص 100
انهيءَ هندو مسلم تلخيءَ جي لپيٽ ۾ ڀانئجي ٿو ته ٺٽي جا سادا زياده اچي ويا آهن. سيد صاحب جا ٻه طولاني قصيدا نهايت دلچسپ آهن، جن مان معلوم ٿئي ٿو ته هندو سڀ متحد هئا؛ مسلمانن ۾ نفاق هو؛ ساداتن سان هندن جو خاص دشمنو هو؛ ٺٽي جي شهر جو صوبه دار هڪ هندو هو، جنهنڪري هندن جون دليون وڌي ويون هيون. پهرئين قطعي جو عنوان آهي: ”قطعه گذارش، که در ايام خرخشه چهته هندو کلالي ، و تقويب کفاران و عدم اتفاق مسلمان، و داد خواهي، اين گذارش نموده بود“،
داد بخشـا ز ظلـــــم اعـــــدا، داد! بـــــشـــــنو از اهـــــلبــــيت اين فرياد!
بـــــرســـــر، آل پـــــاک مصطفوي، کم نبوده است ظلم پورا زيـــاد؛
که کـــــنون باز کـــــافران عـــــنيد، ظـــــلـــــم هـــــاي کـــــنند بــــــــر اولاد؛
گهه به بي حرمتيﻋ وگاه به شتم، حـــــرمـــــت آل مـــــي دهند بـــه باد؛
زان تظلم که مي رود بر مــــــــا، خــــــــــانـﮧ ظلـــــم شـــــد ز نو آبـــــاد؛
گوئيا نيست مومني در شــهر، که با آل ٖ نـــــبـــــي کـــــنـــــد امــداد؛
مومنان که مانده انــــد کـــــنـــــون، رفته از ياد شـــان طـــــريـــــق و داد؛
کافران جمله در رفـــــاقـت هـــــم، مـــــسلمانان همه بـــــهم بـــــفـساد؛
چه بـــگويم ز ظلـــــم ٖ کـــــفاران، غـــــيـــــر از آه و نـــــالـــــه و فــــــريـــــاد؛
حــاکم شــهر هست چون کافر، مـــــي نـــــمـــــايـــــد بـــــکافــران امداد؛
در دل آزاريﻋ مـــــسلـــــمـــــانــــان، ســـخت دل همچو تيغهﻋ فـــــولاد؛
حکم حق جاري است برهمه کس، اين حکومت باين خبيث که داد؛
ورنه در عهد داد بخشيﻋ مير، هيچ جا نيست اين چنين بيداد؛
شـــــد کجـــــا اجــتماع اين امت، بود آن هــم مـــــگـــــر پـــــيﻋ اولاد؛
کافران جمله يک دل و يک جان، مـــــسلـــــمـــــانـــــان همه ز هـــــم آزاد؛
ازديانت چو نيست غير از نام، کي شود کس به امر ايـــــن منقاد؛
الحق از اهل بـــيت مصطفوي، خانه اي نيست در جـــــهان آبـــــاد؛
عالمان هم در اختلاف هم اند، من ندانم چه اخـــــتـــلاف افـــــتـــــاد؛
علم غير از عمل نيايد کـــــار، کار علما ســـــت از چرا افـــــســـــاد؟
قاضيﻋ ما ست در قضا حيران، از قـــــضـــــا و قـــــدر نـــــدارد يـــــــــــاد؛
محتسب در حساب اخذ و جر است، نيست يادش کــنون حساب معاد؛
مفت فتويٰ نمي دهد مـــــفتي، هســت فـتويٰ از و که چيزي داد؛
خوشتر آن کس که رفت ازين عالم، گـــــوئـــــيـــــا شـــــــد ز قيـــد غم آزاد؛
جمله ازخوف اجـــــتمــــــاع هـــــنــــود جـــــز صبـــــوري نمي کنند ارشـــــاد،
تـــــابـــــکي صبــر مي توان کردن، بـــــر جـــــفا ؤ ســـــتيـــــز اهـــــل عــــناد؛
گر چنين است حال مــا مـــــردم، بعد ازان ما و داد ايــــــن بـــــيـــــــداد؛
اين قضيه که رفته است ز قضا، کـــــه قـــــضـــــا ؤ قـــــدر نـــــــدارد يـــــاد؛
عرض اين حال در حضور شريف، دوش در خواب شد مـــــرا ارشــــــــاد؛
که رساند کســـي بحضرت مير، از دل اهـــــلـــــبـــــيت ايـــــن فـــــريــــــــاد؛
تـــــا بـــــتائـــــيـــــد امـــــر ديـن متين، اهل دين را بـــــجـــــان نـــــمايد شاد؛
جهـــد بـــــايد بـــــسعي رونق دين، زانکه سعي است بکار دين چو جهاد؛
تـــــا در اســـــلام آرد آن کـــــافـــــر، آنــــکـــه دشنــــام بهـــر سيـــــد جلال
يـــــا کـــــند امـــــر قــــتل در حق او، يا برحمش کـــــنـــــد بـــــمـــــا ارشـــــاد؛
تـــــا شـــــود تـــــقـــويت بدين متين، هم بگيرند عبرت اهـــل عـــــنـــــاد؛
”قـــــاتـــــلـــــوا“ اهـل کفـــــر در قــران، هست در شان اهل کـفـــــر ارشـــــاد؛
حکم قتل است براي آن کافر، آنکه بر طعن دين زبان بـــــکشاد؛
نيست طعني چو سب آل نبي، طبق قول ٖ نبي به استـــــشـــــهـــــاد؛
زانکه تعذير و حبس و ضرب شديد، هســـــت در شان کلمه گـو ارشـــــاد؛
چـــــه بـــــگويـــــم ز مــــفسدان دگر، کار شان دائما ست فسق و فـــــساد؛
”تيجن“ و ”گهچن“ اند مفسد دين، آن چو فرعون و اين دگــــر شـــــداد؛
مفســـــدان را ســـــــزا بــــــــــود لازم، تا فساد از مـــــيان شـــــود بـــــربـــــاد؛
هست در شان اين جماعت دون، گـــــوئـــــيـــــا آيــــــﮧﻋ ”لباالــمرصـــــاد“؛
شو درين غم دلا تو ’مائل‘حق، بـــــعـــــد ازيـــــن ما ؤ هرچه بادا باد؛
بعد ازين در دعــاي دولـــــت وي، مـــــيـــــتـــــوان تـــــازه کـــــرد اســتعداد؛
باد دائم بــــمير فـــــتـــــح عـــــلـــــي، فـــــتـح و نصرت ز شاه دين امداد؛
زانکه از جان و دل بود آن مير، هـــــم غـــــلام عـــــلي و هـــــم اولاد؛
باد مـا ان امـــــيـــــر بـــــزم کـــــرم، از عـــــلـــــي مـــــرﱞدهﻋ حـــــصــول مراد؛
بـــــاد از يــــمن داد بخشيﻋ مير، بـــــــاد مـــــا مرﱞدهﻋ مـــــبـــــارک بـــــاد؛
بارک الله في ديانت مير،
بهر ما در دعاش بادا ياد؛ _ص50_52
ساداتن ۽ هندن جو تنازعو، مير فتح علي خان جي زماني ۾ ٿيو. مٿئين قطعي مان انهيءَ زماني جي ٺٽي جو پورو اندازو ٿئي ٿو. حسب دستور هندو سڀ متفق هئا، ۽ مسلمان هميشه جيان پاڻ ۾ دست وگريبان. شهر جو حاڪم ان وقت هندو هو، جنهن جي موجودگيءَ هندن جي اتحاد ۽ اتفاق کي تقويت پهچائي هئي. مير صاحب چوي ٿو ته ’هتي اهڙو ظلم ڇو ٿيو آهي؛ ڪنهن هن کي مقرر ڪيو آهي؛ ٻين شهرن ۾ ته مير صاحبن جي عدل ۽ انصاف جي هاڪ آهي!‘ علمائن جي حالت بيحد خراب هئي؛ سو ميرصاحب، مايوسيءَ مان، پاڻ کان سوال ٿي پڇي:
علم غير از عمل نيايد کار، کار علماست از چرا افساد؟
شهر جو قاضي حيران هو. انهيءَ حد تائين جو کانئس قضا جا ڪتاب به وسري ويا هئا. محتسب پنهنجي حساب ڪتاب ۽ اوڳاڙيءَ جي جمع خرچ ۾ مشغول هو. مفتيءَ جي حالت هيءُ هئي جو جنهن ڪجهه هٿ تي رکيو ٿي، ان جو ٻيڙو پار هو؛ غريب غربي ۽ مفلس داد خواهن جو ٻيڙو لهرين ۽ لوڏن ۾ هوندو هو. مير صاحب چوي ٿو ته’حالتون ايتريءَ حد تائين مايوس ڪندڙ ٿي ويون آهن، جو هن وقت مري جان ڇڏائڻ ۾ زياده مصلحت آهي،_
خوشتر ان کس که رفت زين عالم، گوئيا شد ز قيد ٖ غم آزاد.
اهلبيتن سان انهيءَ هندو عملدار جو سخت آزار هو؛ سيدن جي حق ۾ هن گنده دهنيءَ کان به ڪم ورتو ٿو ڏسجي؛ ازانسواءِ دين متين جي سلسلي ۾ به هن گستاخي ڪئي ٿي ڀانئجي، جنهنڪري مير صاحب جو خيال آهي ته ان کي يا ته سزا طور مسلمان ڪيو وڃي يا کيس قتل ڪري ڇڏجي(!)_
تاشود تقويت بدين متين، هم بگيرند عبرت اهل عناد.
تعذير، حبس، ضرب شديد ته ڪلمه گوﻋ جي غلطين ۽ گناهن جي لاءِ آهن: هيءُ ڪافر آهي، جنهنڪري سواءِ قتل ڪرڻ جي ٻي ڪابه صورت ڪانه آهي(!)_
’مفسدان را سزا بود لازم، تا فساد از ميان شود برباد‘.
ڀانئجي ٿو ته مير صاحب جي فرياد جو داد ڪونه ٿيو، جنهنڪري هن وري درد دل جو اظهار ٻئي قطعي ۾ ڪيو، جنهن جو عنوان آهي: ”قطعه گذارش_ مذمت کفار نابکار و عرض تنبيه شان مطابق شريعت حضرت احمد مختار“_
در حيرتم شها که بعهدِ ديانتت،
ارباب کفر بهر چه در شور گشته اند!
و از شورشان که کرد شر کفر آشکار،
ارباب دين بگوشهﻋ عزلت نشسته اند!
’مشتاق سگ‘ بجمله سگان گروه کفر،
عوعو کنان بخبث دل از حد گذشته اند؛
اين دستهﻋ سگان که خدا خوار کرده است،
از خار خار کين همه چون خاردسته اند؛
اين مفسدان که دشمن اولاد اطهر اند،
صد تهمت فساد بر اولاد بسته اند؛
اين مبغضان که نار جهنم سزاي شانست،
از نار بغض و کين همه چون شعله تفته اند؛
گاهي بطعن آل نبي که بطعن دين،
دلهاي اهل دين همه يکبار خسته اند؛
اين کافران که جنگ به اسلام مي کنند،
ز اسلام شيخ جمع به ماتم نشسته اند؛
بد کام شان که باز نمايند مرتدش،
زين ارتداد نو همه از کام رفته اند؛
زين ارتداد کفر توان گفت که اين سگان،
بوزينـﮧ سان ز ممبر اسلام جسته اند؛
مابي زريم و سر بگريبان ز فکر ٖ شان،
بر زور و زر چه خود سر و مغرور گشته اند؛
کفار شهر تهته کنون دار حربي اند،
چون برخلاف شرع درين حکم رفته اند؛
از حکم حاکمان بسر ٖ عند مستقيم،
گويا درين مقدمه يکسر گذشته اند؛
بايد نهاد جزيه بر اين دار حربيان،
درحيرتم که بهرچه از جزيه رسته اند؛
بايد بحکم حق همه بتهاي شان شکست،
شان حاليه چو عهد اطاعت شکسته اند؛
فرض است بدين ٖ مير محمد قتال شان،
چون شان بدين امجد وي خصم گشته اند؛
ارباب دين که حاميﻋ شان از کرم علي ست،
خوش داد خواه از کرم شه نشته اند؛
بخشد مراد ميرعلي بالکرم مدام،
ارباب دين بشغل دعايش چو رفته اند؛
خوش اين دو شه بر اوج ديانت بصد جلا،
هر هفت روز رشد چو ماه ٖ دو هفته اند؛
بايد کنون ز ”مائل“ حق حرف حق شنيد،
ارباب حق ز بسکه، شها دل شکسته اند.
هي قصيدو مير فتح علي خان ۽ مير غلام علي خان جي زماني کان پوءِ جو چيل آهي. ان وقت مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان سنڌ جي تخت وتاج جا مشترڪه وارث هئا. جهڳڙو مير فتح علي خان جي دؤر کان وٺي شروع هو، جنهن جو فيصلو آخري طرح ڪرم علي خان جي دؤر ۾ به ٿي ڪونه سگهيو، ۽ سيد صاحب برابر دانهون فريادون ڪندو آيو. سيد کي شڪايت وڏي ۾ وڏي هيءَ هئي ته ساداتن کي هندو گاريون گند ڏين ٿا ۽ مذهب اسلام تي چٿرون ڪن ٿا، جنهنڪري مسلمانن جون دليون ڦٽجي پيو آهن_
’گاهي بطعن آل نبي گهه بطعن دين ، دلهاي اهل دين همه يکبار خسته اند‘.
پنهنجي حالت هيءَ ٿو بيان ڪري:
’مابي زريم وسر بگريبان ز فکر شان، بر زور و زر چه خود سر و مغرور گشته اند!‘
مير صاحب، غصي ۾ اچي عرض ڪري ٿو ته ’ٺٽي جي هندن اطاعت جا فرائض ٽوڙي ڇڏيا آهن، جنهنڪري دار حربي آهن، ۽ مٿن جزيه وجهڻ کپي، سندن بت ڀڃي ڇڏڻ گهرجن ۽ کين قتل ڪيو وڃي‘_
’بايد بحکم حق همه بتهاي شان شکست، شان حاليه چو عهد اطاعت شکسته اند؛ فرض است بدين مير محمد قتال شان، چون شان بدين امجد وي خصم گشته اند‘.
انهيءَ فساد ۽ تلخيءَ جا اسباب ففط اهي نه هئا. بلڪ سڀ کان زياده محرڪ مسلمانن جي اقتصادي بدحالي ۽ هندن جي سماجي برتري هئي. ازنسواءِ سنڌ جي هندن جون همدرديون ان وقت جيسلمير ۽ جوڌپور جي راجائن سان ٻڌايون وڃن ٿيون، جن جو مير بجار جي قتل کان پوءِ، ٽالپرن سان وير ٿي پيو هو. مخدوم ابراهيم ”نشر حلاوي المعارف والعلوم في الرد علي من نصر الکفار و اهل رسوم“ ۾ جيڪي لکيو آهي، ان مان انهيءَ زماني جي هندن ۽ مسلمانن جو اندازو ٿي سگهي ٿو، ۽ حڪومت جي متعلق ٺٽي جي مخدومن جو ڇا خيال هو، اهو به معلوم ٿئي ٿو. مخدوم ابراهيم جوڌپور جو ذڪر ڪندي لکي ٿو ته:
”اتي مسلمانن سان سخت آزار آهي. ٺٺول ڪرڻ خاطر هڪ نا معقول مسلمان کي قاضي بڻائي، ان جو نالو قاضي گنگارام رکي ڇڏيو اٿن. جيڪڏهن ڪو مسلمان حلال جانور ذبح ڪري ٿو، ته ان کي قتل ڪري، ان جا ٻار ٻچا نيلام ڪيا وڃن ٿا. سنڌ سان به انهن جو سخت آزار آهي. مرحوم مير بجار کي جوڌپور جي راجا ڌوڪو ڏيئي قتل ڪرائي ڇڏيو؛ ۽ سنڌ ۾ ايڏو عظيم فتنو برپا ڪيو ويو، جنهن جي باهه جا اُلا اڄ تائين وسامي نه سگهيا آهن. اسان جي ملڪ تي هنن ڪيترا دفعا چڙهائي ڪئي آهي؛ هڪ ۾ مير فتح علي خان ٽالپر زخمي ٿيو، ٻئي معرڪي ۾ مير سهراب جو ڀاءُ غلام محمد، قتل ٿيو: اڄ تائين سنڌ جي اميرن کان اهو پڄي نه سگهيو جو کڻي عمرڪوٽ جو قلعو انهن کان خالي ڪرائين، ۽ نه ڪنهن کان اهو پڄي ٿو ته مير بجار ۽ مير غلام محمد جي خون جو بدلو وٺي؛ حالانڪ انهن جي جانشينن ۾ مير فتح علي خان، مير غلام علي خان ، مير ڪرم علي خان، مير مراد علي خان، مير غلام حسين خان، ميربهرام ۽ مير سهراب جهڙا سورهيه به موجود آهن“.
سنڌ ۾ هندن ۽ مسلمانن جي حالت بيان ڪندي لکي ٿو ته:
”اسان جي ملڪ مان اسلام جو غلبو غائب ٿي چڪو آهي. اعلانيه شراب ڪڍيو وڃي ٿو. شطرنج ۽ چوسر رات ڏينهن کيڏي وڃي ٿي. رنڊين کان سندن ناجائز آمدنيءَ تي ٽيڪس ورتو وڃي ٿو؛ کدڙن تي به ٽيڪس لڳايو ويو آهي. چانورن مان شراب ڪڍيو وڃي ٿو. دڪانن تي عام بت پرستي چالو آهي. مسجدون غيرآباد آباد آهن. هندن جي عبادتگاهن جا ڏيا آسمان تائين روشن آهن، ۽ مسجدن ۾ انڌيرو آهي. مقدما مُکين جي حوالي ڪيا وڃن ٿا. قاضي جيڪڏهن فيصلي ۾ مکين جي مخالفت ڪري ٿو ته ان کي سخت تڪليف ڏني وڃي ٿي. مان انهيءَ آزار کان ٺٽو ڇڏي ڪراچيءَ هليو ويس، حالانڪ اتي بدعت ۽ فساد جو ڪافي زور هو، ليڪن مير فتح علي خان جي عملداريءَ کان گهٽ. اتي جو حاڪم مير محمد نصير خان هو؛ ان جي وفات بعد، جڏهن اهو بندر به مير فتح علي خان جي هٿ آيو، ته اتي به ساڳي حالت شروع ٿي ويئي. ٽالپرن جي زماني ۾ ڪيترن هندن، مسلمان عورتن سان خرابيون ڪيون؛ ڪيترا مسلمان مرد ۽ عورتون هندن وٽ غلام آهن. ڪراچيءَ ۾ پنيو نالي هڪ قاصائي هو، جنهن ڳئون ذبح ڪئي؛ هندن گهڙيءَ جو گهڙيءَ ۾ ان کي شهر بدر ڪري، سندس گهر ٻار لٽي ڇڏيو؛ ڪنهن به مسلمان کي طاقت ڪانه ٿي، جو کڻي حرف ڪڇي سگهي. نواب مير فتح علي خان جي زماني ۾، هندن جو اقبال ۽ اثر وڌي ويو آهي(1)“.
اهي اسباب هئا جنهنڪري ٺٽي جي هندن ۽ مسلمانن ۾ تلخي هئي، جيڪا شايد حڪومت جي دور ڪرڻ کان ٻاهر هئي! مير ’مائل‘ جي بياض ۾ هڪ قطعو آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير فتح علي خان جي زماني ۾، مسلمانن، هڪ ڪلاميءَ (؟) نالي هندوءَ کي ٺٽي ۾ قتل ڪري ڇڏيو: مٿس ڏوهه اهو هو ته هن دين اسلام جي خلاف لبڪشائي ڪئي هئي، جنهن بعد هو غالباً توبه تائب ٿيو ۽ پڻ معافيءَ ورتائين. انهيءَ تي مسلمانن ۾ اخلاف ٿي پيو: هڪڙن جو چوڻ هو ته معافيءَ وٺڻ بعد هن کي قتل ڪرڻ جائز نه هو، ٻين جو خيال هو ته کيس قتل ڪرڻ جائز هو! قطعي جو عنوان آهي:
”قطعه در جواب شخصي که حرف گيري بر قتل ملائي کلامي(؟) مي نمود“.
چو در پاس کلامي گفت شخصي، که جائز قتل وي در شرع کي بود!
بگفتم بس جوابش سال قتلش، ”به حکم شرع جائز قتل وي بـود“:
1209هه
شمرده ســـــال قتلش گفت تـــــوبه، چو تائب شد دگر اين بحث طـي بود.
_ص120
ٺٽي ۾ ڏڪار: مير’مائل‘جي بياض ۾، ٺٽي جي ڏڪار متعلق به چند دلچسپ قطعا موجود آهن:
(1) ز قحطه غله چنان عالمي بجان شده است،
که جان عالم در ناله و فغان شده است؛
بود تدارک اين امر بر شهان معروض،
ز امر حق چو چنين بر شهان شده است؛
تدار کش بود اين آنکه باز پس طلبند،
هر آنچه غله ازين شهر ما روان شده است؛
دگر شود ز کرم وجهه داعيان جاري،
زاهل مَکرُ مَتَ اين عرض شايگان شده است؛
هميشه باد جهاني ز فيض شان آباد،
خوش اين عريضهﻋ آباديﻋ جهان شده است!
_ص 117
(2) شهريارا طرح غله شهر را ويران نمود،
فکر ويرانيش خلق ٖ شهر را حيران نمود؛
چند از ويرانيش در حيرت آرم ذکريش،
چونکه ذکر ٖ عدل شاهان خلق راشادان نمود،
تا کنند آباد شاهان ملک خود با عدل و داد،
حق صفات ٖ عدل شاهان ذکر در قران نمود؛
از کرم اي شاه صدر ٖ عدل و احسان بالمراد،
بايدت باالعدل اين مشکل ز شان آسان نمود!
باد آبادان ابد از عدل شاهان ملک سندهه،
’مائل‘ حق اين دعا در عرض ورد ٖ جان نمود!
_ص124
(3)برشهان دائم ز حق واجب رعيت پروري است،
کز رعيت پروري اقبال شان را برتري است.
_ص124
(4) مير’مائل‘ هيٺئين قصيدي ۾ قحط جي مفصل حالت بيان ڪندي، ڪي نهايت دلچسپ پهلو بيان ڪيا آهن:
در تجاهل گناه بـــر مــــــن نيست، عقل در روغن است، روغن نيست؛
مردميت ز مـــــردمان گــــــم شــــــد، مرد بي عقل کم تر از زن نيست؛
روح حيواني ســــت غلهﻋ قــــــوت، از گرانيش روح در تــــــن نيـــست؛
روح از تن چو رفت_ رفت و گذشت، چيست باقي که در گذشتن نيست؟
روغن و غله عقل و روح چو برد، جــــــز تمنـــا بخويش بردن نيست؛
زندگاني وبال جان شــــده اســــــت، چــــــاره ديــــــگر بغير مردن نيست؛
مردن آسمان ولي پــــس از مردن، طاقت نان و حلوه کـــــردن نيست؛
مرده هم نان و حلوه مي خواهد، چه توان کرد هردو بــا من نيست؛
مير صاحب لکي ٿو ته ”قحط تباهه ڪري ڇڏيو آهي؛ ان جي گرانيءَ بدن مان روح فنا ڪري ڇڏيو آهي؛ زندگاني وبال ٿي پيئي آهي؛ هن وقت ته مرڻ کان سواءِ چارو ڪونه آهي؛ ليڪن ڇا ڪجي مرڻ به ڏکيو آهي، ڇاڪاڻ ته مردي کي به جمعاڻي تي ماني ۽ حلوو گهرجي؛ مرجي ته سهي پر اهو پويون ماني ۽ حلوو ڪيئن مهيا ڪجي! نه ختمي جي طاقت، نه خيرات جي قوت: نه جمعاڻو، نه چاليهو ڪري سگهبو!“
تته ويران شد و دريــــن مذکــــــور، ذکــــــر ويــــــرانـــــيش نهفتن نســـيت؛
کار دارش زکــــار رفته ســــــگــــــي، آن که کارش بجز گزيدن نيســــت؛
وان دگر سگ که کوتوال ٖ ويست، کم تر از شمر ابن جوشن نيست؛
من چه سازم کزين خرابيﻋ حال، اين خرابه ســـزاي مسکن نيســــــت؛
ماندن اين جلست مشکل و ليکن، چه کنم دســــــت وپاي رفتن نيست؛
وحشت آباد شد جهان يــــــکسر، هيــــــچ جــــــا جـــاي آرميدن نيست؛
جنس غله ز نقد جانست گــــران، زيــــن گران تر کـﮧ جان درتن نيست!
مير صاحب چوي ٿو ته ’ٺٽي جو سڄو شهر ويران ٿي ويو آهي؛ جيڪا حالت آهي ان کي ڪيترو لڪائجي؛ هڪ ته ڪاردار بيڪار، نڪمو ۽ فضول ڪتي جهڙو آهي، جنهن جو ڪم سواءِ ان جي ٻيو ڪونه آهي ته سڄو ڏينهن وتي ڏاڙهيندو؛ ڪوٽوال صاحب ڄڻ شمر جو اولاد آهي؛ ٺٽو، حقيقت هيءَ آهي ته هاڻي رهڻ جهڙو آهي ئي نه: پر ڇا ڪجي ’چه کنم دست و پاي رفتن نيست!‘
جان به لب عالمي ست زين شيون، شيونـــــي همچو جان سپردن نيست؛
رفت چون جان ز تن کجا جويم، جان ز تن رفته را نشيمن نيست؛
قول ارباب حــق بــــــود مــــــقـــبول، اعتــــــمادي بقــــــول ميمـــن نيست؛
گويد از زر شود حصول مـــــدام، حاصــل ٖ اين يقين بجز ظن نيست؛
ميکند نرخ پيش حاصل بــــــيش، اين سخن در خـور ٖ شنيدن نيست؛
بــــــخـزانه شــــــود ازيــــــن تـــــــــــوفـير، اين خبر در کــتاب مخزن نيست؛
زر بــــــده غــــــله خــــــر اگــــــــر داري، زانــــــکه زر بـــــــــراي ديــــــدن نيست؛
جاي حرفست ولي چه بايد گفت، بنده را جاي حـرف گفتن نيست؛
مي خرند اهل دولت و جز شان، به کسان قــدرت ٖخــــــريدن نيست؛
عالم جان بلب بگرسنگي ست، سيريﻋ شان ز يک دو خرمن نيست؛
غله داران بعشرت و عيش اند، در غريبان بغير شــــــيون نــــيست؛
خله خر حالياکــــــسي درسنــــدهه، جـــــز بکفـار وچند ميمن نــــــيست،
طرفه بد مشرب اندشان، که بشان، بــــــيم از پــرسش مهيمن نيست؛
غله از سندهه مي کشند ولــــــي، هــــــيچ بـهبود در کشيدن نيست؛
مــــــي شود حق ازين گران خاطر، اين گران خاطريش احسن نيست؛
نيست اين کار از خــلل خــــــالي، چاره اش جز بـــمنع و قدغن نيست؛
چند گويم شکايت ٖ ايـــن قوم، که مــــرا دخل اندرين فــــــن نيست.
’بليڪ مارڪيٽ ڪندڙ ميمڻ قوم ڪاري قيام ڪري ڇڏي آهي، اگهه ايترا چاڙهي ڇڏيا اٿن جو جان ڏني به داڻو ملي ڪونه ٿو سگهي؛ سڄيءَ سنڌ جو اَنّ انهيءَ قوم ۽ هندو زردارن اچي ڪٺو ڪيو آهي؛ هن وقت اسان سڀ مصيبت ۾ آهيون؛ عيش و عشرت فقط اهي بلئڪ مارڪيٽر ڪن ٿا، جن کي نه خدا جو خوف آهي ۽ نه ڪنهن بالا دست جي پرواه!‘
حيدرآبــــاد حــــــيــــــدرآبــــــاد ســــــت، خوش در آنجا نــــــشان رهزن نيست؛
ز اهل اسلام مرﱞده درکـــار ســــــت، کــــــار بــــــا مرﱞدهﻋ بــــــرهمـن نيست؛
بر شهان لازم است تدارڪ کار، کـــار من جز بعرض کردن نيست؛
خاصه شاهي که با دل و دستش، درکرم هيچ جــــــاي معدن نيست؛
آنــــکه در روز کــــــين تقابــــــل وي، صد چو استنديار و بهمن نيست؛
گـــر نسيمٖ کــــــرم وزد بيشــــــک، در جهان همچو سندهه گلـــشن نيست؛
ورنه از شور اين خس و خــاشاک، حاليا سندهه کم ز گلخن نيست؛
رسم اين عرضه گو ز من با شه، چــــــون مرا طاقت ٖ رسيدن نيست.
مير صاحب کي عرض ٿو ڪري ته ’انهيءَ معاملي جو تدارڪ ڪرڻ اوهان تي لازم آهي؛ منهنجو ڪم ته فقط عرض ڪرڻ آهي؛ جيڪڏهن مير ڪرم علي خان جي ڪرم جي هوا گهلي ته سنڌ جهڙو گلشن سڄي جهان ۾ ٻيو ڪونه آهي؛ ٻيءَ حالت ۾ هن وقت سنڌ جو حال اهو آهي جو ڌوڙ اڏامي رهي آهي؛ مان پاڻ پهچي ڪونه ٿو سگهان؛ هتان ويهي عرض پهچائڻ کان سواءِ چارو ڪونه آهي!‘
شــــــه بــــــه شــاهان ابد سلامت باد، کس دعاگوي شاه چون من نيست!
کــردم از دوستي نــــــصيحت وي، گــفتن پند کــــار دشــــــمن نيست؛
حال فضل اين شد و کنون اميد، جز بفضل ٖ کريم ذوالمن نيست،
حــــــق کــــــند آشکار يُسر از عُــــــسر،
عرض ’مائل‘ بحق نهفتن نيست. _ص42
نشيدار شين تي بندش:-
شراب، ڀنگ، چرس، ۽ ٻين نشيدار شين کان ذاتي طرح ٽالپر حڪمران يا شهزادا خواه امير قطعي درو هئا، انهيءَ حد تائين هو انهيءَ معاملي ۾ پاڪباز هئا، جو حقو به سندن حلقن اندر استعمال ڪونه ٿيندو هو.
ٽالپر، انگريزي دوائون پاڻيءَ ۾ گڏيل، هن ڪري استعمال نه ڪندا هئا ته متان منجهن شراب جي آميزش هجي. ڊاڪٽر برنس، ذاتي مشاهدي بعد، بيان ٿو ڪري ته ”مسلمان حاڪم گهڻو ڪري عياش، سست ۽ نڪما ٿين ٿا، ليڪن سنڌ جا سردار انهن عيبن ۽ علتن کان آجا آهن: عياشيءَ سان رغبت غالباً هن ڪري به نه اٿن، جو هو تمام خود دار ۽ نهايت بلند خيالن وارا آهن: نشيدار شين کان به صفا پري آهن.“
هڪ دفعي جي ڳالهه ٿو ڪري ته ”مون کان مراد علي خان ڏاڙهونءَ کائڻ جي اجازت گهري. مان ’ڏاڙهونءَ‘ جي لفظ کي ’دارون‘ سمجهي، چيو ته هن بيماريءَ ۾ شراب جهڙي محرڪ شيءِ مفيد نه آهي، متان خون جو دورو وڌي وڃي. مير صاحب جو چهرو لال پيلو ٿي ويو، هن مون کي چيو ته ’اوهان کي منهنجي اڳيان اهڙيءَ شيءِ جو نالو نه کڻڻ گهرجي، جيڪا اسان جي لاءِ حرام آهي‘.“ ڊاڪٽر برنس اڳتي لکي ٿو ته ”پڙهندڙ متان ائين سمجهن ته هن منهنجي اڳيان فقط ڏيکاءُ ٿي ڪيو _نه، بلڪل نه. اها حقيقت ۽ منهنجو ذاتي مشاهدو آهي ته امير نشيدار شين جي استعمال کان پاڪ ۽ صاف آهن. مون کي معلوم آهي ته ڪن وقتن تي درٻار ۾ ڪو ماڻهو شراب پي آيو ۽ سندس وات مان بوءِ مير صاحبن تائين پهتي، ته ان کي سخت بي عزتو ۽ ذليل ڪري دربار مان ڪڍرايو ويو: جيئن ته هڪ دفعي بهارخان کوکر، هڪ بلوچ سردار، جيڪو مير مراد علي خان جو خاص ماڻهو هو، سو نوڪريءَ مان ڪيتري وقت تائين محض هن ڪري ڪڍيو ويو، جو هڪ دفعي کيس نشي ۾ ڏٺو ويو هو.“ ڊاڪٽر آخر ۾ لکي ٿو ته ”ٽالپر دوا طور به شراب ڪڏهن استعمال ڪونه ڪندا هئا؛ ساري ڪٽنب ۾ آفيم به ڪو ڪونه کائي، ۽ نه حقي جي ئي ڪو ويجهو آهي“.
منشي آوتراءِ به انهيءَ ڳالهه جي تصديق ڪري ٿو. پنهنجي ڪتاب ”سنڌ جا مير“ ۾ چوي ٿو ته ’مير صاحب نشو ڪنهن به قسم جو ڪونه وٺندا هئا؛ انهيءَ نسبت هو بلڪل پرهيز گار رهندا هئا‘._ ص44
ٽالپرن جي انهيءَ روش جو البته عوام تي اثر ڪونه هو. هو پنهنجن نشن پتن، ڀنگ ڀڳڙن، آفيم ۽ چرسن ۾ مشغول رهندا هئا. ڊاڪٽر برنس لکي ٿو ته ”جيڪر ڀانئجي ته انهيءَ ڪري، حاڪمن جي پرهيز جو رعيت تي چڱو اثر ٿيو هوندو، پر آزمودي مان ظاهر ڪرڻو ٿو پوي ته اڪثر سڀ سپاهي ۽ ڪيترا درٻاري هر طرح جي نقصانڪار ۽ ڪمزور ڪندڙ عيش ۽ عشرت ۾ مبتلا آهن. آفيم وٺڻ اهڙو عام جام آهي، جهڙو ڪَڇَ ۾: ۽ ڏٺم ته برانڊيءَ جون ٻه بوتلون وڏي ۾ وڏي سوغات ليکيون وڃن ٿيون“._ص88
مسٽر برٽن، مشهور انگريز سياح، حسب معمول پنهنجي زنده دلانه انداز ۾ انهيءَ مسئلي تي هيٺينءَ طرح رقمطراز آهي:
”هاڻوڪيءَ حالت ۾، سنڌ اندار اشراب نوشيءَ جي علت ڦهلجي ويئي آهي. سڀني درجن جا ماڻهو، سواءِ عالمن ۽ ديني رهنمائن جي، سڀ پيالي ڀائي آهن. شراب ۾ اڪثر اڌ تي پاڻي ملائي پيئن ٿا. پيسي وارو ماڻهو کاڌي کان اڳ به چڪو پئي ٿو: وڌيڪ ڪنهن کي مزو وٺڻو ٿئي ته شراب مٿان ڀنگ جو پيالو به چاڙهي ٿو_ ان مان کين خيال آهي ته نشو تيز، تازو ۽ سوادي ٿئي ٿو“.
برٽن صاحب، حسب دستور، هر معاملي کي تفصيلي حد تائين لکندو آهي. چنانچه هن تفصيل ڏنو آهي ته انهيءَ زماني ۾ سنڌ اندر شراب جا ڪهڙا قسم هئا. اسان به گهرون ٿا ته اهو پهلو ناظرين جي سامهون اچي.
سنڌ ۾ شراب جا ٻه نمونا مروج هئا:
(1) ڳڙ جو دارون_ هيءُ، ڳڙ ۽ ٻٻر جي ڇوڏي مان ٺاهيو ويندو هو. برٽن صاحب لکي ٿو ته ”اهو شراب تکو ۽ بي ذائقي آهي. ان کي هندو، شوق شان پيئن ٿا؛ سڄي سڄي بوتل، 15 منٽن جي وقفي سان، چڪو چڪو ڪري پِي وڃن ٿا“.
(2) ڇهارن يا کارڪن جو دارون_ ”اهو شراب اگرو ۽ سخت گرم ٿئي ٿو، گهڻو ڪري ان کي غريب ماڻهو واپرائين ٿا“.
انهن کان سواءِ، ٻيا به قيمتي شراب هيٺين قسمن جا چالو هئا:
(1)”انگوري شراب جنهن کي ڪشمشي به سڏجي ٿو؛ (2) سونفن يعني وڏف جو شراب جيڪو نهايت عمدو ٿئي ٿو؛ (3) مشڪي شراب؛ (4) ترنجي شراب؛ (5) مصري شراب _ هي شراب پڻ قيمتي ٿئي ٿو؛ (6) گلابي شراب؛(7)ڪيسري شراب“.
برٽن وڌيڪ لکي ٿو ته ”عام غريب طبقو ڀنگ ۽ آفيم کي واپرائي ٿو، ۽ هڪ دم ان کان سواءِ ڪونه ٿو سرين. اميرن جي زماني ۾، ڀنگ آني سير هئي. جڏهن انگريزن ان جو ٺيڪو کنيو، تڏهن 6آني سير ٿي. ڀنگ پيئڻ ڪري، عام سنڌي، بدني ۽ دماغي ڪمزوريءَ ۾ مبتلا ٿي ويا آهن، ۽ منجهن ٻيا به ڪيئي مرض پيدا ٿي پيا آهن“. (35_34،ميراڻي سنڌڙي)
نشيدار شين جي انهن مضر اثرات کي محسوس ڪري، آخر مير ڪرم علي خان ملڪ ۾ سڀني نشن تي بندش وڌي. ٺٽي جي عالمن کي ته اڳ ئي اعتراض هو، هنن پنهنجي مختلف رسالن ۾ اڳ ئي انهيءَ سلسلي ۾ سخت تنقيدون لکيون هيون. جڏهن بندش پيئي تڏهن سڀ کان پهريون ٺٽي جي هن شاعر يعني مير ’مائل‘ تهنيت جو قطعو تصنيف ڪري، مير صاحب جي خذمت ۾ پيس ڪيو:
بنـازم کاندريــــــن عهد ٖ ديــــــانت، پيﻋ ترويج حکم ٖ شــرع بــــــاري؛
بــــــحــــــکــــــم خسروان تايع شــرع، که بادا حکم شان پيوسته جاري؛
ز منع شــــــرب خــمر و نوش بوزه، که بوده حاصل آن هردو خـــــواري؛
بکــــــام انهــــــدامٖ بــــــيخ افــــــساد، بـــــنــــــاي ديــــــن گــــــرفـة اســــــتواري؛
بحمدالله که از ترويج اين حکم، بــــــدهــــــر از رجـس آمد رستگاري؛
درين شکريه مي سازد بحق عرض، دل ٖ’مائل‘ بحق از حـــق شعاري؛
علي خوش بالکرم بخشد بشاهان، همه کــــــام از مراد ٖ کــــــامگـــــاري!
_ص100
وظيفا ۽ ٽڪس:
ٽالپرن، سنڌ ۾، ساداتن، عالمن، مخدومن، تڪيه نشينن ۽ علمي خواهه ديني خاندانن جا وظيفا مقرر ڪري ڇڏيا هئا: روزينو، يڪ ماهو، دو ماهو، ساليانو، کين ملندو هو؛ ڪن کي سيريون به هونديون هيون. وظيفو نقدي به هو ۽ جنس جي صورت ۾ به ڏنو ويندو هو.
اهڙيءَ طرح، جيئن زمينن تي ڍل ورتي ويندي هئي، تيئن شهري ڌنڌن ۽ صنعتن تي به سرڪاري ٽئڪس پوندي هئي. شهر ۾ نين جاين ٺهرائڻ تي جيئن اڄ ڪالهه ميونسپالٽي ٽئڪس وجهي ٿي، تيئن ان زماني ۾ به اهو رواج موجود هو. اسان کي تفصيلي طور انهن ٽئڪن ۽ وظيفن جي انداز جي معلومات ڪانه آهي، البت انهيءَ سلسلي ۾، مير ’مائل‘ جي چند قطعن مان اشارا ملن ٿا، جن کي اسان هيٺ درج ڪيون ٿا. هڪ قطعي جو عنوان آهي! ”قطعه در باب دوماهه!“
اي ز فتحت بباب کــــام فتوح، وي به بابت ز فتح کــــام رفاه؛
’مائل‘ حق بکــــــام مرﱞدهﻋ فتح، که ز حق بــاد وقت اين درگــــــاه؛
ميکــــــند عـرض بهرِ عفو فتوح، بيت استاد خود بحضرت شاه:
”ما براي تــــو فتح خــــواسته ايم، خـــسروا تو ز مــــــا فتوح مخواه!
از کــرم خسروا بکــــــام عظيم، فــــــتح بــــــاب فــــتوح کــــــن لله!“
_ص119
ٻئي قطعي جو عنوان آهي: ”عريضه منظوم در..........مجراي شکست بته نو احدات از وجــــــوهـــــات اهل وجوهه“:
بحق در حضور ٖ شـــهان ٖ زمــــــان، همين ست عــرض ٖ دل ٖ داعيــــــان؛
که از وجهه خير ٖ خود و قوت شان، مسازيد کم درِ همـي ايــــــن زمــــــان؛
کـــــه از دادن ٖ خــــــير بــــــي اشتباه، فزون مي شود عمر و اقبال و جـاه؛
کند خير چون هر شکست ٖ درست، نبايد به اين امــــــر دادن شکســــــت؛
که اين خير خمس وزکواة ٖ شماســــت، شرف بخش ذات و صفات ٖ شماست؛
بسادات خمس است با ديگــران، زکواة است هم صدقه اين خير شان؛
بود خير هرچند افزون خوش اســـت، فزايش درين کار ميمون خوش استک
کنــــــد خير رد ٖ بــــــلا دم بـــــــــدم، به نص ٖ حــــــديث ٖ رســــــول ٖ اُمــــــم؛
زحق عرض اين کار خيراست چو فرض، ازين وجهه خيرات شد عين فرض؛
که اول بدهه سالم اين وجهه شـــان، همـــان کهنه دســــــتوري بيگمــــــان؛
شده نصف پس باز از نصف هم، شد از بدعتٖ بته يک حصه کم؛
کنون باز کم کردنش نا روا سـت، که قوت ٖ مساکين اهل ٖ دعاست؛
درين کار خيرست خوبي بــــسي، بود سائل ٖ خير شــان هــــــرکــــــسي؛
بود عمر و اقبال شاهان ٖ سندهه، فزون از دعــــاي ضعيفان ســــــندهه؛
ز شان اين دعا از خدا دم بدم، بــــود لفظ آمــــــين بمعروضه ضم!
ز’مائل‘ بحق اين نصيحت بس است، که يک حرف بس گربه خانه کس است.
_ص 117
هڪ قطعي جو عنوان آهي: ”گذارش درباب معافي قصور بته نو احداث از وجوهات اهل ٖ وجوهه“:
شاها پيوسته زير قصر گـــــردون، چـــــو قصر دولتت دارالسرور اســت؛
درين دارالسرور از فرط بهجت، بياد ٖ ما کجا حور و قصور اســت؛
و ليکن از تکاليف قــــــصورات، چنين عرض دلم اندر حضور اســـت؛
که تــکاليف ٖ قصور ٖ بـــــتهﻋ نو، ز نو از وجهه ما ز انصاف دور اســـت؛
ندارم چون قصور اندر رعايـت، معافيﻋ قصور از ما ضرور است؛
هميشه باد قصر جـــاهت آبـــــاد، ابد تا قصر جنت پر ز حور است!
_ص 117
هيٺئين قطعي جو عنوان آهي: ”قطعه گذارش که بر بندي تنقيح وجوهات اهل وجوهه هنگام گذارش نوشته بود (؟)“:
اي بنديﻋ وجهه خير، قوت ضعفاست، که اِجرائيش از ازل به اسناد دعـــــــاست؛
گيرند جمع و خرچ شاهان چو حـــساب، مجرا ز خدا به دفتر ٖ فضل و عطاست.
_ص 120
(4) ٽالپرن جون تاريخون
مير ’مائل‘ پنهنجي بياض ۾ ٽالپر حڪمرانن، شهزادن ۽ ڪن شهزادين جي ڄمڻ ۽ وفات جون تاريخون به ڏنيون آهي. اهي تاريخون، تاريخي لحاظ سان بيحد قيمتي آهن ڇاڪاڻ ته ڪيترن ٽالپرن جي تولد ۽ انتقال جون تاريخون، تاريخ ۾ اسان کي ڪونه ٿيون ملن. اسان انهيءَ قسم جي قطعن کي ترتيب ۽ تشريحي نوٽن سان هيٺ ڏيون ٿا.
ميرفتح علي خان جي شهزادي:
فاتح سنڌ مير فتح علي خان کي ڪيتريون نياڻيون هيون، غالباً ان جو تاريخي رڪارڊ ڪونه آهي. سندس هڪ نياڻي، بيبي بلقيس، وڏي علم ۽ فضل واري هئي. نثر خواه نظم تي کيس قدرت ڪامله هئي. ڪتب بينيءَ ۽ ڪتب خاني سان سندس گهڻو شوق هو. رات ڏينهن مطالعي ۾ صرف ڪندي هئي. اڄ به ڪيترا ڪتاب نظر مان گذرن ٿا جيڪي ان بلند اقبال ۽ پاڪيزه ذوق واريءَ سنڌي شهزاديءَ پنهنجي خاص ڪتب خاني لاءِ نهايت اهتمام سان نقل ڪرايا هئا. انهيءَ شهزاديءَ جو عقد مير نورمحمد خان سان ٿيو، ۽ سندس انتقال 16صفر 1287هه جو ٿيو. (مضمون مرزا احسن ڪربلائي، ”نئين زندگي“، مارچ1945ع).مير ’مائل‘ جي بياض ۾ مير مرحوم جي هڪ نياڻيءَ جي وفات جو قطعو ملي ٿو، جنهن جو انتقال 1216هه ۾ ٿيو، يعني والد جي وفات کان هڪ سال يا ڪجهه مهينا اڳ:
مير ما در هر که غمگين مبـــــاد، يمن فيض ٖ غمگسار ٖ بي نـــظير؛
مير ما فتح ٖعـلي خـــــان نامـــــدار، آنکه نامش در جهان آمد شـــهير؛
رفت چون معصومه اش زين دار غم، در جوار ٖ بضفهﻋ حـضرت بشـــــير؛
ساخت اين غم گرچه جانش را غمين، هست انسان را ازين غم نا گزير؛
ليکه با هر غم چو فرحت لازم است، ميشود زين غم دگر فرحت مـــسير؛
هست چون الله مفتـــــاح الـــــفرح، بـــــاد از لاتقنطوا فـــــرحـــــت پـــــذيــر؛
گفت با طبعم پيﻋ تبئين سال، در عزا پرسي چــــــنين روح القدير؛
”از براي دفع اين افسوس زود، مـرﱞدهﻋ نعم البدل آيد به مير(1)“:
1216هه
بمن الهام ازل اين تازه بـــــيت، ساخت دل عرض ٖ حضور ٖ آن امير؛
بسکه کامٖ عالمي زو حاصل است، بـــــاد از افضال يزدان کـــــام گـــــير؛
در دعايش هَبَ لـﮧ‘ يا رب خلق،
’مائلا‘ کن بعد ازين ورد ضمير. _ص 109
نعم البدل مير صاحب کي انهيءَ رات عطا ٿيو جنهن رات سندس هن جهان مان لاڏاڻو ٿيو. کيس10محرم 1217هه جو پهريون شهزادو ڄائو؛ رات جو پهريون پهر هو، ميرصاحب تي سقرات جو عالم طاري هو؛ اوچتو محل تان سجاول ڪار آئي، جنهن اچي اها بشارت ڏني. مير صاحب اکيون کوليون، اٿي ويٺو، پٽ کي ڏسڻ لاءِ پنهنجي ڪمري ۽ محل جي ڪمري جي ڀت ڀڃايائين، جيئن پنهنجي ولي عهد کي هن جهان مان موڪلائيندي موڪلائيندي هڪ نظر ڏسي وڃي. مير حسن علي خان سنڌ جي شهنامي ۾ لکي ٿو:
رهي ڪـــــــانه ٻي آرزو ۽ مــــــراد، جا بخشي نه هئي ان کي رب العباد؛
مگر رهندي هس دل ۾ هــيءَ آرزو، خدا کيس فرزند ڏي نيڪ خـــــــــو؛
ڪيئين عمر ان آرزوءَ ۾ تمام، ٿيو آخري وقت ۾ شــــاد ڪــــــام؛
ڏنو ان کي فــرزند رب الــــــعباد، خدا ان جي دل جي ڪي حاصل مراد؛
سجاول جڏهن آندي هيءَ تهنيت، گهڻو خوش ٿي ويو مير زان بي جهت؛
هي مرﱞدو ٻڌي تن ۾ طاقت وري، جڙي هنڌ تي ويٺو اٿــي ان گهڙي؛
چيائين اُٿي شڪر پـــروردگــــــار، عطا مون کي ڪيو جنهن وري صوبدار؛
چيئين ڀت ڀڃي در ڪريو درزکان، ته فرزند اکين سان ڏسي خوش ٿيان؛
مگر ضعف طاري وري ٿي ويو. تڏهن دل جو مطلب سو رهجي ويو؛
رکايائين ڀر پنهنجيءَ ۾ جا ترار، سجاول کي سا ڏئي ڪيئين ڪامگار.
_ص77
مير صوبدار جي آمد ۽ مير فتح علي خان جي روانگي انهيءَ هڪ رات عمل ۾ آئي. بس مير صاحب جي انهيءَ اولاد جو پتو پوي ٿو، يعني هڪ شهزادو ۽ ٻه شهزاديون.
مير فتح علي خان جو انتقال:
مير صاحب کي پٺيءَ ۾ سرطان جي ڦرڙي هئي، جا هميشه علاج معالجي سان رفع دفع ٿي پئي ويندي هئي؛ ليڪن جڏهن لاڏاڻي جو وقت اچي ويجهو ٿيو، ان وقت ڪنهن به ستيءَ ڦڪيءَ فائدو ڪونه پهچايو، ۽ مير صاحب جو انتقال 10 محرم 1217هه جي رات جو ٿيو. سنڌ جي ٽالپر خاندان جو باني، ۽ سنڌ جي ٽالپر گهراڻي جو پهريون فرمانروا؛ سند جو فاتح، مير فتح علي خان امامن واريءَ رات، رب ڏي راهي ٿيو. ٽالپر گهراڻي ۾ ماتم مچي ويو: سڄيءَ سنڌ تي غمن و غبار ڇانئجي ويو. مير غلام علي خان کانئس پوءِ ٻئي نمبر تي هو، اهو مسندنشين ٿيو. مير ڪرم علي خان ۽ مراد علي خان ساڻس شريڪ ڪار ٿيا، ۽ مير فتح علي خان جي معصوم ٻار مير صوبدار کي پيءُ جي پڳ ٻڌائي، رسمي طور حڪومت ۾ شريڪ ڪيو ويو. مير ’مائل‘، انهن سڀني ڳالهين کي پيش نظر رکندي، هيٺيون تاريخي قطعو تصنيف ڪيو:
فغان و آه که اندر عزاي شاه شهيد،
عزاي خسروي دوران بدهر گشت عيان؛
غرضکه در شب ٖ عاشوره آن مير کبير،
ز تختگاه ايالت نمود نقل مکان؛
گذشته درصف ٖ شهداي دين بصد اعزاز،
گذاشت مملکت ٖ ملک از پيﻋ اخوان؛
درين قضيه که شد رخنما بحکم قضا،
خداش کرد عطا پور نيک نام ٖ زمان؛
که گفت سال ولود ٖ شريف او هاتف،
”بود ابد بشرف مير صوبدار ايوان“؛
1217هه
خدا زياد کند عمر و بخت و اقبالش،
بياريﻋ حسنين و عنايت يزدان؛
درين عزا که بيامد به تهنيت همگام،
هزار شکر براين و هزاره آه بران؛
به تخت مملکتش مير ما غلام علي،
جلوس کام نموده بشرکت ٖ اخوان؛
بصبر و شکر که شرط عزا و تهنيت است،
سروش غيب چنين بهر سال کرد بيان؛
چوُ مير فتح علي خان‘ ’ز تخت سند‘ گذشت،
1499 1514
بگو ”بزيب غلام ٖ علي“ نشست بران؛
1202هه
1499_1514=15 / 15+1202=1217هه
بحق آنکه شد آن مير واصل ٖ حسنين،
هميشه باد دعاگوي زمرهﻋ اخوان!
_ص 109
هيٺئين قطعي ۾ فقط وصال جي تاريخ ڏنل آهي:
گشت چون مير واصل ٖ شــــهدا، جائش اندر بهشت بنمودند،
سال فوتش بهشتيان بخطاب، ”راضي الله عنک“ فرمودند.
1217هه _ص 109
مير صاحب جو مقبرو هالن واريءَ خداآباد ۾ آهي. قبي جي گنبذ تي سيد ثابت علي شاهه جو هي قطعو اُڪريل آهي:
شب ٖ شهادت شاه شهيد رحلت کرد، امير فتح علي خان خديو صاحب عصر؛
بگفت ثابت زوار سال تاريخش، ’مکين ٖ قصر بهشت‘ ومکان بهشتي قصر.
1217هه
انهيءَ مقبري ۾ مير فتح علي خان وڏي جي مزار، مير غلام علي خان جي مزار، مير صوبدار بن مير فتح علي خان جي مزار، ميرفتح علي خان بن مير صوبدار خان ۽ مير محمد علي خان بن مير صوبدار خان جون قبرون آهن.
بيبي خيرالنسا جي وفات:
مير فتح علي خان جي والده، بيبي خيرالنسا، جنهن کي قرب وچان بيبي خيران يعني خير ڪندڙ، سخياڻي سڏيو ويندو هو، ان جي وفات تي مير ’مائل‘ طويل قطعو چيو آهي. بيبي صاحبه سخياڻي، رحمدل، ۽ وڏي خير ڌياڻي هئي. ڪيتريون مسجدون ٺهرايائين؛ تعليم سان سندس شوق هو؛ هڪ عاليشان مدرسو قلعي جي دروازي جي ويجهو تعمير ڪرايائين، جنهن ۾ مفت تعليم ڏني ويندي هئي ؛ شاگردن ۽ استادن جي مانيءَ ۽ لٽي جو سڄو خرچ پاڻ برداشت ڪندي هئي؛ ٽالپر شهزادين ۾ جيڪا تعليم آئي سا به هن برگزيده مائيءَ جي بدولت آئي.
مير’مائل‘ ڏاڍو پر سوز قـــــــطعو تـــــــصنيف ڪـــــــيو آهي:
دريغا که ناگــهه بـــــحکـــــم قـــــدر، قضا اين قضيه نمود آشـــــــــکار؛
قدر خواند منطوقهﻋ کــــل نـــــفس، قضا گفت از موت آيــــن الفرار؛
بـــــدادنـــــد از فـــــادخـــــلـــــي جـــــنتي، بـــــشارت بمرضيـﮧﻋ نـــــــامـــــــدار؛
که اندر جنان بـــهر آن مـــــرضـــــيه، خـــــــواتيـــــن دين انـــــد در انتظار؛
بر اين مرﱞده اُم السلاطين سندهه، کــه بــــادا بشان سلطنت بــرقرار؛
بـــــفـــــرمـــــان مـــــدلــولهﻋ ارجـــــعـــــي، بـــــفـــــــرموده عهد ٖ رضا اســتوار؛
بخاتون دين اُم سبطين پـــــاک، شد اندر جنان همدم و همجوار؛
فرستاد حـــق رحـــــمت و مغفرت، به پيش آمدش از يمين و يســــار؛
نـــــمودنـــــد حـــــوران قـــــصر ٖجـــنان، بقصر ٖ جنـان جاي آن حق شــــــعار،
شـــــد انـــــدر خـــــواتين دوران عــزا، چوخاتون، دهر از جهان بست بار؛
بـــــخـــــوانـــــدنـــــد اِنـــــا لـــــﮧ راجعون، دريـــــــن غـــــــم بفرمــــــان ٖ پروردگار؛
ز بـــــشـــــنيدن ٖ ايـــــن صـداي الم، بـــــــر آمـــــــد ز دل ناله بــــــي اختيار؛
فـــــسبـــــحــان حي الذي لايموت، شـــــــده ســبحهﻋ دل به ليل و نهار؛
فـــــطوبيٰ لـــــراضيـة نـــــــــــــــامـــــيــــــﮧ، فـــــــطوبـــــــيٰ لـــــــمـــــــرضيـةﻋ نـــامدار؛
فطوبـــــيٰ لتشريفهـــــاءِ الجـــــنـــــان، فـــــــطوبـــــــيٰ لتکريمها في العشار؛
غرض چونکه مرحومهء حق سرشت، کــــه در يـــــــاد حــق بود ليل و نهار؛
بليل ٖنخستين ز مــــاهٖ صـــــيام، کـــــــه بـــــــاشــد م ٖ رحمت ٖ کردگار؛
بسر مــايـــــهﻋ رحـــــمـــــت ٖ ايـــــزدي، بسوي جنان زين جهان بست بار؛
ز حوران جنت شد اين سال کـلُ، ”بـــــــه خـــــــيرانـــساﻋ از ولا باد يار“؛
1222هه
”بخيرالنسا از دل آمد مـــلاقي“، دگـــــــرگـــشت سالش ز دل آشکار؛
بجـــــنت ابـــــد بـــــاد آن مـــــرضيه، دعـــــــا گـــــــوي اولاد عـــــــالــــي تبار؛
درين تعزيت بَــشرالصـــــابـــــريـــــن، بـــــــود ورد ”مـــــــائــل“ بليل و نهار.
_ص 109
مير ’مائل‘ ٻيا چار قطعا به انهيءَ حادثي تي لکيا آهن:
بوده در اين دار چو اين صاحبه، مـــــــخلصهﻋ بـــــــنت رســـــــــول ٖ خدا؛
باد دران دار هم از بعد فـــــــوت، واصـــــــلهﻋ اکـــــــمـــــــلهﻋ دوســـــــــــــــــــــرا؛
ماحصلش آنکه چو اين صاحبه، گـــــــشـــــــت ز اخلاص دل ٖ با صفا؛
در مه ٖ رمضان بـــــــشبٖ اولـــــــين، واصـــــــلهﻋ مـــــــحـــــــفل ٖ آن مــــهتدا؛
سال وصالش دل من گفت بـــــــاد، ”صـــــــاحبهﻋ مـــــــحفل ٖ خيرالنسا“.
1222هه _ص110
(3) چون شد اين مقبولهﻋ حق زين جهان، درجنان، نزد ٖبــــــتول ٖ ذي العطاﻋ؛
سال ترحيلش سروش ٖ غيب گفت، ”زبيد اين مقبوله بـــــــا خيرالنساﻋ“.
1222هه _ص 110
(4) چونک پيﻋ وصل حق سوي جنان ز اين جهان،
شد بجوار ٖ بتول صاحبهﻋ حق شعار؛
در دم ٖ ترحيل او سال وصالش سورش،
”گفت بخيرالنسا باد ابد همجوار“.
1222هه _ص 110
(5) شد چو اين مرحومﻋ عفت پناه، واصل ٖ جنت به تشريف ٖ وصـــال؛
هاتف ٖ غيبم بــروز ٖ وصـــــــل او، ”ادخلي جنات عدني“ گفت سال.
1222هه _ص 110
انهن قطعن مان معلوم ٿئي ٿو ته مرحوآ، پهرين تاريخ رمضان 1222هه جو، رات جي وقت، انتقال ڪيو.
ميرغلام علي خان:
مير فتح علي خان کان پوءِ، پڳ مير غلام علي خان تي آئي. ميرصاحب 6جمادي الاول 1227هه جو انتقال ڪيو. سندس لاش خداآباد (هالن واريءَ) ۾ دفن ڪيو ويو. مير’مائل‘ هيٺيون قطعو تصنيف ڪيو:
شهي که گاه جلوسش بمسند ٖ شاهي، سند به مهر ولايت ز شاه ما آمد؛
بحکم آن سند ٖ شاهي و جهان گيري، شکوه شاهجهانش بمرحبا آمد؛
بمرحباش گهه ٖ عزم رزم آرائي، زشش جهت ظفر و فتح پيشوا آمد؛
بعهدشاهيﻋ او يکسر ازشهان، جهان، بحضرت ٖ شهيش عهد صد وفا آمد؛
وليﻋ سندهه غلام علي ولي الله، که از غلاميء شهه بخشش اين عطا آمد؛
زيمن صدق غلاميش از صداقتدل، غـــلام درگهه او عــــــز و اعــتــلا آمد؛
کنون بحق چوشوق ٖ وصال آن شه دين، ز صــدر نشـــــــينان دوســـــــــرا آمـــــــد؛
بخلد نيز ز يمن ٖ غلاميﻋ نامش، رفيق صدر نشينان دوســـرا آمـــــــد؛
بروز واقعه رحلتش ز صد اندوهه، که رخ بجهان ناگه از قــضا آمد؛
’زهي غلام علي بوده‘ گفت دل باآه، دام بسال و صالش چو در حصاﻋ آمد؛
1227هه
بجا غلام علي هم بگفت خود تاريخ، چوکامور ز غلاميش جابجا آمــد؛
دلش ز مير محمد مدام خوشدل باد، بحق ز ’مائل ٖ‘ حق عرض اين دعا آمد.
ميرغلام علي خان شڪار جو بيحد شوقين هو. هڪ دفعي هرڻن جي شڪار تي ويو. هڪ هرڻ کي پاڻ تڪبير ٿي وڌائين ته هرڻ جي سنڱ جي چهنب زور سان سندس پير ۾ گهڙي ويئي. موت لاءِ اهو بهانو بنجي آيو. زخم ڦهلاءُ ڪيو، رت ۾ زهر ملي ويو، ۽ آخر لا علاج ٿي مير صاحب انتقال ڪيو.
مير ڪرم علي خان تي پڳ آئي؛
مير مراد علي خان ساڻس شريڪ ڪار هو؛ ۽ مير غلام علي خان جي شهزادي مير محمد خان کي پڻس جي پڳ ٻڌائي کيس به شامل ڪيو ويو.
ميرصاحب جي زماني ۾، بهاولپور واريون جنگيون ٿيون، شڪارپور جو شهر هٿ ڪيو ويو، ڪراچي قلات کان واپس ورتي ويئي، ۽ سبزل ڪوٽ حاصل ڪيو ويو. انگريزن سان 1224هه ۾ معاهدو ڪيو ويو.(1). شڪار جو شوقين ۽ بهادر ماڻهو هو. سيکاٽ جي ٻيلي ۾ ماڻهن مار شينهن کي سامهون ٿي، ترار سان ماريائين. شاهه شجاع الملڪ، جڏهن ڍل اڳاڙڻ لاءِ سنڌ تي افغانن جو ڪٽڪ چاڙهي آيو، ان وقت مير صاحب کيس کتو جواب ڏيئي موٽائي ڪڍيو. ميرحسن علي خان لکي ٿو:
تڏهن مير صاحب چيو،نــــــامور! انهيءَ خيال موهوم کان درگـــــذر؛
زمانه دگرگـــــــون آئـــــــين نـــــــهاد، شد آن مرغ که او بيضه زرين نهاد؛
سپهر آن بساط کهن در نوشت، نشاط ٖ دگر ملک را تـــازه گشت؛
هينئر ڪهڙي ڍل، جو آ ذڪر ڇا، ڏيـــــــڻ ۽ وٺڻ وارا ٻئي ويـــــــا هليا؛
جي وڙهڻو هجئي شاه تان آ برون، هــي گوءِ ۽ هي ميدان، آءُ ۽ تون.
_ص86
[چيائين جيڪا ڪڪڙ سونا آنا ڏيندي هئي، سا هلي ويئي؛ ڏيڻ وارا به ويا ۽ وٺڻ وارا به ويا؛ هاڻي جي جنگ ڪرڻي آهي ته ميدان ۾ نڪر: هيءَ گوءِ ۽ هي چوگان].
مير’مائل‘ ٻيو هڪ تاريخي قطعو به چيو آهي، جنهن ۾ مير غلام علي خان جي تعزيت ۽ سندس شهزادي مير محمد خان جي مسند نشينيءَ تي تهنيت پيش ڪيل آهي!
چون شه ٖ سندهه آن غلام ٖ نام شاهنشه علي،
آنکه مي بد مسند آراي شهي در ماه وي،
همچو شاهان ٖ سلف در شوق وصل ٖ حق بحق،
کرد رحلت زين جهان روي جنان ناگاه وي؛
بعد ترحيلش چو شهزاده محمد مير نام،
جلوه بخش آمد بر اوج ٖ سلطنت چون شاه وي؛
ز استماع ٖ اين خبر بشنيد اين سال از سروش؛
”جلوه بار آمد مهه ٖ نو بعد سلخ ٖ ماه دي“:
1227هه
تا بود از امروز فردا ذکر در بزم ٖ شهان،
باد افزون عمر و جاهش زان شهه ٖ جمجاه وي! _ص 110
ولادت مير عبدالله خان:
مير عبدالله خان بن مير غلام حسين خان بن مير عبدالله خان بن مير بجار خان بن مير بهرام خان بن مير شهداد خان جي تولد تي مير ’مائل‘ هيٺيون قطعو چيو: معلوم ٿئي ٿو ته مير غلام حسين کي اهو فرزند وڏيءَ ڄمار ۾ ڄائو:
فضل حق با مرﱞده خوبي خوش ثمر، زائد العمر اين خلف بالــــخير دار؛
مرد دوران کز غلاميﻋ حـــــسين، ناميﻋ عصر است بر صدر ٖ رشـــاد؛
نورچشمٖ خاص عــــبدالله مـــــــير، خوش شيم والا همم عالي نرﱞاد؛
نيک نام ونيک خلق و نيک بخت، مخـــــلـــــص الـــــــســـــــادات اعـــتـــقـاد،
بسکه دارد مُـّکا بــــــــر صدر جاه، صدر جاهش زين خلف آباد بـاد؛
تا شود چون جد ٖ ماجــــد نـامور، نام وي خوش مير عبدالله نهاد؛
شوکت ٖ بهرامـي و بجـــــــار وي، باد از شان و شکوهش مستفــاد؛
در نشاطٖ زادنش از بسکه حـــــق، بـــــــر رخٖ دل بـــــاب خيريت کشاد؛
گفت دل سال ٖ چنين روز ٖ نشاط، ”مير عبدالله چه بهه با خير زاد“؛
1232هه
’مائل‘ حق خواهد از حق در دعاش،
بـــــــاد عـــــــمر و بـــــــختش اندر ازدباد! _ص77
مير’مائل‘ مير غلام حسين جي مدح ۾ به هڪ قطعو چيو آهي:
اي ز رويت جلوه گر نور ٖ غلاميﻋ حسين،
ميرعبدالله بن بجارخان را نور عين؛
شوکت ٖ بهراميت چون طيش بهرام ٖ(1) فلک،
زمره اعداي دين را افگند در شور شين؛
بسکه داري دريمين اقبال و دولت در يسار،
در رکابت مي رود فتح و ظفر از جانبين؛
ديده از دست ٖ سخايت فتح باب کام دل،
دائم آمد دستيارت فاتح ٖ بدر و حنين؛
ز استماع ٖ نيکيﻋ نام و صفات ٖ نيک تو،
ورد دلها نام نيکت آمده چون فرض عين؛
دائما اقبال و دولت دائما عيش و نشاط،
باد با عهدت قرين هم چون قران، نيـّرين؛
بحرمت حسنين ٖ سرور ٖ زود بخشد ايزدت،
همچو خورشيد و قمر پيﻋ هم دو روشن اخترين.
_ص104
مير ٺاري خان جا فرزند:
مير ٺارو خان ميرپورخاص جو پهريون ٽالپر حڪمران هو.1198هه ۾ تخت نشين ٿيو، ۽1245هه ۾ انتقال ڪيائين. وڏو بهادر ۽ جانباز سردار هو. پنهنجي دؤر ۾ هن ريگستاني علائقي جو ڪيترو حصو بزور شمشير پنهنجي مملڪت ۾ داخل ڪيو. مير شير محمد خان، جنهن کي ”شير سنڌ“ جو لقب عوام ڏنو هو، سو سندس تخت جو آخري وارث هو، جيڪو انگريزن سان جوانمرديءَ سان وڙهندي گرفتار ٿيو، ۽ نظربنديءَ جي حالت ۾، 1294هه ۾، انتقال ڪري ويو.
مير ٺاري خان کي، 1226هه ۾، مير غلام محمد نالي پٽ ڄائو. مير ’مائل‘ جو انهيءَ خاندان سان به راه رسم جو تعلق هو. مير ضياالدين ’ضيا‘ مير ٺاري جو درباري شاعر هو، جيڪو مير’مائل‘ جو چاچو هو؛ انهيءَ ڪري مير’مائل‘، مير غلام محمد جي تولد تي، هيٺيون قطعو پيش ڪيو:
چون فضل ٖ حق بکام دل ٖ مير تهاره خان،
که او دائماست کامور از فضل حق تعال؛
خوش بر مراد مير که نامش علي مراد،
مشهور عالم است بسر نامهﻋ جلال؛
از غايتِ تفضل کان بخش خاص شانست،
بخشيد اين مبارک مولود خوش خصال؛
مولود نيک مير غلامِ محمد اسم،
که اسمش مبارکست ز افضال لا يزال؛
بر کام آنکه باد ابد کامياب فيض،
اين خوش خلف بجاه سلف در جميع حال؛
از استماع مرﱞدهﻋ ميلاد اسعدش،
فرمود دل ”غلام محمد بکام“ قال؛
1226هه
يا رب مدام تا که بدلها ثناي تست،
يا رب مدام تاکه ز افضال تست قال،
دائم ز فضل نام نبي و غلاميش،
دائم به يمن نام علي و جميع آل؛
ياد اين گرين خلف به اميران نام دار،
نام آور ٖ زمان بصد بخشش و نوال!
ميرن مان هر هڪ ٽالپر پنهنجي مهر يا منڊيءَ لاءِ سجع ٺهرائيندو هو، مثلاً_
مير فتح علي خان جي سجع هئي:
”داد نصرت خدا به فتح علي ، به مددگاريﻋ نبي و علي“.
مير غلام علي خان جي سجع هئي:
”ناصر ٖ من بود نبي و ولي، منم از جان و دل غلام ٖ علي“.
مير ڪرم علي خان جي سجع هئي:
”کرد با من کرم عليﻋ عظيم، بحق حضرت نبي و کريم“.
مير مراد علي خان جي سجع هئي:
”بحق ٖ حضرت ٖ نبي و ولي، يافت از حق همه مراد علي“.
مير مراد عليءَ جي ٻي جمع هئي:
”بـــــــــــــــنــــــــــــدهﻋ مــــــــــــصــــــــــــطــــــــــــفيٰ مــــــــــــراد عــــــــــــلــــــــــــي داشــــت“.
ميرنور محمدخان جي سجع هئي:
”ز نــــــــــــور ٖ مــــــــــــحــــــــــــمــــــــــــد جــــــــــــهــــــــــــان روشــــــــــــن اســــــــــــت“.
مير محمد نصير خان جي سجع هئي:
”علي و حسين و حسن دستگير، خدا يار و ياور محمد نصير“.
مير محمد خان جي سجع هئي: ”مــــــيــــــــــر محمد مهٖ اوج کــــــرم“.
مير صوبدارخان جي سجع هئي: ”ظل احمد تاج فرق ٖ صـــــوبدار“.
سنــــــدس ٻــــــي ســــــجــــــع هــــــئـــــي: ”خاکپاي مرتضيٰ شهداد خان“.
مـــــيــــــر حــــســــيــــن عــــلـــــي خـــــان جــــي ســـجــــع هئي:
”کرد روشن ز فيض لم يزلي، آفتاب ٖ جهان حسين علي“.
مــــــيــــــر نصير خــــان جــــي ٻي به هڪ سجع هئي:
”ســـزد گرنهد بر ثرُيا سرير، کسي را که باشد محمدنصير“.
مــــــير’مائل‘ شهزادي غلام محمدخان جي سجع ٺاهي:
”حب ٖ علي مراد غلام ٖ محمد است“. _ص75
مرزا قليچ بيگ مير ٺاري خان جي ٽن پٽن جا نالا ڏنا آهن: مير غلام حيدر، مير علي مراد ۽ مير غلام الله. مير غلام محمد جو نالو شجري ۾ ڪونه ڏنو آهي. مير غلام الله جي وفات 1228هه ۾ ٿي: مير ’مائل‘، ان جي وفات تي هيٺيون قطعو چيو:
در جواني مير ما چون کرد فــــــو، انگه دل در جزن فوتش آه گفت؛
سال فوت ٖ آن جوان ٖ نيک دل، ”واي بر حزن ٖ غلام الله گــفت“.
1228هه _ص121
تولد مير بجارخان بن مير بهرام خان: ميربجار خان، مير بهرام خان بن مير شهداد خان جو پٽ هو؛ سندس تولد تي مير ’مائل‘ هيٺيون قطعو چيو:
مــــــيــــــر بهــرام خــــــان نــــــام آور، آنکه کامش ز حق مــــــدام آمد؛
خوش بکام ٖ دلش زبخشش حق، خلف سعد نـــــيک نــــام آمــــــد؛
گست هــــاتف بســــــال ميلادش، ”مير بجارخــــــان بکــام آمــــــد“؛
1215هه
باد از حق مبارک اين فــــــــرزند، شب بخوابم چنين پيام آمد؛
بــــــــــــارک الله بــــــعمــــــره ابــــــــــــــدا!
ورد ’مائل‘ بصبح و شام آمد. _ص73
مير علي محمد خان:
مير علي محمد خان، مير احمد خان جو فرزند هو، جيڪو فرزند هو مير محمود خان ولد مير بهرام خان بن مير شهداد خان جو. انهيءَ مير صاحب جي نالي تي مير ’مائل‘ جي بياض ۾ هڪ مدحيه قطعو ملي ٿو:
خان ما کز کمـال ٖ عــــــزو شــــــرف، هست نامش علـي محمد خــــــان؛
در دعــــــايـــش بخمسـة الاوقــــــات، بـــا محمدعلي ســــــت ورد زبــــــان؛
ميبرم تحفـﮧﻋ دعــــــا پيــــــشـــــش، تا چه پيش آيدم کند ز احسان؛
باد نامش چو ايــــــن دو نام نکو، دام نقش ٖ نــــگين ز دور زمــــــان؛
دائم از صدق حب اين حضرات، باد مقبول حق بهر دو جــــــهــــــان.
_ص105
مير رستم خان:
مير رستم خان، مير فتح علي خان، ۽ غلام علي خان جن جو سـؤٽ هو. سندس شجرو هن طرح آهي: رستم خان بن سهراب خان بن مير چاڪر بن مير شهداد بن مير هوتڪ خان بن ڪڪو خان بن شاهوخان.
قضاي طبع خود رشک ٖ هزاران گلستان کردم،
بمدح مير رستم خان زبان تا گلفشان کردم؛
نمودم سر چو توصيف عُلـّو رتبه و قدرش،
پيﻋ معراج ٖ طبع ٖ خود ز کيوان نردبان کردم؛
سخن در وصف جودش همچو گوهر جلوه زن آمد،
چو خوش گر در سخن سرمايهﻋ صد بحر و کان کردم؛
ز يادم رفت يکسر شيوهﻋ نامهربانيها،
چو ياد ٖ مهربانيهاي آن خوش مهربان کردم؛
عجب نبود اگر نازم بطبع نکته سنج ٖ او،
چو عرض، اين غزل در حضرت ٖ آن نکته دان کردم؛
چو ميدارن ز دل ’مائل‘ بحق شغل دعاي او،
بحق باشد اگر خود را شمار از داعيان کردم.
_ص 49
ميرچاڪر خان:
مير رستم جي ٻئي ڀاءُ مير چاڪرخان جي سلسلي ۾ به هڪ قطعو بياض ۾ ملي ٿو:
ميرچاڪرخــــان والا مــــــرتــــــبــــــت، آنکه از جان چـــــاکر ٖ آل عباست؛
بـــــس کــــــه دارد از دل بــــــا خــــــدا، دائما ورد ٖ دلــــــش نــــــام خداست؛
نيک نام و نيک خلق و نيک بخت، نيک نامي خوش به بختش آشناست؛
هم اديب و هم خليق و هم شفيق، وصف اخلاق ٖ شريفش جـــابجاست؛
باد دائم نامور با اين صــــــفات، ورد ’مائل‘ دائما اين خوش دعــاست؛
_ص49
مير رستم خواه ميرچاڪر خان تي ٻيئي قطعا نهايت گرم جوشيءَ سان لکيا اٿائين. معلوم ٿو ٿئي ته مير رستم خان وڏو سخي ۽ دريادل شهزادو هو؛ جود و ڪرم، داد و دهش ۽ عام بخشش سندس خاص وصفون هيون؛ ساڳئي وقت سخن فهم ۽ نڪته دان به هو. اهڙيءَ طرح مير چاڪر خان نيڪ، خليق، شفيق ۽ اهل دل شهزادو هو_ شريف الطبع ۽ نيڪ نفس.
مير سهراب خان:
مٿين ٻنهي شهزادن جي والد مير سهراب خان جي مدح ۾ به هڪ قطعو بياض ۾ موجود آهي، جنهن ۾ مدح جي رسمي الفاظن بعد، مير’مائل‘ مير سهراب خان کان شاديءَ جو خرچ گهريو آهي، ۽ ٻيو گذارن لاءِ وظيفي جي به طلب ڪئي اٿائين. انهيءَ مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته مير ’مائل‘ اگرچ مير ڪرم علي خان جي دربار سان متعلق هو، ليڪن ضرورت جي حالت ۾ ٻين ٽالپر اميرن کان به طلب امداد ڪندو هو. قطعو هي آهي:
ايــا مير ســــــهراب خــــــان نامــــــدار، بنام آوري شــــهــــــرهﻋ روزگـــــــــــار!
کند حق فزون ننگ و ناموس تو، که آيد جهاني بــه پــــــابــــــوس تو!
دعا گوي دولـت غــــــلام ٖ عــــــلي، غلام ٖ غـلاماــــــن ٖ نــــــام ٖ علــــــي؛
بـناموس نــــــام ٖ تــــــو از رام دور، رسيد است بهرٖ دعــــــا در حضور؛
کنون شرط ناموس و نام آوري، همين است که کامش تمام آوري؛
بود کام او کـــز کــــــمال ٖ ســــــخا، کــــنــــــي ايــــــن دو مقصود اورا روا؛
يکي خرچ شادي که دارد به پيش، دويم وجهه از بهر گذران خويش؛
اگر مي دهي مي دهد حق بــــتو، بــــــنـــام آوري عــــــز و اقــــــبال نــــــو؛
وگر نه خدا کام فرما بس است، عطا ساز کام دل ٖ هر کس است؛
خــــــدا يا به آن نــــــامــــداري ديـــار، به آفـــــزونــــــيﻋ دولــــــت ٖ پــــــــائــــــدار؛
موفق بکن با صفات ٖ نــــــکـــــــو، که باشد فزون ننگ و نـــاموس او!
کنون عرض داعي تمام آمده،
ز ’مائل‘ بحق والسلام آمــده. _ص50
مير’مائل‘، وظيفي ۽ شاديءَ جو خرچ ته گهريو آهي، ليڪن پنهنجي خودداريءَ، عزت ۽ بردباريءَ کي قائم رکيو اٿائين؛ چوي ٿو:
اگر مي دهي مي دهد حق بــــتو، بـــنــــام آوري عــــــز و اقــــــبــــال نو،
وگر نه خدا کام فرما بس است، عــــــطا ساز کام ٖ دل ٖ هر کس است.
]جيڪڏهن حاجت روائي ڪندين ته تنهنجي مهرباني، تنهنجو نالو ٿيندو ۽ تنهنجي عزت ۽ اقبال بلند ٿيندو: ورنه ڪم خدا تي آهن، هر ڪنهن کي ڏيڻ وارو اُهو آهي.[
شهزادي جي شادي:
مير’مائل‘ جي بياض ۾ هڪ قطعو ملي ٿو، جيڪو ڪنهن ٽالپر شهزادي جي شاديءَ تي چيو ويو آهي؛ نالو ڏنل ڪونه آهي:
شکر خدا که اکنون از لطف خود خدا داده،
زين تازه کتخدائي خوش کان شاه داده؛
شاديﻋ شاهزاده چون شاه سندهه بنمود،
يکسر بروي دوران باب فرح کشاده؛
تاريخ شاديش دل با غايت ٖ فرح گفت،
8
”بادا شهٖ مبارک شاديﻋ شاهزاده“.
1216+8=4 122هه _ص82
معلوم ائين ٿئي ٿو ته هي قطعو مير غلام علي خان جي شهزادي جي شاديءَ تي چيل آهي، ڇاڪاڻ ته 1224هه ۾ اهو ئي سنڌ جو بادشاهه هو.
مير مراد علي خان:
مير مراد علي خان ٽالپرن جي پهرينءَ چـؤياريءَ جو آخري رڪن هو، جنهن تي مير ڪرم علي خان جي انتقال کان پوءِ، 16 جمادي الثاني 1244هه جو، پڳ آئي.
سنڌ ۾ پهريون دفعو، مير مراد علي خان، حيدرآباد ۾ سڪي ٺاهڻ جو ضربخانو کولرايو؛ انهيءَ ڪارخاني جو مهتم فتح محمد لوهار هو. مير صاحب نموني طور 40_50 اشرفيون پنهنجي نالي تي ٺهرايون، جن کي پسند ڪري، حڪم ڪيائين ته خزاني جو سمورو سون ضربخاني ۾ آڻي، سڪا ٺهرايا وڃن. اهو ڪم اڃا شروع ئي نه ٿيو ته مير صاحب رحلت ڪري ويو، ۽ اهو ضربخانو بند ٿي ويو. مير ’مائل‘ مير مراد علي خان جي نالي به ڪيترائي گذارشي ۽ مدحيه قطعا ۽ قصيدا چيا آهن؛ انهن مان چند هن هيٺ درج ڪجن ٿا:
زهي بنام نکو شهره زمين و زمان،
مراد بخش جهان ٖ مرادياب جهان؛
بود مراد علي خان مير خوش نامش،
ز عون نام شريف ٖ علي بن عمران؛
ز بسکه هست مريد ٖ جناب آل علي،
بود مراد دلش حاصل از علي هر آن؛
به اتحاد نبي و بدوستيﻋ علي،
ز هي بصدق ارادت مريد در گهه شان؛
سخن شناس و سخن فهم قدردان ٖ سخن،
غريب دوست و فقير آشنا و معني دان؛
بقدردانيﻋ آن قدردان ٖ اهل سخن،
نهال طبع سخن مي شود ابد رَيـّان؛
چو هست کام رواي جهان بجود و سخا،
هميشه کام دلش باد حاصل از يزدان؛
ز بس به در گهه ٖ او کام خواه مي آيند،
سزد که کام دل ٖ داعيان دهد ز احسان؛
بدر گهش چو برات ٖ وظيفه ام کردند،
بود وظيفهﻋ داعي دعاي وي هر آن؛
بعون طالع مسعود با فروغ ازل،
دلش ز نور محمد بود ابد رخشان؛
هميشه باد محمد نصير وي همه جا،
بعون ينصرالله في الهم اکوان:
خدا زياد کند عمر و بخت و اقبالش!
بود ز ’مائل‘ داعي همين دعا شايان. _ص50
مير ڪرم علي خان وانگر، هي مير صاحب به علمي ذوق جو صاحب هو. پاڻ به فارسي شعر چوندو هو ۽ شاعرن جو به قدردان هو. ”محڪ خسروي“ جنهن ۾ فارسي شاعرن جو انتخاب آهي، پاڻ 1237هه ۾ مرتب ڪيائين. ”طب مراد“ (1246هه) سندس مشهور آهي. ازانسواءِ فارسي ديوان به اٿس. سندس حڪم تي مير حسن الحسيني ”زبدة المعاصرين“ جي نالي سان هڪ ٻيو انتخاب به 1240هه ۾ تيار ڪيو، جنهن جي ديباچي ۾ انهيءَ دؤر جي ايراني ۽ سنڌي شاعرن جو احوال ڏنل آهي. انهيءَ ادب پروريءَ ۽ سخندانيءَ ڏانهن مير ’مائل‘ مٿئين قطعي ۾ آشارو ڪيو آهي. مير صاحب 6 جمادي الثاني 1249هه جو انتقال ڪيو. ”باب باغ ارم“ مان اهو سال نڪري ٿو.
مير صاحب کي ٻه نياڻيون ۽ چار پٽ هئا:
مير نور محمد خان، مير نصير خان، مير محمد خان ۽ مير يار محمد خان. مٿئين قطعي ۾ فقط ٻن شهزادن جو نالو آيو آهي، غالباً باقي ٻه شهزادا قطعي جي تصنيف کان پوءِ ڄاوا. مير ’مائل‘ جو ٻيو قطعو هي آهي:
مرا به نام تو چون اتحاد هم نامي ست،
سزد که نام تو نقش ٖ نگين دل سازم؛
غلام نام علي نامدار دوران باد،
رقم بنام شريف ٖ تو اين سجل سازم؛
مدام تاکه دلم ’مائل‘ حق است بدعا،
دل و دهان بدعاي تو مشتغل سازم.
_ص 120
مير ڪرم علي خان ۽ مير مائل:
مير ڪرم علي خان سخن فهم، سخن سنج ۽ اهل فن جو وڏي ۾ وڏو قدردان هو. ڪيترائي شاعر، اديب، عالم ۽ مصنف سندس دربار ۾ رهندا هئا، ۽ مير صاحب هميشه سندن پرورش ڪندو رهيو. حقيقت ۾ ٽالپري دؤر ۾ فارسي ادب، زبان، نثر ۽ شعر محض هن هڪ بادشاهه جي ڪري زرو ورتو. مير ’مائل‘ براه راست سندس مدح ۽ ثنا ۾ صرف ڪيو آهي. سـؤ سـؤ ۽ ٻن ٻن سون شعرن جو هڪ هڪ قصيدو لکيو اٿائين. انهيءَ طولانيءَ سان قصيدا سندس ديوان ۽ بياض ۾ موجود آهن. هونئن ته سڀني ٽالپرن جي مدح سرائي ڪئي اٿائين، ليڪن اها سڀ ’آورد“ معلوم ٿئي ٿي. حقيقي جوهر ۽ سچو پچو زور، مير ڪرم علي خان جي مدح ۾ ئي ڏيکاريو اٿائين.
طويل قصيدن کي نظرانداز ڪندي، اسان هن هيٺ چند مختصر قطعا پيش ڪيون ٿا، جيڪي مادح ۽ ممدوح جي زندگيءَ جا بعض پهلو پيش ڪن ٿا. حقيقت ۾، مير ’مائل‘ جي شاعرانه ڪمال ۽ سخنورانه قدرت کي ڏسڻ لاءِ قصيدن ڏانهن توجهه ڪرڻ گهرجي، جيڪا شيءَ سردست اسان جي موضوع کان ٻاهر آهي.
مير ڪرم علي خان بيمار ٿي پيو. مير’مائل‘ هڪ قطعو پيش ڪيو، جنهن جو عنوان آهي: ”قطع گذارش در ايام ناسازيءَ مزاج وهاج بدرگاه حضور کرم گنجور“.
ناسازش ٖمزاج بعيش و سرور باد، دور از مزاج اقدس شه هر فتور باد!
با صحت ٖ مزاج که بادا رفيق شاه، ناسازيﻋ مزاج شها از تو دور باد.
_ص126
مير صاحب جي هٿ ۾ زخم ٿي پيو. مير’مائل‘ مختلف طريقن سان دست مبارڪ لاءِ دعائيه قطعا تصنيف ڪيا:
بخش يا رب بدست مير شـــــفا، تــــــا کنــــــد دســــــتگيــريﻋ ضعُفا؛
دست فضل ٖ تو دستيارش باد، بسکه برداشت دل دو دست دعا.
_ص126
ٻيو قطعو هن طرح چيائين:
اي بدستت فضل يزدان دســـــتيار، دستيارت بــــاد فضل ٖ کـــــردگار؛
درد عايت دست دل کردم بــــــلند، کز دل و دست ٖ تو آيد بهرمند؛
باد در عهد ٖ تو دستور الـــــــعمـــل، دولت و نــــــصرت بـــا قبال ٖ ازل؛
در حضورت ’مائل‘ بي دست و پا، دست مـــي کــــــند عــــــرض ٖ دعا؛
تا بر آيد دست فضل از آســـتين، دست ما ؤ دامن ٖ شــــــاهان دين.
_ص126
هڪ قطعي ۾ هٿ جو مضمون هن طرح ادا ٿو ڪري:
شاها توئي که دست تو هنگام مکرمت،
دائم بدستگيريﻋ ضعفاست دستيار؛
تا دستيار دست تو آيد شفاي حق،
برداشتيم دست دعا سوي کردگار.
_ص126
مير صاحب هڪ دعائيه قطعو چيو آهي:
خسروا فضل کـردگــــــار کــــــريــــــم، از کــــرم دائمــــــا بــــــکــــــار تــو باد!
تا ز انجم بود نــــظام فــــــلــــــک، دور گــــــردون در انــــــتظام تـو باد!
شــــوکــــــت جــــــم شــــــکــــــوه داراي، مـسند آراي هـــــر ســــــلام تـو باد!
جــــــود طــــــائــــــي و عــدل نوشروان، همدم ٖ فيض مــــستدام تــو باد!
شــــــاديﻋ دهــــــر عــــــشرت ٖ دوران، عشرت افزاي صبح و شــــام تـــــو باد!
هست جام جهان نما چـــــو دلت، عالم مست فيض ٖ جام تـــو بـــــاد!
گوهر و رشک خاتم ٖ جــــــمشيد، بر نگيني که نقش نــــــام تو باد!
خسـروا چون توئي غـــلام عــــــلي، بخت دولت ابــــــد غــــــلام تو باد!
پا بر ادهم(1) نهي چو از پيﻋ زوم، نصرت و فتح هم زمام تو بــاد!
کرد بر تو کرم عــــــلـــــيٖﻋ ولــــــي، کرم ٖ شـــهه رفيق نــــــام تو باد !
داد شــــــــــاهــــــا تــــــرا مــــــراد عــــــلي، بمراد ٖ تو جمله کــــــام تــــــو بــاد !
بــــــاد مــــــيــــــر محمدت يـــــــــــــــــاور، از محمد همه مــــــرام تــــــو بــــــاد !
فيض روح القدس بصد تقديس، جلوهگر هـــردم از کلام تو باد !
تا شود کام خــــواه تو عــــــالــــــم، کام عالم ز فيض عـــــام تو باد !
چون دلم در دعاست ’مائل‘حق، دمبدم فضل حق بکام تــو باد!
_ص126
مير’مائل‘ ڪيترا گذارشي قطعا چيا آهن. هڪ قطعي ۾ سرديءَ جي پوشاڪ طلب ڪري ٿو:
شاها ز قد تو سرو قامت پيراست،
دائم بقدت قباي شاهي زيباست؛
سرما ست و ندارد چو قباي با خويش،
زيبا بدعا گوي خود امداد قباست!
_ص 100
شاديءَ تي خرچ جي ضرورت ٿيس؛ مير سائينءَ جي حضور ۾ قطعو پيش ڪيائين: ڇا مليو، ڪيترو مليو، خبر نه آهي؛ ليڪن قدردان آقا ضرور گهڻو ئي ڪجهه ڏنو هوندس.
شاها بخرچ شاديم امداد کن مرا،
شادان کنون ز بار غم آزاد کن مرا؛
در خرچ شادي است چو درکار مکرمت،
اي گنج مکرمت بکرم شاد کن مرا.
_ص100
هڪ قطعو گذارش ۾ چوي ٿو:
شاها دلم مدام بشغل دعاي تست،
شاغل بحق پيﻋ طلب ٖ مدعاي تست؛
آمد ز دل چو ’مائل‘ حق کام خواه تست،
اميد کامش از کرم ٖ دلکشاي تست.
_126
ٻيو به هڪ گذارشي قطعو آهي؛ چوي ٿو:
شــــــــاهــا ذوالکرمت که مکرمتش، پيش از عــرض کــــــــام دلها داد؛
ديد چون اين عريضه در دســـــتم، از کرم دست مکرمت بـــــکشاد؛
خواند مضمونش از کرم فرمــود،
عرض ’مائــل‘ بحق قبول افتاد؛
در زمان از ره ٖ کـــــــــرم بخشــــــي،
سند ٖ وجهه تـــازه کــــــــرد امـــــــــداد؛
بعد اين عرض آنکه کردم عرض،
آمد عرض ٖ دعــــــــا بمن ارشــــــاد؛
بسکه شاد آمده دل از کــــــرمش،
بــــــــاد دائــــــــم بکـــــام دل دلشاد!
_ص 126
بياض ۾ هڪ گذارش غزل به آهي:
من چه گويم چه کسم بهر چرا آمده ام،
داعيم، بر درت از بهر دعا آمده ام؛
بر در ٖ دولتت اي مير نکو نام زمان،
داعيﻋ دولتت از فضل خدا آمده ام؛
باد راضي ز تو پيوسته خدا ؤ حضرات،
برضاي دل خود خوش برضا آمده ام؛
دارم از در گهت اميد سرفرازيها،
که سراپا بدرت بي سروپا آمده ام؛
اي کرم بخش جهان کام رواي احباب،
باميد ٖ کرمت کام روا آمـده ام؛
هست کام ٖ دل من چونکه دعاي دولت،
از کجا بهر دعايت بکجا آمده ام؛
’مائل‘ حقم نازان به غلاميﻋ علي،
طرفه اندر حق ٖ ارباب ولا آمده ام. _ص50
]”مهراڻ“ بهار_1955ع[
________________________________________
(1) سيد صاحب جي استعفيٰ بعد، شاهه حسين، قاضي محمد اُچيءَ کي بکر مان گهرائي، قضا جي عهدي تي مقر ڪيو؛ ۽ اهو منصب پوءِ هميشـﮧ انهيءَ خاندان ۾ رهندو آيو.
(1) امير نسيم الدين، امير عطاالله، ۽ سيد فضل الله جي سلسلي ۾، تاريخ روضـﺔ الصفا، تاريخ حبيب السير ۽ هفت اقليم ڏسڻ گهرجن. اهي ٽيئي بزرگ جيد عالم ۽ پنهنجي دور جا مشهور مهدث ۽ مصنف هئا.
(1) هتي ”جنـﺔ“ ۾ ”ة“ جا 400 عدد شمار ٿيل آهن: حالانڪ تاريخ گوئيءَ جي ماهرن جي اڪثريت هن ڳالهه تي منفق آهي ته ان جا 5 عدد يعني ”هاي هوز“ جي برابر هئڻ گهرجن.
(2) اهي ٽيئي بزرگ وڏا عالم هئا، ۽ ڪيترن ڪتابن جا مولوي محمد صادق ٺٽوي سندس شاگرد هو؛ مخدوم محمد معين سان انهيءَ گهراڻي جو گهاٽو تعلق هو.
(1) مير غلا۾ ولي الله جي هڪ فرزند، محمد شاهه، جي ڄمڻ تي ”مائل“ هيٺيون قطعو چيو:
چون باخوي کز غلاميء علي نامش جلي ست،
حق محمد شاه نام اين پور با فرحت بداد؛
گفت با روئي ”جلا“ تاريخ ميلادش سروش،
”از ولي الله محمد شاه فرحت ياب باد“.
3 1226+3= 1229هه
تا بود نام محمد فرحت افزائي قلوب، عمرش از عون ولي الله خدا افزون کناد!
_ص 76
(1) مير ”مائل“ جي وفات، 19 ذي الحج 1251هه جو ٿي، ۽ مڪليءَ تي پنهنجي آبائي قبرستان ۾ دفن ٿيو.
(1) احسن صاحب ڪربلائي_ ”نئين زندگي“، مئي 1954ع
________________________________________
(1) ميان محمد صالع جنگ مان بچي آيو. کيس هڪ پٽ ٿيو، جنهن جو نالو محمد اسحاق هو. ان کي سومر نالي پٽ ڄائو، جنهن کي ٻه پٽ، ڦوٽو ۽ وڪيو، ٿيا، جيڪي ٻيئي هن وقت حيات آهن، ۽ هوسڙيءَ طرف پاٽون ۾ پنهنجي زمين تي رهن ٿا. (مرزا احسن ڪربلائيءَ کان ورتل احوال).
(1) حيدرآباد ۾ ٽاليون جي مقبري جي سامهون، اوڀر ۽ اتر جي ڪنڊ ۾، مرزا خسرو ۽ سندس پويرن جو قبرستان آهي: مرزا مٿي ٿلهي تي پٿر جي ڇٽيء هيٺ آهي؛ مٿس هي ڪتبو آهي: ”وفات مرحوم خسروبيگ 2 ماه جمادي الثاني، 1277هه“. انهيءَ مزار جي اڀرندي پهلوءَ ۾، هيٺ زمين تي: سندس پٽ مرزا ولي محمد جي مزار آهي، جنهن تي ڪتبو آهي: ”تاريخ مرحوم جنت آرامگاه مرزا ولي محمد بيگ_ 29 شعبان 1289هه“. مرزا ولي محمد جي سيرانديءَ کان سندس ڀاءُ محمد رحيم جي مزار آهي، جنهن تي ڪتبو آهي: ”وفات مرحوم مغفور جنت آرامگاه جناب آقا محمد رحيم بيگ مرزا، خلف الرشيد مرحوم مغفور امير ڪبير خلد آشيان، آقا خسروبيگ مرزا گرجي، بروز شنبه، بتاريخ نهم رجب المرجب، 1223هه“.
(1) مير لطف الله عرف مير متارو ولد سيد عبدالڪريم، شاهه صدر لڪيءَ واري جي اولاد مان هو. پنهنجي دﺆر جو امير ڪبير ۽ صاحب تدبير ۽ سياست هو. ابتدا ۾ دهليءَ جي طرفان هتي وڪيل هو، ۽ پوءِ ميان نورمحمد جي زماني ۾ سندس وزير ٿيو. ”تحفـﺔ الڪرام“ ۾ آهي ته ”نام نيکو بسلوک عام و خاص ياد گار مانده، در ايام دولت باسترضا و تهشيت مهام سادات و اکابر و علما توفيق وافي بافته نام آور سند و هند بر آمد“ ص 139 . 1161هه ۾، انقال ڪيائين. ميان محمد پناهه ”رجا“ سندس دامن
3
دولت سان وابسته هو، ۽ سندس انتقال جي تاريخ چيائين:
هر که آمد برسرِ قبرش بتاريخ وفات،
”رحمتِ ايزد بجانِ مير لطف الله“ گفت.
1161هه
(1) جمع داري: مالي محڪمي جو مهتم.
(2) معموريءَ جو حال تحفـﺔالڪرام ص 96/3 ۽ مائرالامرا ص 376/3 ۾ ڏسڻ گهرجي.
(1) امير ابوالبقا ۽ سندس خاندان تي منهنجو مفصل مضمون، انجمن ترقي اردوءَ جي رسالي ”اردو“ ۾ پڙهڻ گهرجي.
(1) مخدوم الياس خوش نويس بن مخدوم يوسف در خط نستعليق و نسخ مهارت کلي داشته به استادي وقت مشهور، شاگردان رشيد مثل سيد علي از و بهرور فن کمال شدند“. تحفـﺔالڪرام ص 241/3
(1) محلو ڀائي خان، مرزا خسروبيگ چرڪس جي پٽ لطف الله عرف ڀائي خان جي نالي تي هو. ڀائي خان جو خطاب، مرزا غازيءَ کيس ڏنو هو. ”چوڪ امان“ ملڪ محمد امان جي نالي تي هو، جيڪو مرزا جانيءَ جي اميرن مان هو، ۽ چوڪ کي چوڪ ”ملڪ مان“ ڪري سڏيندا هئا: ”امان“ لفظ مان ”الف، حذف ڪري ڇڏيندا هئا. اهو چوڪ، محلي ڀائي خان ۾ چوڪ عبدالغنيءَ سان گڏ هو. چوڪ عبدالغني غالباً اهو آهي جنهن ميدان کي هاڻي ”پلنگ پاڙو، سڏين ٿا ۽ جتي هن وقت هڪ وڏو پلنگ پيو آهي. مسجد امير خاني، جيڪا مسجد جامع جي اترئينءَ ڪنڊ تي 200 کن قدمن جي مفاصلي تي آهي، سا ان وقت بلڪل چوڪ امان جي وچ ۾ هئي؛ ۽ ديوار سان لاڳيتو گهر شيخ مريد قانون گو جو هو: اڄ اها مسجد به زبون حالت ۾ ويران پيئي آهي. هيءَ مسجد، مير ابوالبقا امير خان جي ڀاءُ مير عبدالڪريم امير خان ٺهرائي هئي، انهيءَ جاءِ تي هندن جو هڪ ٽڪاڻو هو، جنهن کي ڊهرائي اها مسجد ٺهرائي ويئي هئي.
________________________________________
(1) تحفـﺔ الطاهرين، ص 42_43
(2) مقالات الشعرا، ص 159.
(1) هيءَ معلومات درگاهه تي لڳل ڪتبن مان حاصل ڪئي ويئي آهي.
(1) تعلقي ٽنڊي باگي ۾، ڪارياڻو ۽ نئين ڏاڏاهه جي ڀرسان، علي آباد ديهه، ۽ براج جي علي آباد ڊسٽريبيوٽري موجود آهن؛ اتي، قريب ئي، ڳوٺ ۽ قلعي جا ڦٽل آثار به ڏسڻ ۾ اڃن ٿا: ممڪن آهي ته اتي قلعو علي آباد هجي؛ اها جاءِ ٽنڊي باگي کان 7_8 ميل پري آهي: ليڪن هن قطعي مان معلوم ٿئي ٿو ته اهو قلعو ڪنهن بلنديءَ تي يا ٽڪريءَ تي هوِ ڳوٺ علي آباد جن ڏٺو هوندو، اهي بهتر اندازو ڪري سگهندا!
(1) اميرالدوله اميرالملڪ نواب محمد اميرخان بهادر شمشير جنگ واليء ٽونڪ، ضلعي مراد آباد جي سنبهل ڳوٺ ۾، 1182هه (1768ع) ۾، هڪ معمولي سپاهي محمد حيات خان جي گهر ۾ پيدا ٿيو. محمد حيات جا وڏا، علائقي بُنير (افغانستان) مان، محمد شاهه جي زماني ۾ هندستان آيا، ۽ مختلف زميندارن وٽ بطور سپاهيءَ جي جنگي ڪم ڏيندا رهيا. ويهن ورهين جي ڄمار ۾، روزگار کان پريشان ٿي، مفلسيءَ کان تنگ ٿي، امير خان ملازمت لاءِ گهر کان نڪتو. رفته رفته نوڪريون ڪندي، بهادر جرنيل ٿي پيو؛ روهيلن، راجپوتن، ۽ مرهٽن، جي وچ ۾ سندس وجود فيصلي ڪن ثابت ٿيو؛ جنهن ڏي اميرخان ٿيندو هو، فتح ان جي حوالي ٿيندي هئي!. ٿيندي ٿيندي، وٽس به وڏو لشڪر جمع ٿي ويو. بيڪانير، گواليار، ۽ ٻين راجپوت رياستن کي وقت بوقت امداد ڏيئي، وڏين مصبيتن مان بچايائين. مهاراجا هولڪر جڏهن انقال ڪيو ۽ راجپوت رياستن جو انگريزن سان صلح ٿي ويو، ان وقت اميرخان تنها رهجي ويو، ۽ آخر انگريزن ساڻس صلح ڪري، کيس رياست ٽونڪ ڏني. نواب، 30 سيپٽمبر 1834ع جو انتقال ڪيو. نواب، سيد احمد شهيد بريلويءَ جو خاص معتقد هو. سيد صاحب سالن جا سان ساڻس گڏ رهيو. جهاد جي تياريءَ ۾ به ناب صاحب هر وقت سندس امداد ڪندو رهيو. سيد صاحب جي شهادت بعد، مجاهدن جا ٻار ٻچا ۽ اهل و عيال، پير سائين پاڳاري وٽ پير ڳوٺ ۾ رهيل هئا، تن کي نواب صاحب ٽونڪ ۾ گهرائي ورتو ۽ سڀني مصيبت زدن سان آخري وقت تائين نباهيندو آيو.
________________________________________
(1) مير حسن علي خان سرنگهه هڻڻ جو واقعو هن طرح بيان ڪيو آهي:
ڦري ڪوٽ کــــــي ويـــــــــــو اســــــان جو ســـــــپاهه، ڪــــــيئون بـــند اچ وڃ جا رستا ۽ راه؛
هئين سرنگ طاهـــر * ســــــا ٿــــــي پــــر خـــطر، رســــاڻيو عمرڪــــــوٽ کــــــي ان ضــــــرر؛
ڀڄي ڪوٽ ڄي ٻانهين پئي سرنگهه سان، لنگهي فوج ساري ويئي ان منجهان؛
زبــــردســــــت هــــــن طــــــرح جــــــو هــــــو ســــــپاهــــــه، مــــــري فــــــوج راجـپوت سڀ ٿي تباهه؛
ڪـي مـــاريــــا ڪي ٿيا قيد ڪي ويـــا ڀڄــــي، ٻــــــڌي چـــــــﺆ کـــنڀو ڪن کي آيا وٺي؛
انــــــهيءَ طــــــرح ســــــان ڪــــــوٽ تسخير ٿــــيو، نــــــه پــــــوءِ دشــــــمنن جو ڪو نالو رهيو.
_ص 91
* اهو طاهر خدمتگار مشهور بهادر ۽ جرنيل هو؛ حيدرآباد جي طاهر بازار انهيءَ جي نالي تي آهي.
(1) فقيرو، مير صاحبن جو خاص ملازم هو: فقير جو پڙ انهيءَ جي نالي تي حيدرآباد ۾ آهي.
(1) انهيءَ مصنف جا انهيءَ سلسلي ۾ هي ڪتاب پڻ ڏسڻ گهرجن: ”مقصود اعظم“ ۽ ”جواهر عباسيه“.
(1) هن مسئلي تي هيٺيان ڪتاب پڙهڻ گهرجن، جن مان ان زماني ۾ هندن جي حالت جو ڪنهن قدر اندازو ٿي وڃي ٿو: (1) اماطـﺔ اذي البيد عن طريق جواز استعمال اموال الکافرالعنيه، تصنيف مخدوم محمد ابراهيم ٺٽوي، 1209هه؛ (2) نشر حلاوي المعارف والعلوم في الرد علي من نصر الکفار و اهل الرسوم، مخدوم محمد ابراهيم، 1210هه؛ (3) دماج المغنم، مخدوم محمد ابراهيم، 1209هه؛ (4) ذب الظلمه عن مال اهل الذمه، مخدوم محمد صادق، شاگرد ملا عثمان بن ٺارو، 1209هه.
________________________________________
(1) ڏسو مضمون ”کڏي جي ڪتب خاني جا مخطوطا“ از مولانا عبدالرشيد نعماني، مطبوعه رساله ”دعوت الحق“_ جنوري، 1953ع.
(1) هتي، مير ”مائل“، ’آ‘ جا ٻه عدد ڪيا آهن: تاريخ گوئيءَ جي اصول مطابق ان جو عدد هڪ شمار ٿيڻ گهرجي ها.
________________________________________
(1) انگريزن ۽ سنڏ جي وچ ۾ هيٺين سوالن ۾ معاهدا ٿيا:
22 سيپٽمبر 1758ع، محصول جي سهوليتن لاءِ ڪمپنيءَ سان ٿيو؛
22 اپريل 1761ع، تحارتي سهوليتن لاءِ ڪمپنيءَ سان ٿيو؛
22 آگسٽ 1809ع (1224هه)، انگريزن ۽ مير غلام علي خان جي وچ ۾ معاهدو ٿيو؛
9 نومبر 1820ع (1236هه)، مير ڪرم علي خان ۽ انگريزن جي وچ ۾ عهدنامو ٿيو؛
28 نومبر 1836ع (1256هه)، نئين سر عهدنامو ٿيو،
20 اپريل 1838ع (1254هه)، نئين سر عهدنامو ٿيو؛
1843ع ۾، عهدناما انگريزن پاڻيءَ ۾ پسائي سنڌ تي قبضو ڪيو.
(1) بهرام مريخ ستاري جو نالو آهي، ”جلاد فلڪ“ به ان کي چئبو آهي: بهادر انسان کي ان سان تشبيهه ڏبي آهي.
(1) گهوڙي جو قسم.