ڏھين صديءَ ھجريءَ جي سنڌ
سيد علي رئيس جو احوال
سيدي علي رئيس بن سيدي حسين رئيس _ پڻس خواهه ڏاڏاهنس ٻيئي درياهي جهاز رانيءَ جا ڪماندار ۽ انهيءَ فن جا استاد ۽ ماهر هئا. سيدي علي رئيس پڻ پنهنجو آبائي پيشو اختيار ڪري، ڪيترين درياهي جنگين ۾ بهرو ورتو ۽ مهمن کي منهن ڏيئي نالو ڪڍيائين.
رمضان سنه 960ھه ۾ سلطان سليمان ثانيءَ (926_ 947/1520_1566ع) جي ملازمت ۾ حلب جي منزل تي داخل ٿيو.
مصري ٻيڙو _ جيڪو ويهن جهازن تي مشتمل ھو _ اميرالبحر پيري بڪ جي ڪمان هيٺ سوئيز موڪليو ويو ھو، سو طوفانن جون ٿڦڙون کائيندو، رستو وڃائي وڃي عدن پهتو. طوفان ۽ ڌنڌ جهازن کي خراب ڪري ڇڏيو هو. ڪي چند جهاز وڃي صحيح سلامت بچيا، جن کي وٺي اميرالبحر پيري، مسقط ۽ عمان پهچي، مسقط کي فتح ڪيو. اتان ئي معلوم ٿيو ته پرتگالي جهاز اُلرون ڪندا اچي سوڙھا ٿيا آهن. انهيءَ حملي کان بچڻ خاطر پيري بڪ سڀيئي جهاز ڇڏي فقط ٽن جهازن جي ذريعي اتان فرار ٿي ويو. رستي ۾ ٻه جهاز تباهه ٿي ويا، باقي بچيل هڪ جهاز جي ذريعي ھو پهتو.
اھا خبر ٻڌي قسطنطنيـﮧ مان مراد بڪ کي ٻيڙي جي ڪمان ڏيئي مسقط واري ٻيڙي کي موٽائي آڻڻ لاءِ موڪليو ويو. ليڪن ھرمز وٽ پرتگالي ٻيڙي سان مقابلو ڪندي، سڀني اميرن ۽ سپاهين سميت اهو ٻيڙو به تباهه ٿي ويو.
جڏھن انھيءَ ٻيءَ تباھيءَ جي خبر ذي الحج 960 ھه جو دارالخلافـﮧ ۾ پھتي، ان وقت سخت تڪليف ۽ تشويش محسوس ڪئي ويئي. نئين سر مصري ٻيڙي جي ڪمان سيد علي رئيس جي حوالي ڪري کيس انھيءَ مھم لاءِ تيار ڪيو ويو. چنانچه ھو پھرين تاريخ محرم 961ھه (7_ڊسمبر 1553ع) جي حلب مان پنھنجي انھيءَ مھم تي بصري طرف پڳهه کڻي، ٻيڙا ڇوڙي، ھليو. صفر 961ھه (آغاز فبروري 1554ع) جو ھو خير سلامتيءَ سان بصري پهچي ويو.
سيد علي رئيس اتي پهچي ٻيڙي جي چارج ورتي. جهاز خراب ٿي چڪا ھئا، تن کي ٺھرائي تيار ڪري سفر شروع ڪرڻ لاءِ موسم بھار جي انتظار ۾ ترسي پيو. آخر پھرين شوال 961ھه جو بصرو ڇڏيائين ۽ چاليهه ڏينهن هلندي، جڏهن جاوا جي ڪناري سان پهتو، ان وقت ڏهين رمضان جو، پورچو گيزن جي ٻيڙي سان سندس تصادم ٿيو. سيد علي رئيس لکي ٿو ته ”ايتري شديد جنگ لڳي، جو تاريخ ۾ ان جو مثال ملڻ مشڪل آھي! لفظ ڪونه ٿا ملن جو ان جي ھوبھو حقيقت لکي سگهجي. بهرحال، دشمن کي شڪست آئي ۽ پسپا ٿي هليو ويو.“
ڇهين رمضان جو ھو مسقط جي پسگردائيءَ ۾ پهچي ويو. مسقط جي بندرگاهه ۾ گهڙڻ سان وري سندس مقابلو پورچوگيزن جي ٻيڙي سان ٿي پيو. ٻنهي ڌرين جو نقصان ڏاڍو ٿيو ۽ سيدي علي رئيس وارا بچيل ٻيڙين کي هيڏي هوڏي هلائيندا آوارگيءَ جي حالت ۾ ڪيچ مڪران جي بندرگاهه ۾ اچي پهتا. مخالف هوا سبب اتي بيهي نه سگهيا ۽ بندرشهبا (شاربار) وڃي بيٺا. اتان گوادر آيا، جتان جو حاڪم بلوچ قبيلي مان ملڪ جلال الدين بن ملڪ دينار ھو.
گوادر کان يمن پڳهه کڻندي، واٽ تي کين وري اوکي واءُ سان منھن ڏيڻو پيو، جنھنڪري ڦيريون گهيريون کائيندا اچي پرتگالي جزيري ڊيو (Dev) ۾ سهڙيا، ۽ اتان نڪري گجرات جي ساحل ڀيڙا ٿيا. ليڪن اتي پهچندي هڪ وڏي ڪُن ۾ ڦاٿا، جنھن ۾ ڪيئي جهاز غرق ڪري اڳتي وڌيا. بمبئيءَ جي خليج ۾ ھڪ پرتگالي بندر دامان (ڊَمن) ۾ جڏھن رسيا، ان وقت چوماسي شروع ٿيڻ سبب برسات کين گهيري ۾ آڻي ڇڏيو .
سيدي علي رئيس ٻيو ڪو چارو نه ڏسي، لاچار ٿي، پنھنجي ٻيڙي جو سمورو سامان دامان بندر جي گورنر ملڪ اسد جي حوالي ڪري، پاڻ هڪ ڪشتي وٺي، سورت بندر پهتو. بصري کان هلي سورت پهچڻ تائين کيس ڀريا ٽي مهينا لڳي ويا.
سورت جي مسلمانن سندس وڏو آڌرڀاءُ ڪيو ۽ کيس چيائون ته ھو گهڻي وقت کان عثماني ٻيڙي جي انتظار ۾ ھئا، جيئن ھو ڪافرن (بورچوگيزن) جي گهيري کان آزاد ٿين ! گجرات ۾ ان وقت انتشار جي ڪيفيت ھئي. سلطان بهادر گجراتيءَ (932_943هه/1526_1537ع) جي عزيزن مان سلطان احمد ثالث (961_968هه/ 1554_1561ع) تخت تي ويٺو ھو، ليڪن عمر جي ڪَچائيءَ سبب سندس وزير ناصر الملڪ سندس بيعت نٿي ڪئي ۽ پنھنجي حڪومت جو اعلان ڪري، پورچوگيزن کان مدد وٺي، پاڻ کي مضبوط ڪرڻ جي ڪشمڪش ۾ ھو.
سلطان احمد، سيدي علي رئيس کان انھيءَ سلسلي ۾ امداد جي گهر ڪئي. ناصر الملڪ، سيد علي رئيس کي پھرين قتل ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي، ان کان پوءِ زهر ڏيارڻ جو بِلو ڪيائين، ليڪن ٻنهي منصوبن ۾ ڪامياب ٿي نه سگهيو. ناصر الملڪ جلد ئي فوت ٿي ويو، جنھنڪري قدرتاً سلطان احمد جي جان انھيءَ جنجال مان آزاد ٿي ويئي. اهڙي خلفشار جي عالم ۾ سيدي علي رئيس گجرات ۾ پير پاتو ھو. سندس ساٿي مسلسل ناڪامين ۾ مصيبتن سبب بيزار ٿي چڪا ھئا. جيڪو ٻيڙو بچيو ھو، ان جي ذريعي مصر پهچڻ ناممڪن ھو. تنھنڪري ڪيترن ھمراھن گجرات ۾ ملازمت وٺي، سيد علي رئيس کان خدا حافظي ڪئي، ڪن ٻئي نموني پاڻ ڇڏائي ٻئي ڪنھن پاسي منهن ڪيو. بهرحال، اھڙي صورتحال کي ڏسندي، سيدي علي رئيس ٻيڙي مرتب ڪرڻ جو خيال لاحاصل سمجهي، شروع محرم 962هه ۾ گجرات کي الوداع چئي، بيلورا (جوڌپور جو ڳوٺ بلوترا ) کان ٿيندو، چمپانير پهتو. اتان محمودآباد آيو، جتان اچي احمد آباد پهتو. احمد آباد ۾ سيدي علي رئيس، سلطان احمد ۽ سندس وزير عمدة الملڪ سان ملاقات ڪئي. ڪجهه وقت رھي، سلطان ۽ وزير کان موڪل ڪري، خشڪيءَ جي رستي سان پنچ ڏينھن هلي (پتنـﮧ _ پٽن) پهتو، اتان راڌڻپور آيو، جتان اُٺن جي ذريعي سنڌ ڏانهن مهار موڙي پهرين تاريخ ربيع الاول 962هه جو اچي پارڪر پهتو (1)(1).
سيدي علي رئيس سنڌ ۽ هندستان ۾ ڪجهه وقت گذاري افغانستان، خراسان، فارس ۽ آذر بائيجان کان ٿيندو، سال 964 هه ۾ بغداد پهتو ۽ بغداد کان قسطنطنيـﮧ آيو. دارالخلافـﮧ ۾ زندگيءَ جا باقي ڏينهن سلطاني ملازمت ۾ ڏاڍي مان ۽ مرتبي سان گذاري، سال 980هه (1574ع) ۾ هن دنيا کي ڇڏيائين.
سيد علي رئيس ھيٺيان ڪتاب لکيا آھن
(1) محيط:
بحيرهء ھند ۽ خليج عمان جي احوال ۽ موسم جي اڳڪٿيءَ ۾ آھي. اھو ڪتاب ھن 961هه (1554ع) ۾ لکيو، جڏھن سامونڊي سفر جو تجربو ڪري گجرات جي سر زمين احمد آباد ۾ مقيم ھو. ڪتاب جو اصل متن جرمن ترجمي سميت ڇپجي چڪو آھي.
(2) مرات الڪائنات:
ايسٽرالاجيءَ جي مضمون تي پنجن بابن ۾ ورھايل آھي. ھي ڪتاب ڪونه ڇپيو آھي.
(3) شعر:
سيد علي رئيس عثماني، ترڪي ۽ چغتائيءَ ٻولين جو شاعر ھو، ”مراةالممالڪ“ مان ان جو ثبوت ملي ٿو. سندس شعر جو ڪوبه مرتب مجموعو ھٿ ڪو نه آيو آھي؛ ’ڪاتبي‘ سندس تخلص ھو ۽ انھيءَ تخلص جي ڪيترن شاعرن جو ترڪي مصنفن ذڪر ڪيو آھي، ليڪن سيدي علي رئيس ڪهڙو ’ڪاتبي‘ ھو، ان جو پتو ڪونه آھي.
(4) مرات الممالڪ:
ھي سندس سفر نامو آھي، جنھن جي ٻن بابن جو ترجمو ھيٺ ڏنو وڃي ٿو. سيدي علي رئيس ھن ۾ (961_964هه) تائين جي چؤسالي سفر جو احوال قلمبند ڪيو آھي. اھو ڪتاب ھُن 964هه ۾ لکي سلطان (سليمان) وٽ پيش ڪيو، جنھن کيس خوب انعام اڪرام ڏنا. انھيءَ ڪتاب جا ھيٺيان ايڊيشن ۽ ترجمان شايع ٿيا آھن:
(الـــــف) مــــرات المماڪ
: (تـــــرڪــــــي متن 99 صفحا 5X 7) ڪتابخانهء اقدام طرفان احمد جودت 1313هه (1895ع) ۾ شايع ڪيو. نجيب عاصم ان تي مقدمو لکيو آھي.
(ب) جرمن ترجمو: Heinrich Friedrieh Von Deiz پنھنجي ڪتاب Denkwurdigk Eiten Von Asien جي ٻئي جلد ۾ برلن مان سال 1815ع ۾ شايع ڪيو.
(ج) فرانسسي ترجمو: انھيءَ جرمن ترجمي تان مسٽر Morris فرانسسي ترجمو ڪري Journal Asiatique سال IX جي صفحي 27_ 29 ۽ سال X جي صفحي 46_112 ۾ ڇاپيو آھي.
(د) انگريزي ترجمو: انھن ٻن ترجمن کان پوءِ V. Vambery سال 1899ع ۾ ترڪيءَ واري ڇپيل نسخي کي سامھون رکي، انگريزي ترجمو ڇاپيو آھي. ترجمي ۾ ھُن ڪن جاين تي اختصار ڪيو آھي، جنھن جو تفصيل اسان جي لاءِ ضروري آھي. اھڙيءَ طرح سندس شعر کي ترجمي مان خارج ڪري ڇڏيو اٿائين، جيڪو پڻ پنھنجي لاءِ ضروري ھو(1).
(هه) اردو ترجمو: انگريزي ترجمي کي سامهون رکي، اخبار وطن جي ايڊيٽر مولوي انشالله خان مرحوم اردو ترجمو ڪيو آھي، جيڪو اپريل 1906ع ۾ حميديه پريس لاھور مان شايع ٿيو. انھيءَ ترجمي جو انحصار جنھن صورت ۾ ويمبريءَ واري ترجمي تي آھي، تنھنڪري ترجمي تان ترجمو ٿيل ھي اردو ايڊيشن ھر لحاظ سان ناقص آھي.
ويمبريءَ جي انگريزي ترجمي ۽ اصل ترڪي متن کي سامهون رکي، مون ھيٺين ٻن بابن جو مڪمل ترجمو ڪيو آھي. جيڪي ڪجهه ويمبريءَ خارج ڪيو ھو، سو اُن ۾ آڻي، سيدي علي رئيس جا شعر ڏيئي ، هر صورت ۾ ترجمي کي اصل مطابق ڪيو ويو آھي. ترڪيءَ تان ترجمي ڪرڻ ۾ منھنجي دوست ڊاڪٽر محمد صابر منھنجي مدد ڪئي آھي. ملاياري ۽ سلطان محمود جي خطن ۽ شعر جو ترجمو ڊاڪٽر محمد صابر جو ڪيل آھي، جنھن کي اردوءَ مان سنڌي ڪيو ويو آھي. تشريح طلب مسئلن ۽ معاملن تي وضاحتي حاشيا آخر ۾ ڏنا ويا آھن. خط ۾ شعر متن اندر ترڪيءَ ۾ ڏنل آھن، جن جو ترجمو حاشين ۾ آيو آھي. شعر ۽ خط تاريخي آھن، تنھنڪري انھن جو اصل سنڌي متن ۾ شامل هجڻ ضروري ڄاتو ويو.
سنڌ تي سيدي علي رئيس جو باب اھم تاريخي دستاويز جي حيثيت رکي ٿو. ھو سنڌ ۾ ان وقت پھتو جڏھن شاه حسن ارغون جو ستارو غروب ٿي چڪو ھو ۽ انھن فاتحين ۽ قابضين جي وچ ۾ پيماني تي گهرو گهوٽالو شروع ھو. شاه حسن پاڻ بيمار ۽ معذور ھو، ارغونن ۽ ترخانن سندس خلاف انھيءَ ڪري بغاوت شروع ڪئي ھئي ته ھُن مقامي ماڻھن کي اھم سرڪاري ۽ ملڪي عهدن تي ڇو رکيو ھو. ميرزا عيسى کي مهندار ڪري ٺٽي ۾ انھيءَ مهم جي شروعات ڪئي ويئي. سلطان محمود بکري بظاھر ميرزا شاه حسن سان بيٺو ھو، ليڪن اندر خاني ملڪ جي ورھاست تي ميرزا عيسى سان عهد و پيمان ڪري وقت ڪڍي رھيو ھو. سلطان محمود ۽ ميرزا عيسى جي جنگ ۽ صلح، ميرزا شاهه حسن جو موت، سنڌ جو ورھائجڻ، اھو سڀڪجهه سيدي علي رئيس جي موجودگيءَ ۾ ٿيو. تاريخ طاھريءَ ۾ ٿورو اشارو آھي، مير معصوم خاموش آھي، ليڪن سيدي علي رئيس صاف لکي ڇڏيو آھي ته ماه بيگم تي شاهه حسن کي زهر ڏيئي مارڻ جو الزام ھو. ميرزا مري ته اڳئي رھيو ھو، ليڪن سيگهه ڪرڻ لاءِ ڌڪو جوڻس به (جيڪا پوءِ ميرزا عيسى جي زال بڻي) ڏيئي ڇڏيس. ملاياريءَ جا ترڪي شعر ۽ خط اسان جي سياسي خواه ادبي تاريخ جو اھم ۽ عجيب و غريب سرمايو آھن. ميرزا شاهه حسن جي موت جو مهينو ۽ ترڪيءَ ۾ چيل تاريخ وڏي اهميت رکي ٿي(1).
سيدي علي رئيس جو هندستان تي لکيل باب پڻ اسان جي تاريخ سان متعلق آھي. ھمايون وٽ سلطان محمود بکريءَ جي سفارش ۽ تعلقات استوار ڪرڻ واري خط و ڪتابت، انھن موقعن تي چيل اشعار ، اھو سڀ اھڙو مواد آھي جنهن کان اسان جون مقامي تاريخون خالي آھن. سيدي علي رئيس ھمايون جو موت اکين سان ڏٺو، اڪبر جي تخت نشيني سندس سامهون ٿي، همايون جي ادبي دلچسپين ۽ محفلن جو ذڪر پنهنجي جاءِ تي دلچسپ آھي.
آءُ آخر ۾ ترڪي متن به بلاڪن جي ذريعي ڏيئي رھيو آھيان، جيئن ترجمو ۽ اصل ٻيئي هڪ وقت تحقيقي ڪم ڪرڻ وارن جي آڏو رهن.
پڄاڻيءَ تي آءُ پنهنجي دوست ڊاڪٽر محمد صابر جو شڪر گذار آھيان، جنهن نظم جو ترڪيءَ مان ترجمو ڪيو ۽ مراة الممالڪ جو اصل ترڪي ڇاپو پڻ ڪيترن ڏينھن لاءِ منھنجي حوالي ڪري ڇڏيو.
_سيد حسام الدين راشدي، ڪراچي، _19710208ع
(1) ولايت سنڌ جي واقعن جي سرگذشت
پهرين تاريخ ربيع اولال (962هه) جو روانا ٿي، ڏهن ڏينهن کان پوءِ (10_ ربيع الاول ) راجپوتن جي ڳوٺ پارڪر (1) ۾ پهتاسين، جتي ڪفارن اسان کي گهيري ۾ آندو، پر شڪر ٿيو جو پرواني ڏيکارڻ ۽ ڪجهه پئسن ڏيڻ ڪري اسان جي مٿان اها بلا ٽري ويئي. انهيءَ کان پوءِ اسين ڪڏهن غافل ڪونه رھياسين ۽ خطري جي مقابلي لاءِ هر وقت چوڪس رهڻو پيو. ٻئي ڏينهن (11_ ربيع الاول ) تي وري راجپوتن (راشپوت) جي هڪ ٻي ٽوليءَ رستي _ روڪ ڪري، اسان سان سخت ويڙهه شروع ڪري ڏني .
کو رندو کي کيبي راشپوت الايي دوه جيلر کو تور دي ردلايي (2)
(ص 360)
مون پنهنجي ساٿين کي حڪم ڏنو ته اٺن کي چوڌاري ويهاري حلقو قائم ڪيو. جنهن کان پوءِ اسان چوڌاري باهه وسائڻ شروع ڪري ڏني. ڪفار اهڙي مقابلي لاءِ تيار ڪونه هئا. نياپو موڪليائون ته اسان وڙهڻ ڪونه ٿا گهرون، اسان کي فقط محصول ڏيو. مون کين جواب موڪليو ته اسان واپاري ڪونه آهيون، اسان وٽ دوائون ۽ مَڻِ (دارو مهره) آهن، جنهن جو محصول اسين ادا ڪري چڪا آهيون. جيڪڏهن محصول جهڙي ڪابه شيءِ هجي ها ته اسين خوشيءَ سان پاڻهرتو ڀريون ها. انهيءَ جو اثر حملي ڪندڙن تي خاطر خواه ٿيو ۽ هنن ضد ڇڏي ڏنو.
اسين قريباً ڏهه ڏينهن رڻ ۾ هلي (12_ ربيع الاول( ونگـﮧ (3) ۾ پهتاسين، جيڪو سنڌ جو سرحدي شهر آهي. هتان اسان ٻيا اُٺ ڀاڙي ڪيا ۽ پنج ڏينهن پنڌ ڪري جوڻ ۽ فتح باغ (4) (جونـﮧ و شهر باغ فتح) ۾ آياسين. انهيءَ وقت سنڌ جي تخت تي شاهه حسن ميرزا متمڪن هو. هن چاليهه ورهيه راڄ ڪيو ۽ گذريل پنجن سالن (5) کان فالج (نيم تن) جي مرض ۾ مبتلا ٿي پيو ھو، جنهنڪري گهوڙي سواريءَ کان لاچار ٿي، سنڌو درياهه (درياء سيحو نده) ۾ ٻيڙيءَ رستي اچ وڃ ڪيائين ٿي.
انهن ڏينهن ۾ سنڌ جي دارالخلافـﮧ ٺٽي (پاء تختند تتـﮧ) جو ڪماندار عيسى ترخان، شاهه حسن ميرزا جي چند لائق اميرن کي قتل ڪري خزاني تي قبضو ڪري ويٺو ھو (6)، جيڪو نصرت آباد (7) جي قلعي ۾ گڏ ٿيل هو. هن نقد پنهنجي ماڻهن ۾ ورهائي پاڻ کي همايون بادشاهه جو لقب ڏيئي جمع جي خطبي ۾ پنهنجو نالو شامل ڪري نقارو وڄرايو.
انهيءَ تي شاهه حسن ميرزا سلطان محمود نالي پنهنجي ديني ڀاءُ (کوکلتاش _ کوکلداشني_ ٿڃ شريڪ ڀاءُ) کي بري فوج جو ڪماندار ڪري، پاڻ چار سؤ جهازن جو ٻيڙو وٺي، مير عيسى بيگ باغيءَ جي سرڪوبيءَ لاءِ هليو (8).
جڏهن منهنجي پهچڻ جي کيس خبر پيئي ان وقت هن وڏي مان ۽ آبروءَ سان منهنجو آڌر ڀاءُ (استقبال) ڪيو. اها ربيع الثانيءَ جي شروعات هئي. هن مون کي سروپا (خلت) پهرائي. ۽ اسان جي ٽولي کي غيبي لشڪر ڪري سڏيو (لشڪر غيب). ساڳئي وقت لاهوري بندر يعني ديول سند (بندر لاهوري يعني ديول سندي) جي صوبيداريءَ جي به آڇ ڪيائين، ليڪن مون انڪار ڪيو.
مون کانئس اڳتي وڃڻ جي موڪل گهري، جنهن تي چيائين ته جيسين پيش آيل مهم ڪاميابيءَ سان پوري نه ٿي آھي تيسين موڪل جي درخواست منظور نه ٿيندي. انهيءَ باري ۾ هن منهنجي بادشاه جي حضور ۾ پڻ عريضو موڪلي ڏنو. ساڳئي وقت جيسين اها پڪ نه ٿيس ته اسين مير عيسى جو طرف نه آهيون، تيسين کيس آرام نه آيو. اسان ڪيترو به يقين ٿي ڏياريو ته اسان جي هٿيارن سان _ مسلمان هجڻ سبب_ کيس ڪوبه آسيب ڪونه ٿيندو، ليڪن هن اهوئي چيو ٿي ته ڇا اسان هڪ قوم نه آهيون؟ بغاوت ۾ اسان جا ئي ڀائر ۽ عزيز شامل ڪونه آھن؟ اهو واقعي سچ به هو!
آءُ سنڌ جي مشائخن مان شيخ عبدالوهاب (9) سان مليس ۽ کانئس دعائون حاصل ڪيم. شيخ جمالي ۽ شيخ ميرڪ (11) جي مقبرن جي به زيارت نصيب ٿي.
بيان ٿيل مير عيسى واري مهم هڪ مهينو جاري رهي. مٽيءَ جا دمدمـﮧ ٺاهي، انهن تي توبون رکيون ويون، ليڪن جنهن صورت ۾ ٺٽو هڪ هيٺانهينءَ ۾ (جزيره) واقع هو، تنهنڪري گولا اوستائين پهچي ڪونه ٿي سگهيا. ان هوندي به ٻنهي طرفن کان جاني نقصان گهڻو ئي ٿيو ۽ نيٺ اچي صلح تي مسئلو نبريو (12). مير عيسى همايون جو طرف ڇڏي خطبو شاهه حسن ميرزا جي نالي پڙهايو ۽ سندس نالي جو نقارو وڄرايو. هن پنهنجي پٽ مير صالحيءَ (ميرزا صالح) کي تحفا تحائف ڏيئي سندس خدمت ۾ روانو ڪيو (13). شاهه حسن ميرزا اُهو خزانو، جو مير عيسى تصوف ۾ آڻي ورهائي ڇڏيو هو، سو مير صالحيءَ کي بخشي ڇڏيو، ۽ مير عيسى کي ساڳئي عهدي تي قائم رکيو ۽ ملاياري (14) وزير جي هٿ اکرين اهڙي قسم جو عهدنامو ۽ فرمان ڏانهنس ڏياري موڪليو ۽ توغ بيگيءَ جي هٿان نقارو به موڪلي ڏنائينس ۽ مير عيسى جا ڏهه ارغون ۽ ترخان طرفدار جيڪي قيدي ٿيا هئا سي پڻ آزاد ڪري ڇڏيائين (15).
مير عيسى، شاهه حسن ميرزا جي گهر واريءَ حاجي بيگم کي ڏياري موڪليو (16). جمادي الاول جي پهرين ڏينهن (شهر جمادالاول ئي اوائلنده ) سلطان محمود خشڪيءَ جي رستي ۽ شاهه حسن ميرزا درياه ڏيئي بکر طرف اُسهيا (17).
گهر واريءَ جي پهچڻ کان ڏهه ڏينهن پوءِ ميرزا وفات ڪئي، ماڻهن ۾ چؤ پچؤ هلي ته جوڻس کيس زهر ڏيئي ماريو آهي (19).
اريسک عورتـﮧ ايننمـﮧ اخي، عورت ال اُتدي انبيايـﮧ دخي (20) (ص 48).
پنهنجي بزرگ مرحوم ميرزا جي فوت ٿيڻ بعد سلطان محمود انھيءَ دم مال ۽ مڏيءَ کي ٽن حصن ۾ ورهائي هڪ حصو مرحوم جي گهر واريءَ کي ڏنو ۽ ٻيو پنهنجي لاءِ رکيو، باقي ٽيون حصو هڪ خواجه (ملازم) جي ذريعي مير عيسى ڏانهن ڏياري موڪليو.
لاش کي ٺٽي اُماڻي، پنهنجو هڪ جهاز (سلطان محمود) کي سفر لاءِ ڏيئي، پاڻ گهوڙن ۽ اُٺن تي خشڪيءَ رستي بکر روانو ٿي ويو. جنهن وقت ميرزا جو لاش سندس بيگم کڻائي، پنجاهه جهازن جي ٻيڙي سان ٺٽي وڃي رهي هئي، ان وقت باقي جهازن تي لشڪرن حملو ڪري انهن کي لُٽڻ شروع ڪيو. ميربحرن ڀڄي پاڻ بچايو، لاچار اسان کي ٻيڙي جي ڪمان وٺڻي پيئي. جڏهن اسان کي وچ ايشيا جا چغتائي حملي آور چوڌاري ويڙهي ويا، ان وقت لاچار ٿي اسان به هٿيار ڇڏي ڀڄي جان ڇڏائي. ۽ ڏهه ڏينهن پاڻي جهاڳي ناصرپور (21) (نصرپور) پهتاسين. شهر کي راجپوتن جي سردار (راشپوت بيگلري) اڳ ئي لُٽي ڇڏيو هو.
اسان کي اتي ٻڌڻ ۾ آيو ته مير عيسى ڏهن هزارن جوانن جي لشڪر سان سلطان محمود تي چڙهائيءَ لاءِ روانو ٿي چڪو آھي. ۽ سندس پٽ مير صالحـﮧ (مير صالح) پڻ اسي جهازن جي ٻيڙي سان اسان جي پٺيان اچي رهيو آهي. اها خبر ڀوائتي هئي، تنهنڪري مون فوراً پٺتي موٽڻ جو فيصلو ڪيو. اسان سڀني گڏجي ڪافي وقت تائين دعائون گهريون ۽ ٺٽي طرف موٽ کاڌي.
ٽئين ڏينهن تي اسان نديءَ ۾ اچي مير صالح جي ڊَهوبَڊههِ ٿياسين. آءُ مختصر سوکڙيون کڻي سندس جهاز تي ويس. هن پڇيو ته ”ڪيڏانهن وڃي رهيا آهيو؟“ مون جواب ڏنو ته ”اوهان جي والد ڏانهن.“ وراڻي ڏنائين: ”مون سان گڏجي هلو.“ مون چيس: ”اسان وٽ ملاح ڪونه آهن.“ هن ان تي پندرهن ميربحر موڪلي ڏنا، جنهنڪري اسين موٽڻ تي مجبور ٿي پياسين، ۽ ٻيا ڏهه ڏکيا ڏينهن پاڻ کي ڪاٽڻ مشڪل ٿي پيا.
هڪ ڏينهن آءُ مير عيسى سان ملڻ سنڌ جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ ۾ ويس، جتي اسان کي ميرزا مرحوم جا چند طرفدار مليا، جيڪي ويڙهه کان بيزار ٿي ۽ مقابلي کان ٿڪجي، صلح جا طالبو هئا. مير عيسى منهنجو تمام گهڻو آڌر ڀاءُ ڪيو. گذريل ڳالهين کي وساري هن مون تي زور رکيو ته آءُ ٻه _ ٽي ڏينهن وٽس رهي پوان. چيائين: ”آءُ جلد ئي انشاء الله مير صالحيء کي همايون بادشاهه ڏانهن موڪلي رهيو آهيان، تون سندس حفاظت ۾ آسانيءَ سان سفر طيء ڪري سگهندين.“ اهو به چيائين ته ”سلطان محمود تو کي بکر کان اڳتي ٽپڻ ڏيندو ئي ڪونه . هو فرخ ميرزا جو پٽ آهي (22) ۽ پاڻ بادشاهه ٿيڻ گهري ٿو!“
بهرحال، سندس اها رٿ مون کي ڪانه آئڙي. مون پنهنجو سفر جاري رکڻ گهريو ٿي. مون کيس چيو: ”اسان کان جيڪي جهاز ورتا ويا آهن، سي واپس ڏنا وڃن، ۽ اڳواٽ قاصد موڪليو وڃي. الله ۾ اميد آهي ته سلطان محمود بادشاهه (همايون) جي اطاعت قبول ڪري خطبو پڙهائيندو، ۽ اهڙيءَ طرح امن ٿي ويندو.“ مير عيسى اها ڳالهه مڃي وڌي ۽ ملاحن سميت ست جهاز منهنجي حوالي ڪري، هڪ خط بادشاهه لاءِ ڏنائين، جنهن ۾ پنهنجي اَڻ ٽُٽندڙ وفاداريءَ جو يقين ڏياريل هو.
اهڙيءَ ريت اسين سيوهڻ (سياوانـﮧ) پهتاسين ۽ پوءِ جلد ئي پاٽ ۽ دبلـﮧ (23) (پاتري و دبلـﮧ = در ٻيلو؟) وارو رستو ڏيئي، بکر جي قلعي وٽ پهچي وياسين. اتي آءُ سلطان محمود ۽ ميرزا مرحوم جي وزير مُلاياريءَ سان مليس، مون ڪجهه تحفا پيش ڪيا. سلطان محمود، همايون بادشاهه جي تابعداري مڃي، خطبو پڙهائڻ قبول ڪيو، ۽ مير عيسى سان ٺهڻ پڻ قبول ڪيائين. مون مرحوم ميرزا جي وفات جي تاريخ ۽ ٻه غزل سلطان محمود وٽ پيش ڪيا:
لمؤلفـﮧ
شاه حسن سند کـﮧ شـﮧ ايردي ولي جيکتي اجل جا ميني تاپتي فنا
هــاتف غيب ايستي تــــــاريخني: ”جنت فردوس مکافي اولا“ (24)
962هه (ص 40)
سلطان محمود کي تاريخ تمام وڻي. غزل هي آهن:
لمؤلفـﮧ
فرقت الي ني طور اولور بيلماس ايديم
اصلامين آ نينک خياليني قيلماس ايديم
آخر ميني او چراتي سينک عشقينک انکا
او ز حاليمـﮧ قالسـﮧ سندين ايريلماس ايديم
درد مني سنکا بيفلاسـﮧ اي مـﮧ چشم!
بيردم کوز و مينک ياشيني مين سيلماس ايديم
بيلسام ميني رد ايتکبينکي آخرسين
هر کز ايشيکينکـﮧ اي پري کيلماس ايديم
هجر آتشيني (کاتبي) اول تانيسام
عشقي يوليدا مونجـﮧ زمان ييلماس ايديم (25)
(ص 40)
ٻيو غزل آھي:
لمؤلفـﮧ
يارسز هر قابدا بولسام بيت الاحز اندور منکا
عالم اول يوسف لقادين اير و زنداندور منکا
دشمن ايتور ميش مينک چون يولينگا اولماس سينک
دوستوم اول سوز باري و الله بهتاندور منکا
شربت لئلينک عطا قيلغاندا جان بيرسام ني تنک
اي طبيبم سنکا مشکل ايرسـﮧ آساندور منکا
الغاج اطرافيم ملامت سنکي کونکلوم شادا ولور
غم چريکين دفع او چون اول بخشي قور و غاندور منکا
ايتلا نبک لا (کاتبي) بند نکني قيلد ينک هم سفال
نعمتينک حقي بيکوم اول اوليغ احساندور منکا (26)
(ص 40)
انهيءَ کان پوءِ مون سلطان محمود کان اڳتي سفر جي اجازت گهري، ۽ منهنجي گذارش قبول ڪئي ويئي. جنهن صورت ۾ قنڌار وارو رستو، سلطان بهادر ولد سلطان حيدر اوزبڪ جي حملن سبب غير محفوظ هو، ۽ گرميءَ جي موسم به مٿان اچي ويئي هئي، تنهنڪري سلطان اسان کي پهرو ڏيئي، لاهور جي رستي اماڻڻ جي رٿا ڪئي ۽ ساڳئي وقت اهو به چتاءُ ڏنائين ته ”رستي ۾ جاٽن (طايفـﮧء جَد) جي مخالف گروهه کان ڪَن رکجي ۽ هوشيار رهجي. رستو ڪهڙو به وٺجي، ليڪن چند ڏينهن ترسڻ ضروري آهي.“ آءُ هڪ مهينو ترسيو رهيس.
هڪ رات جو مون کي پنهنجي ماءُ خواب ۾ نظر آئي، جنهن بشارت ڏني ته کيس خواب ۾ بيبي فاطمـﮧ رضي الله عنها واڌائي ڏني آھي ته آءُ جلد صحيح سلامت پنهنجي وطن پهچڻ وارو آهيان.
ٻئي ڏينهن تي انهيءَ خواب جو واقعو جڏهن مون پنهنجن ساٿين کي سڻايو تڏهن هو ڏاڍو خوش ٿيا ۽ سندن حوصلا وڌي ويا. سلطان جڏهن ٻڌو، تڏهن اهو به موڪل ڏيڻ تي راضي ٿي ويو. هن مون کي هڪ اعلى درجي جو گهوڙو، ڏهن اُٺن ۽ هڪ خيمي شامياني ۽ سائبان سميت ڏنو. سفر جي خرچ لاءِ نقد به ڏنائين، ۽ همايون بادشاهه جي نالي تي اطاعت جي عرضداشت ڏيئي، اڍائي سؤ سنڌي شتر سوارن جي حفاظت ۾ اڳتي اماڻيائين. اهڙيءَ ريت اسان شعبان مبارڪ جي وچ ڌاري روانا ٿي، سلطانپور جي رستي سان مَئوءَ جي قلعي (ماوقَلعه ) (27) وٽ پنجن ڏينهن ۾ پهتاسين. جنهن صورت ۾ جاٽن (جلد طايفـﮧ) جو خطرو هو، تنهنڪري ٻيلي (جنگلستان) وارو رستو ڇڏي اسان ريگستاني ويراني مان وڃڻ مناسب ڄاتو.
ٻيئي ڏينهن تي اسان هڪ چشمي وٽ پهتاسين، ليڪن اهو خشڪ هو. منهنجا ڪيترا سنگتيءَ گرميءَ ۽ اُڃ سبب ساڻا ٿي پيا هئا، مون کين اعلى درجي جو آفيم (ترياق فاروق) کارايو، جنهنڪري ٻئي ڏينهن تي کين افاقو پيو. اهو حال ڏسي، مون انهيءَ رستي کي ڇڏڻ ضروري سمجهي، قلعي مَئو (ماو قلعه) ۾ موٽي آياسين. چوڻي آھي ته
(يتيم)
قادر اولان نيجـﮧ شيــــــــر افــــــگنـﮧ صــــونـﮧ تدارکلـﮧ صونــــر دشــــــمنـﮧ
راي قــــــوي واحد الـــف اولســـﮧ ار راي قوي سمتي در اهـــــــــــل ظفر
بيز اولاو ز واحد و دشمن مــــايـﮧ بزه يتر آيت: ’کم من فايـﮧ!‘(28)
(ص 42)
انهيءَ ويراني ۽ ريگستان ۾ اسان جهرِڪَن جيڏي ماڪڙ ڏٺي. اسان جا سنڌي محافظ ٻيلي (جنگلستان) جي رستي کان ڊنا ٿي. مون کي پنهنجي ماڻهن جو به حوصلو قائم رکڻو هو، تنهنڪري مون ڏهه بندوقچي اڳيان، ڏهه وچ ۾ ۽ ڏهه قافلي جي پٺيان مقرر ڪيا. اهڙي نموني الله توآهر ڪري اسين اڳتي هلياسين. سنڌين کي به همٿ ٿي ۽ اسان کي ويندو ڏسي ساڻ ٿي هليا.
اهڙيءَ ريت ٻيلي (جنگلستان) جي رستي جا خوف خطرا سهندا، ڏهين ڏينهن اسان اُچ (اوچيـﮧ) پهتاسين. اتهن شيخ ابراهيم سان ملاقات ڪري، سندس دعائون حاصل ڪيم. آءُ حضرت شيخ جماليءَ ۽ شيخ جلاليءَ قدس الله سرهما العزيز جي مزارن(1) تي پڻ زيارت ڪرڻ ويس.
اسان رمضان مبارڪ جي شروعات ۾ وري پنهنجو سفر شروع ڪيو. ۽ ڪاريءَ نديءَ (آب کاره) تي پهچي ان تان لَڪِڙن جي تُرهَن ذريعي اُڪرياسين. سنڌي محافظن اسان کي ماڇيواڙي نديءَ (آب ماچواره) تي پهچائي موڪلاڻي ڪئي. اسان ٻيڙين جي ذريعي انهيءَ نديءَ کي پار ڪيو. ٻيءَ ڀر تي ڏٺوسين ته پنج سؤ جاٽ اسان جي تاڙ ۾ بيٺا آهن. پر اسان جون بندقون ڏسي ڊڄي ويا، جنهنڪري حملو ڪونه ڪري سگهيا. اسين بي ڀوا ٿي هلندا رهياسين، تان جو رمضان جي وچ ڌاري ملتان شهر ۾ پهچي وياسين.
ديار هندستان ۾ پنهنجي سر گذشت
ملتان ۾ مون حضرت شيخ بهاء الدين زڪريا ۽ شيخ رڪن الدين ۽ شيخ صدرالدين رحمهم الله جي مقبرن جي زيارت ڪئي. شيخ محمد راجوءِ سان ملاقات ڪري سندس دعائون حاصل ڪيم. پوءِ مير ميران ۽ ميرزا حسن سلطان کان موڪلائي، لاهور طرف سفر شروع ڪيوسين. سَدِڪري (سَدِڪره) ۾ شيخ حامد سان ملي کانئس دعائون حاصل ڪيم. شوال جي شروعات ۾ اسين لاهور پهتاسين.
هندستان جي سياسي صورتحال ھيءَ هئي، جو شير شاهه جي پٽ سليم شاهه جي فوت ٿيڻ تي اسڪندر خان بادشاهه ٿيو هو (29). همايون بادشاهه کي جڏهن اها سُڌ پيئي، تڏهن ان وقت ڪابل کان هلي سڌو اچي لاهور فتح ڪيائين. سرهند (سحرند _ سهرند) وٽ اسڪندر خان سان سندس مقابلو ٿيو، ۽ مٿس فتح حاصل ڪري، چار سؤ هاٿي، ڪيئي توبون ۽ چار سؤ رَٿ (عربـﮧ) هٿ ڪيائين. اسڪندر خان ڀڄي وڃي منڪوٽ (30) (مانڪوٽ) قلعي ۾ پناهه ورتي. همايون ڪشمير جي ميرزائن مان شاهه ابوالمعاليءَ نالي سردار کي فوجي دستي سميت سندس پٺيان موڪلي، پاڻ پايهء تخت دهليءَ ڏانهن روانو ٿيو، جتي پهچي هن پنهنجي فوج جا دستا چوڌاري موڪلي ڏنا. اسڪندر اوزبڪ کي آگري ڏانهن روانو ڪيائين. ٻين اميرن (خانلري و سلطانلري) کي ڪوٽله فيروز شاهه (حصار فيروز شاهـﮧ) سَنڀل (سنبلـﮧ)، بيانه (بيانـﮧ) ۽ قنوج (ڪنويجـﮧ Kanwitch طرف موڪلي، چوڌاري مقابلا شروع ڪرائي ڇڏيائين (31).
آءُ جڏهن لاهور پهتس تڏهن اتان جي صوبيدار ميرزا شاهه سفر جاري رکڻ کان منع ڪئي، جيستائين ڪ مون بادشاهه سان ملاقات نه ڪئي آهي. هن منهنجي اچڻ جو اطلاع موڪلي، مون کي دهليءَ موڪلڻ جو حڪم گهرائي ورتو. انهيءَ ۾ پورو مهينو لڳي ويو. آخر اسان کي محافظ ساڻ ڏيئي دهليءَ روانو ڪيو ويو. سلطانپور درياهه (درياء سلطانپور) کي پاڻ ٻيڙن جي ذريعي پار ڪيوسين، ۽ ويهن ڏينهن جي پنڌ کان پوءِ ڪوٽله فيروز شاهه (حصار فيروز شاهه) جي رستي کان هند جي پايه تخت يعني دهليءَ ۾ پهتاسين. اسان جي پهچڻ جو همايون بادشاهه کي جڏهن اطلاع مليو، ان وقت هن خانخانان ۽ ٻين ڪيترن اميرن (خانخاني و ساير خانلرين و سلطانلرين) چئن هاٿين ۽ وڏي سپاهه سميت استقبال لاءِ موڪليو، ۽ اسان جي سعادت واري بادشاهه جي تعظيم ۽ تڪريم سبب اسان جي وڏي خاطرداري ڪئي ويئي. انهيءَ ڏينهن جي ضيافت جو سهڻو ۽ خصوصي اهتمام خانخانان ڪيو (32).
هندستاني رواج مطابق جڏهن شام جو دربار لڳي، ان وقت اسان کي ڏاڍي مان ۽ مرتبي سان شاهي محل ۾ نيو ويو. مان بادشاهه جي خدمت ۾ جنهن وقت پيش ٿيس، ان وقت ڪجهه تحفا نذر رکيم، ۽ هندستان جي فتح جي تاريخ ۽ ٻه غزل پيش ڪيم:
لمؤلفـﮧ
شــــــاه جــــم رتبت همايون بخت يتي اقليم هند که چون آتــــــش
قيردي افغانني دهلي ني آلدي بولدي فرمان بري باري سرکش
اول فــــــتحــــــوه ايتــديلر تــــــاريــــــخ ”طالع دولت همايونـــسش“ (33)
(962هه) (ص 44)
غزل هي آهي:
لمؤلفـﮧ
اکر کـﮧ حاليمـﮧ رحم ايتمکاي حبيب مينينک
علاجي قايدا قاپار در ديمـﮧ طبيب مينينک
وصال ياري منکا قيلماس ايردي حق روزي
از لدين اي دل اکر بو لماسـﮧ نصيب مينينک
شراب لعلينک ايچوپ مست او لندي اي ساقي!
مگر که کير مکاي ايلکيمکا هيچ رقيب مينينک
روا مي دور ديمکاي سين مينک او چون هرکز
نيچو کدور ور غم هجر يمدين اول غريب مينينک
يوزيني (کاتبي) کور کاج هـــزار عــشوه بيلان
قول ايتمدي کو نگلومي اول شوخ دلفريب مينينک (34) (ص 44)
ٻيو غزل آهي:
لمؤلفـﮧ
وصل اميدم يوق مينک مشتاق روي يار مين
آرزو قيلمام بهشتي عاشق ديدار مين
اي طبيبم ايشيکينک دارالشفا سيدين منکا
شربت لعلينگني بير درد ينگ بيلان بيمار مين
عقل و فکر و صبر و هوشيم قيلدي يغما عشق يار
واديء هجرانده قالديم ني قيلاي ناچار مين
مجلس حاضـﮧ رقيب روسيـﮧ ني چا للمـﮧ
ساقيا شکل قبيحيدين آنينک بيزار مين
”کاتبي“ خسرو بوليدر نظم ارا شيرين کلام
وصف لعل يار بير لـﮧ مين شکر گفتار مين (35)
(ص 44_ 45)
بادشاهه منهنجو ڪلام ٻڌي تمام خوش ٿيو. مون پنهنجي سفر کي جاري رکڻ لاءِ موڪل گهري، ليڪن منهنجو عرض قبول نه پيو. مون حقير کي بادشاهه هڪ لک رپيا خرچ لاءِ ۽ پرڳڻو (پر گنـﮧء خرچـﮧ) جاگير طور آڇيو، ليڪن آءُ انڪاري ٿيس ۽ موڪل تي اصرار ڪيم. جواب مليو ته ”گهٽ ۾ گهٽ هڪ سال توکي هتي رهڻو پوندو!“ مون عرض ڪيو ته ”مون حقير کي پنهنجي سعادت واري بادشاهه گجرات جي ڪفارن سان جنگ لاءِ موڪليو هو، ليڪن آءُ طوفان ۾ اچي ويس ۽ منهنجو جنگي ٻيڙو ديار هند جي ويجهو غرق ٿي ويو. هاڻي خاڪسار جو فرض آهي ته پنهنجي بادشاهه وٽ پهچي ۽ کيس حقيقت حال کان واقف ڪري. مون کي يقين آهي ته گجرات پڪ ئي پڪ سان ڪافرن هٿان ڇڏائبي.“ اهو ٻڌي هُن (همايون) پنهنجو خاص ايلچي بادشاهه ڏانهن موڪلڻ گهريو:
(ميرڪ)
قال فخر الانام والامم اتقواعن مواضع تهمم (36)
(ص 45)
ليڪن آءُ راضي نه ٿيس، انديشو هو ته بادشاهه ضرور خيال ڪندو ته آءُ پاڻ انهيءَ تجويز جو محرڪ ٿيو آهيان. آءُ پنهنجي ارادي تي قائم رهيس. نيٺ منهنجي موڪل منظور ٿي، پر ٽن مهينن ترسڻ لاءِ چيو ويو، ڇاڪاڻ ته برسات (برشگال) جي موسم شروع ٿي چڪي هئي ۽ بارش ۽ طوفان سبب رستن تان اُڪرڻ مشڪل هو. انهيءَ عرصي ۾ چيو ويو ته آءُ چنڊ ۽ سج گرهڻ جي حساب ڪرڻ ۾ مشغول رهان ۽ انهن جي نجومين کي سج جي گردش ۽ خط استوا جا نُڪتا پڙهڻ ۽ سمجهڻ ۾ مدد ڏيان (عمل کسوف و خسوفي زيچه و تقويم کلي مراجعت اولمدن اسطرلاب)، ۽ انهيءَ کان پوءِ آءُ پنهنجي سفر جي شروعات ڪري سگهان ٿو.
اهي سڀيئي ڳالهيون نهايت گنڀيرتا ۽ فهميدگيءَ سان چيون ويون، جنهنڪري مون کي ٻيو ڪوبه چارو ڪونه ٿيو، ۽ لاچار ٿي پنهنجي قسمت تي شڪر ڪري ويهي رهيس. مون سپرد ڪيل سمورو ڪم جلدي جلدي ڪري ختم ڪيو. اتفاق سان انهن ۾ آگرو فتح ٿيو، جنهن جي مناسبت سان مون هيءَ تاريخي نظم چئي:
لمؤلفـﮧ
فلک رفعت همايون شاه غــــــازي ســــالور پـــــرتـــو لواسي مهرو ماهـﮧ
ييتشتي هند کي قيلدي دهلي ني فتح نــــزول ايــــــتــــــي حـــصار دين پناهـﮧ
يياردي نيجـﮧ خان ني اگره ساري بيريب کوب استمــالت لار سپاهـﮧ
دوام دولـتيدا فتحي انــــــيــــــنــــک ميسر بــــــــولـــــــــدي منت اون الاهـﮧ
ايتي انکابير ايکسکلي تــــــاريـــخ مبارک بولسون آگره پادشاهـﮧ (37)
(962هه) (ص 46)
اها تاريخ ڏاڍي پسند ڪئي ويئي ۽ جلد ئي مشهور ٿي ويئي.
انهيءَ موقعي تي هڪ ڏينهن سلطان محمود بکريءَ جي ڳالهه نڪتي، مون صلاح ڏني ته ساڻس عهدنامو ڪرڻ گهرجي. منهنجو اهو التماس قبول ڪري بادشاهه عهدنامو لکرايو، ۽ ان تي پنهنجي شاهي مهر (طغرا) رعفران سان هڻي، اهو سلطان محمود ڏانهن اماڻيو ويو.
سلطان محمود ۽ سندس وزير ملاياريءَ خوش ٿي شڪريي جا خط مون ڏانهن موڪليا، جيڪي هن ريت آهن:
سلطان محمود جو خط
اشتياق و آرز مندليق لاردني سونگ سوز اوليکم تايق محب دولت ملاقات و سعادت مقالات دين محروم بولدي. کيجـﮧ بوفکر و ذکر دا ايدي کيم يا رب قاجان بولفان کيم اول سعادت پناه حضرت پادشاه ظفر دستکاهينک در کاهيدا هر سوزينـﮧ بو فقير ديننک اراسيرا دولتخواليق بابيد اونوب تور عرضفـﮧ يتيکو روب هر قيل و قالي کيم اول مجلس عاليدا او پکاي بارچـﮧ ني مشروح بينيپ بويتيپ ساري يبار گاي لار. بواثناده آدم کيليپ تاج خاصـﮧ و مفتوح تون کيتو روپ فرمان و عهدنامـﮧ ني بيرديلار؟ چون حضرت پادشاه دين پناه نينگ مبارک پنجـﮧ لاريني اول فرمان يوزيدا بو فقير کوردي بيلدي کيم بونيابت اول سعادت پناه نينگ دور:
زعفر انليغ پنچـﮧ سي کون پنچـﮧ سيني قيلدي پست
بومثل مشهور دور کيم دست بر بالاي دست
و اول فرمانينک حاشيه سيدا پادشاه دين پناه اوز لاري کلک گوهر نثار لاري بيلان مرقوم قيليب ايرديلار کيم وحيدالدهر فريد العصر امير سيدي علي باري سوز و نک ني عرضفـﮧ يتيکوردي و درجـﮧء قبول ثاپتي ديو ببوريلش انشاءالله بو رابطـﮧ که سيزنينک بيزنينک ارامزدا دينادا کيم نصيب بولوب تور آخرت تـﮧ هم يوز مونجـﮧ بو لغاي (38)
(ص 46_ 47)
انهيءَ محبت آميز عبارت سان خط پورو ڪيل آهي. ملاياريءَ جو خط هي آهي: (39)
ملاياريءَ جو خط
”يوقاري تابوغيدا عرض دعا و ثناد ني سونک معروض راي مهر آراي و ضمير فرح افزاي اولکيم تابوذره قليل الاستطاعت دولت ملازمت و سعادت مواصلت دين محروم دور لحظـﮧ بلکه لمحـﮧ ياد لاريدين غافل ايلماس
ملاياري
چون غربت ايچرا منکا و صلينکيز نصيب ايلماس
مــــــن غــــــريــــــب نــــــي کرسور سانکيز غريب ايلماس
داغي اول حضرت دين عهدنامـﮧ بيرلا مکتوب شريف کيلتور ماديلر حضرت نواب سلطان و بواسير وادي هجر انکايي کلفت بولدي و هر زمان سلطان ايتور لار کيم اولاردين کوب منفعل بيز خدمت شايسـة قيلمادوک و تقصير کوب بولدي:
ياري
اي دوست خلاف دوستداري قليما
غربت تـﮧ قويوب کوب سکا خواري قيلما
غفلت ني نونيت مونجـﮧ ميننک حايمدين
”ياري“ ني اونو تماترک ياري قيلما
چون اطناب موجب ملال خاطر ايردي بو رباعي غـﮧ اختصار قيليب دعا بتيلدي .....“ (40) (ص 47_ 48)
سلطان جو خط بادشاهه جي حضور ۾ پيش ڪيو ويو. ”دست بربالاي دست“ جي ترڪيب کي ڏاڍو پسند ڪري، هن حقير کي جواب ۾ غزل لکڻ جي فرمائش ڪندي، فرمايائين ته ڏاڍو چڱو موقعو آهي! (المامور معذور و العذر عند کرامالناس مقبول).
چنانچه مون انهيءَ بيت جي جواب ۾ هيٺيون غزل چئي، شاهي خدمت ۾ پيش ڪيو:
لمؤلفـﮧ
دست خون آلودينک ايتي پنجـﮧء مرجانني پست
بومنلدور ايل اراکيم دست بربالاي دست
اول لبي ميگون اگر مجلسده بيروم بولغاي
ساقي تان ييغلاب صراحي جام مي بولون شکست
مست عشقـﮧ اهل تقوا طعني قويسون ايتيکيز
دايما هشيار اراسيدا بولور معذور مست
ظاهرين کورمـﮧ کيشيننک باطيني غـﮧ قيل نظر
زاهدا معني غـﮧ باق آدم ايماس صورت پرست
باعث کيفيتيکني قايدا ذوق ايتکاي سينينک
ايچمکان وحدت شرابن ”کاتبي“ روز الست (41)
(ص 48)
بادشاهه غزل ٻڌي ڏاڍو خوش ٿيو ۽ آفرين چوندي، هن حقير کي ”مير علي شير ثانيءَ“ جي لقب سان مخاطب ڪيو. مون چيو ته آءُ ڪجهه به نه آهيان ۽ نه انهيءَ لقب جي لائق آهيان! بلڪ مون کي ته جيڪڏهن ان جو ٽُڪريل (خوشـﮧ چين) چيو وڃي، تڏهن به منهنجي لاءِ وڏي فخر جي ڳالهه آهي! بادشاهه وراڻي ڏني ته جيڪڏهن آءُ هڪ سال مشق ڪيان ته چغتائي زبان ۾ ”مير علي شير“ جو نالو ڀلائي ڇڏيان! مطلب ته بادشاهه منهنجي ايتري ساراهه ڪئي، جو آءُ شرم جي وڏي بوجهه ھيٺيان اچي ويس.
هڪ ڏينهن آءُ شاهي تير انداز خوشحال (خوشحال بيگ) سان ڳالهائي رهيو هيس _ هو بادشاهه جو خاص معتمد هو ۽ شاعراڻي صحبتن جو خاص ڄاڻو هو _ هن مون کي ٻن غزلن جو مضمون ۽ قافيو رديف ڏنو. مون هيٺيان غزل ٺاهيا:
لمؤلفـﮧ
رخ لاري کيفيت ميدين قچان کيم آل دور
ساقيا تانير مين اول گلچهره ني خوشحال دور
نقد عمر نيکيني متاع وصل غـﮧ خرج ايتکا نيننک
ديل بيلان کنکاشني قوي عالم غـﮧ اول دلاّل دور
مرده لار احبا سيد العلي مسيحا دور ولي
زلفي جادو، چشمي فتان، غمزه سي قتال دور
لب لاري يارينک چوچوکدور، دل نيچون ميل ايتمکاي
هر نيمر سـﮧ کيم چوچوک بولغاي کوکل ميال دور
تيلبـﮧ بولوب بيغلامـﮧ تلاش مين ديب ”کاتبي“
سيم اشک بيرلا درون سينـﮧ مالامال دور (42)
(ص 49)
ٻيو غزل هي چيم:
لمؤلفـﮧ
چين دور ور زلفينککـﮧ جادو ينع اني يلغان ايماس
کفر اسنادي خطينککـﮧ اي صنم بهتان ايماس
شربت لعلينکني بيرمين خسـﮧ کسه داروني قوي
اي طبيبم اول مينينک در ديمغـﮧ هيچ درمان ايماس
عيب ايما سمولاف عشق اوراق کيليب عشاق ارا
عشق ميدانيدا آيننک کيم باشي غلتان ايماس
يار غـﮧ اتينک قيلماسون اغيار بيرلاکفت و کوي
هم نفس بولماق ملک شيطان بيلان چسبان ايماس
عيد و صلي بير کاي ايل اول قاشي يايننک ”کاتبي“
قبلـﮧ دين يانسون يوزي هم کيم انکا قربان ايلماس (43)
(ص 49_ 51)
اهي ٻيئي غزل ولايت هند ۾ مشهور ٿي ويا ۽ خاص و عام جي زبان تي چڙهي ويا. بادشاهه جي آفتابچي، عبدالرحمان بيگ، جي دوستيءَ سبب منهنجو ستارو چڙهي ويو. هو نورسيده جوان، بادشاهه جو معتمد ۽ خاص مجلسن ۾ ويهندڙ، همراز ۽ مصاحب هو. شعر و سخن جي مجلسن جو پڻ ڄاڻو هو. سندس مناسبت تي مون هيٺيان ٻه غزل چيا:
لمؤلفـﮧ
اول پريچهره قاچان ناز ايلکــــــاي نالـﮧ غـﮧ عشاق آغاز ايلکاي
يير ايدور اول غنچـﮧ نيک دل بلبلي گلشن کو ييدا پرواز ايلکاي
عاشق او لدور بزم غمدا ســــــاقيا! نالـﮧ سين ني بير لا دسماز ايلکاي
ايتلا ريلـﮧ هم سفال ايلاب ميني او مرين عالمدا ممتــــاز ايلــکـــــاي
دلبر او لــــدور عــــــاشقـﮧ ”کـــــاتبي“ لطيفي کوب، جو ديني از ايلکاي
(ص 50)
لمؤلفـﮧ
تشبيهه ايتيب لبينککـﮧ او زين باده قيلدي نفع
نرگس کو زينککـﮧ او خشار ايتري خماري دفع
دعوت ميسر او لسـﮧ دعا بيرلا اول پري
اغياري بر دعا بيلان آسان ايروردي دفع
اول اي حجاب ايتر يوز يکـﮧ زلفين ابدوش
کيل اي صبا يتيش آرادين قيل حجابي رفع
کور دو کجـﮧ قامتينکني سجود ايتيکيم بو کيم
دير لار نماز جايز ايماس بولما ينجـﮧ شفع
يا نيب يا قبلسـﮧ دل نولا در دمني ”کاتبي“
نار فراق بارچـﮧ وجود مني قيلدي سفع (45)
(ص 51)
مطلب ته انهن ڏينهن ۾ شعر وسخن جي رات ڏينهن (روز شب) رس رهاڻ رهندي هئي، تنهنڪري گهڻو ڪري منهنجو وقت شاهي حضور ۾ گذرندو هو.
هڪ ڏينهن هن حقير کان پڇيائين ته ولايت روم وڏي آهي يا هندستان جو ملڪ ؟ مون وراڻي ڏني ته جيڪڏهن ولايت روم مان اهي سڀ ملڪ مراد آهن، جيڪي ماتحت آهن، ته پوءِ هندستان ان جي ڏهين پتيءَ (عشر عاشر) ۾ به نه ايندو، پر جيڪڏهن مقصد فقط ولايت سيواس آهي ته يقيناً هندستان جو ملڪ وڏو آهي. بادشاهه چيو: منهنجو مطلب سموري سلطنت جو آهي. مون عرض ڪيو ته ”اسان جو بادشاهه انهن ستن ئي اقليمن تي حڪومت ڪري ٿو، جيڪي اسڪندر جي سلطنت ۾ شامل هيون. ليڪن جيڪا اسڪندر جي سوانح بيان ڪئي وڃي ٿي ۽ سندس حڪومت جي تاريخ ٻڌائي وڃي ٿي، ان مان ظاهر ٿئي ٿو ته هن ذاتي طرح نه اُهي ملڪ ڏٺا هئا ۽ نه شخصي طرح انهن آبادين تي هن حڪومت ڪئي ٿي. ڇاڪاڻ ته آباد دنيا _ جيڪا موجوده آباد دنيا جو چوٿون حصو ٿئي ٿي _ ان جي ڊيگهه 180 ڊگريون ۽ خط استوا کان ان ايراضي يا رقبو 670، 668، 1 فرسخ ٿيندو. تنهنڪري ناممڪن آهي ته ايڏيءَ وسيع سرزمين تي ڪوبه ماڻهو شخصي طرح حڪومت ڪري سگهي. ٿي سگهي ٿو ته انهن اقليمن مان هر هڪ جي ڪجهه حصي تي هن حڪمراني ڪئي هجي. جهڙيءَ ريت هن وقت بادشاهه روم (ترڪي) حڪومت ڪري رهيو آهي.“ بادشاهه سوال ڪيو ته بادشاهه روم انهن سڀني اقليمن جي حصن تي حڪومت ڪري ٿو ڇا؟ مون عرض ڪيو: هائو! پهرينءَ اقليم جو حصو يمن آهي، ٻيءَ اقليم جو حصو مڪو شريف، ٽينءَ مان مصر جو ملڪ، چوٿينءَ اقليم مان حلب، پنجينءَ مان دارالسطنت محروسـﮧ قسطنطنيـﮧ، ڇهينءَ مان حيفـﮧ (کفـﮧ _ Kaffa) ۽ ستينءَ اقليم مان Vienna ۽ Ofen (بدون و بچ). انهن مان هر هڪ تي بادشاهه روم پنهنجا حاڪم (بگلر، بيگلري) ۽ قاضي (قاضي لري ) مقرر ڪندو آهي، جيڪي سندس نالي ۾ حڪومت ڪندا آهن. علاوه ازين جڏهن گجرات ۾ هئس ان وقت _ خدا ڄاڻي ڪيتريقدر صحيح آهي _ مون سان سورت بندر (سرت نام بندرده) جي حاڪم (خواجه بخشي) ۽ قره حسن نالي سوداگر ڳالهه ڪئي ته چين ولايت (ولايت چينده) ۾ سوداگرن رمضان جي عيد تي بادشاهه روم جو نالو خطبي ۾ پڙهائڻ چاهيو ۽ خاقان چين کي چيو ويو ته جنهن صورت ۾ اسان جو بادشاهه مڪي ۽ مديني ۽ قبلي جو _ جنهن ڏانهن منهن ڪري سجدو ڪيون ٿا _ بادشاهه آهي، تنهنڪري سندس نالو عيدن جي خطبي ۾ وجهڻ ضروري آهي. ان وقت خاقان چين _ جيڪو غير مذهب آهي _ انهن جو چوڻ واجبي سمجهي نه فقط مڪي، مديني ۽ قبلي جي بادشاهه جو نالو وجهڻ جي اجازت ڏني، بلڪ خطيب کي خلعت پهرائي، هاٿيءَ تي سوار ڪري، شهر ۾ جلوس ڪڍرايو ويو. انهيءَ زماني کان بادشاهه روم جو نالو خطبي ۾ هليو اچي ٿو؟“ تنهن تي بادشاهه پنهنجي اميرن ۽ وزيرن (خانلرينـﮧ و سلطانلرينـﮧ) کي مخاطب ٿي چيو ته ”واقعي بادشاهه روم کي حق پهچي ٿو ته هو بادشاهه سڏائي! روء زمين تي ٻيو ڪوبه ان جو مستحق نه آهي!“
ٻئي موقعي تي ڪريميا جي خان (قرم خانندن) جي ڳالهه نڪتي. مون چيو ته اهو به اسان جي بادشاهه جي تحت آهي. بادشاهه چيو: جيڪڏهن ائين آهي ته پوءِ سندس نالي خطبو ڇو ٿو پڙهيو وڃي؟ مون عرض ڪيو: اسان جي بادشاهه کي اهو اختيار آهي ته خطبي ۽ سِڪي جو حق ڪنهن کي به عنايت ڪري. انهيءَ ڳالهه سڀني کي مطمئن ڪيو ۽ سڀني گڏجي اسان جي بادشاهه لاءِ دعا خير گهري .
هڪ ڏينهن بادشاهه ارادو ڪيو ته گهوڙي تي سوار ٿي دهليءَ ۾ مشائخن جي مقبرن جي زيارت ڪئي وڃي. آءُ به ساڻس گڏجي هليس. اسين دهليءَ جي پير شيخ قطب الدين، شيخ نظام الدين وليءَ، شيخ فريد شڪر گنج، مير خسرو دهلويء، ۽ مير حسن دهلويء (46) جي مرقدن تي وياسين. مير خسرو جي شعر تي گفتگو نڪتي. مون سندس ”درياي ابرار“ مان چند بيت پڙهيا، جن جو منهنجي دل تي اثر هو ۽ چيم ته منهنجي مجال نه آهي، جو سندس مقابلي ۾ ڪجهه چئي سگهان. بهرحال، هڪ غزل چيو اٿم. بادشاهه چيو: ٻڌاءِ! مون مطلع پڙهيو:
لمؤلفـﮧ
هر که قانع شد به يک نان پاره مَرد ِ مهتر ست
کار او از جملـﮧء شاهان ِ عالم بهتر ست (47) (ص 53)
بادشاهه خوش ٿيو، چيائين والله العظيم اين بهتر است! هتي پنهنجي شاعري ڏيکارڻ مقصد نه اٿم، بلڪ بادشاهه جي قدردانيءَ جو تذڪرو ڪرڻ مقصود آهي.
هڪ دفعي آءُ شاهي مهربردار شاهين بيگ سان ملڻ ويس، ۽ کيس التجا ڪيم ته مون کي سفر جي اجازت وٺي ڏئي! خالي هٿين وڃڻ مناسب نه هو، پنهنجا ٻه غزل کنيو ويس. هڪ غزل هي آهي.
لمؤلفـﮧ
هر سحر اي يوزي کل گلشن کو ينيککـﮧ يا ريب
ييغلار امو اليني دل شبنم اشکمي تاريب
کور کاج اين غنچـﮧ دهن کل يوزوکي گلشندا
کل بيلان غنچـﮧ خجل بولوي حيا دين ميزا ريب
اين طبيبم دل مجروح شفا تاپسـﮧ ني يار
سين شکر لبني قرا باغريغـﮧ بير لحظ ساريب
يو را کيم هجر المي بيرلا نيچون پرخون دور
کو کاز اين دل آني اول خوني غـﮧ باغر ينکي ياريب
”کاتبي“ سين ره عشق ايچرا سرامد بولدونک
تاشلـﮧ فرهاد ايلـﮧ مجنونني الار قالدي هاريب (48)
(ص 53)
ٻيو غزل هي هو:
لمؤلفـﮧ
کپريکي اوقينـﮧ قاشي يارينک کمان ياسار
دلي سينم اوزره پنبـﮧء داغيم نشان ياسار
مغرور بولما حسينکـﮧ اي قاشلاري کمان
رستم لارينک کمانيني آخر زمان ياسار
بيتاب بولسـﮧ دل تب هجرنيکدين اي پري؟
آهم ترحم ايلاب الکا سايبان ياسار
قصر و صال ياره کونکل قيلمغـﮧ عروج
عاشق کمند آهي آنکا نردبان ياسار
دل رشتغـﮧ چيکار در اشکمني ”کاتبي“
او خشار کـﮧ ياره بار ماغ ايچون ياسار (49)
(ص 53_ 54)
شاهين بيگ ڪوشش جو واعدو ڪيو ۽ سچ پچ هڪ ڏينهن موڪل جي خوشخبري کڻي اچي پهتو ۽ چيائين ته موڪل لاءِ آءُ بادشاهه جي خدمت ۾ عريضو موڪليان! برسات جي موسم (برشگال) ختم ٿي چڪي هئي، مون رسمي طرح بادشاهه جي خدمت ۾ اجازت جي درخواست موڪلي ۽ گڏ پنهنجا ٻه غزل به اُماڻيم: هي غزل چغتائي زبان ۾ آهي:
لمؤلفـﮧ
دولت سنينک بيلان اکر اي دل بولـﮧ رسـﮧ يار
قيلغاي وفا لار اول صنم شوخ و شيوه کار
بير بير کاکيلسـﮧ خاک رهک بيرلا اي پري!
تو قراقچـﮧ بولما نمايدي انينک البدا ايپار
شفتالو سورسم اول لبي عناب لارغـﮧ کر
هر قاليسي بولسـﮧ خثم ايتيب ايتورکـﮧ ناري يار
کريه قيلوب ايشيککـﮧ يوز سورت دو کيم بو کيم
کوز ياشيني بولور سـﮧ سوبير غال قيلاي نثار
يوقاري تا بونميدا شها قورقـﮧ ايمنـﮧ
دردني ”کاتبي“ سنکا غرض ايلسـﮧ ني بار (50)
(ص 54)
هيٺيون غزل عثماني ترڪيءَ ۾ چيل آهي:
لمؤلفـﮧ
غافل اولمـﮧ دو شد و کک ير ملک هندوستاندر
ميل ايدوب آنده قلانر جملـﮧ سرگرداندر
عالمي کشت ايلينر ديديلر بالا نماق
حق بودر دنياده جنت ملکت عثماندر
واروب آنده برنظر کورمک احبانک يورين
بلمشس اول اي خستـة دل هر درد کـﮧ درماندر
دوش اياغينـﮧ همايون بادشاهک رخصت آل
دايما دوشمشلره آنوک ايثي احساندر
ميل ايدرسـﮧ قالمغـﮧ دل طفلي هندوستانده
”کاتبي“ اويمـﮧ سن آکا اول دخير اوغلاندر (51)
(ص 55)
منهنجي انهيءَ درخواست ۽ غزلن جي جواب ۾ بادشاهه مرحمت ۽ شفقت فرمائي مون کي موڪل عنايت ڪئي ۽ ساڻ ئي سروپا خلعت ۽ حفاظت لاءِ راهداريءَ جو پروانو عطا ڪيائين.
سفر جي هر شيءِ تيار هئي. بادشاهه مون کي جمعي جي ڏينهن شام جو موڪلاڻيءَ جي ملاقات لاءِ گهرايو. حڪمت الاهي آءُ موڪلائي هلڻ تي هئس، جو مؤذن ٻانگ ڏني ۽ بادشاهه ڏاڪڻ لهڻ لڳو. سندس عادت هئي ته ٻانگ ٻڌي جهڪندو هو. ڏاڪڻ تي به هن ائين ڪيو ۽ پير ٿڙڪي ويس. ڪيئي ڏاڪا لڙڪندو وڃي ھيٺ پيو. مٿي ۽ ٻانهن کي سخت ڌڪ لڳس. (52) سچ چوندا آهن: الحذر لايغني عن القدر تقدير پڇي ڪانه ايندي آهي.
محلات ۾ تشويش ۽ مايوسي پيدا ٿي ويئي، ليڪن معاملي کي ٻن ڏينهن تائين مخفي رکيو ويو ۽ مشهور ڪيو ويو ته الحمد الله بادشاهه خوش آهي! غريب اهل حاجت ۾ خيرات ۽ سپاهين ۾ انعام تقسيم ڪيا ويا. ٽئين ڏينهن سومر جو بادشاهه زخمن جي سختيءَ سبب فوت ٿي ويو (53) انا لله و انا اليـﮧ راجعون!
بادشاهه جو وليعهد جلال الدين اڪبر، ميرزا خانخانان سان گڏجي شاهه ابوالمعاليءَ سان ملڻ ويو هو. فوراً ڏانهس انهيءَ افسوسناڪ واقعي جي خبر موڪلي ويئي. انهيءَ وچ ۾ اميرن ۽ خانن (خانلر و سلطانلر) ۾ پريشاني ۽ اضطراب پيدا ٿي ويو، کين اهو سمجهه ۾ نٿي آيو ته اوستائين ڇا ڪن؟ مون سندس همت ٻڌرائي ۽ ٻڌايو ته مرحوم مغفور سلطان سليم خان عليـﮧ الرحمـة و الغفران جي فوت ٿيڻ وقت پيري باشاهه ڪيئن نه عقلمنديءَ سان مسئلي کي منهن ڏنو هو ۽ بادشاهه جي وفات کي في الحال مخفي رکيو هو. مون کين صلاح ڏني ته شهزادي جي پهچڻ تائين ڳالهه لڪائڻ نهايت مناسب ٿيندي. سڀني کي اها صلاح وڻي. دستوري طرح مصاحب ۽ امير دربار ۾ ايندا رهيا، حڪم احڪام ملندا رهيا. مشهور ڪيو ويو ته بادشاهه گهوڙي تي سوار ٿي ٻهراڙيءَ ۾ ويندو، ليڪن وري موسم جي خرابيءَ جو بهانو ڏيئي اهو ارادو ملتوي ڪيو ويو. ان جي بجاءِ اڳئين ڏينهن دربار عام منعقد ٿيڻ جو اعلان ٿيو. نجومين اهو ڏينهن به نحس ٻڌائي ٽاري ڇڏيو. انهيءَ ٽار ٽور هڪ قسم جي چوءَ پچوءِ پيدا ڪري وڌي، جنهنڪري اربع ڏينهن شاهي درشن لازمي سمجهي اعلان ڪيو ويو. اتفاق سان شاهي مصاحب مولا بيگ (54) (مغلابي) جي شڪل بادشاهه سان ملي ٿي آئي، البت ڪي قدر سندس قد منڌرو هو. انهيءَ کي شاهي لباس پارائي ديوان عام ۾ هڪ خاص مسند تي ويهاريو ويو، جيڪا انهيءَ مقصد لاءِ تيار ڪئي ويئي هئي. اکيون ۽ منهن خاص طريقي سان ڍڪي، خوشحال بيگ کي پاسي ۾، ۽ مير منشيءَ کي پٺيان بيهاريو ويو. اميرن شهر جي معززن (سلطانلر و مير _ زالر و رعايا و عوام الناس) رعيتي ۽ عوام الناس پنهنجي بادشاهه جو ديدار ڪيو، خلق خوش ٿي، اميرن ۽ معززن کي اطمينان ٿيو، طبيبن کي بادشاهه جي صحتيابيءَ تي انعام ۽ پهراڻيون ڏنيون ويون. اهڙيءَ ريت شاهي صحتيابيءَ جو مرﱞده سڀني کي خوشي ڏيئي ڇڏي.
انهيءَ حال ۾ مڙني کان موڪل ڪري آءُ شاهي صحتيابيءَ جي خبر سان لاهور روانو ٿيس. اهو ربيع الاول جو وچ ۽ رواني ٿيڻ وارو ڏينهن خميس جو هو. سوني پت، پاڻي پت، ڪرنال ۽ ٿانيسر (سوني پته، پاني پته، قرناله، تاني سره) کان ٿيندو، ساماني شهر (ثمانيـﮧ) ۾ پهتس. انهن جي حاڪم کي بادشاهه جي سلامتيءَ ۽ دربار ڪرڻ جي خوشخبري ٻڌايم. اتان هلي سرهند (سهرند) واري سڻڪ ڏيئي، ماڇيواڙي کان بجواڙي (ماچواره، باجواره) آيس. اتان وري سلطانپور درياءَ ٻيڙين تي اُڪري، تيزيءَ سان ڪوچ ڪندو، لاهور پهتس.
جلال الدين اڪبر ميرزا انهيءَ وچ ۾ بادشاهه ٿي چڪو هو (55) ۽ لاهور وغيره ۾ سندس نالي جو خطبو پڙهجي رهيو هو. لاهور جي حاڪم ميرزا شاهه مون کي اڳتي وڃڻ کان روڪ ڪئي ۽ چيائين ته بادشاهه حڪم ڪڍيو آهي ته ڪابل ۽ قنڌار طرف ڪو ڪونه وڃي! منهنجي لاءِ ٻيو رستو ڪونه هو، لاچار بادشاهه سان ملڻ لاءِ موٽ کاڌيم. اڃا ڪلانور پهتس ته جلال الدين اڪبر بادشاهه ۽ خانخانان، قلعي مانڪوٽ جي محاذ تي ملي ويا. بيرم خان جي خواجه ملا پير محمد جي ذريعي مون کي آڇ ڏني ويئي ته آءُ ڪجهه وقت ترسي پوان، ان کان پوءِ مون کي سنڌ يا هند ۾ جتي وڻندو اُتي عهدو ڏنو ويندو! مون جهٽ مرحوم بادشاهه جو مليل اجازت نامون ۽ سندس وفات جي تاريخ ۽ هڪ غزل سندس اڳيان رکيو:
لمؤلفـﮧ
هند ايچيدا برهماي ايردي همايون پادشاه
بيردم ايچرا بولدي شونقار ايلادي عزم اِلَـﮧ
اول مصيبتي ايشتگاج فجغيرب زاري بيلان
ايتيگيز تاريخ فوت: بولدي همايون پادشاه (56)
(ص 57)
غزل هي آهي:
لمؤلفـﮧ
غزل جور و جفا ايماس جهانينک شاهي بولماقدبن
ساقين عشاق نينک اي مـﮧ خدنک آهي بولماقدين
شـﮧ رومک ايشيکيدا باريب دايم کدا بولماق
منکابـﮧ راک دور ور کوب هند و سند نينک شاهي بولماقدين
حبيبنک کوييدا منکا رقيب او لماق تيلار همراه
خدايا ميني سين ساقلـﮧ انينک همراهي بولماقدين
ميني او لتورسـﮧ اول خوني قوينيک معنى صيلينک ترغيب
مرام او لدور ليشينينک کيشي دولتخواهي بولماقدين
وفا قيلماق ميسر بولسـﮧ سنکا اول جفا پيشـﮧ
رقيبنک ”کاتبي“ غم تار تمفين اکاهي بولماقدين (57)
(ص 57_ 58)
ميرزا پنهنجي والد جو فرمان ڏسي ۽ اهي نظمون ٻڌي تمام خوش ٿيو ۽ مون کي وڃڻ جي اجازت ڏنائين. پر شرط وڌائين ته آءُ چئن اميرن سان گڏجي وڃان، جيڪي عنقريب ڪابل وڃڻ وارا هئا.
انهيءَ عرصي ۾ شاهه ابوالمعالي گرفتار ٿي چڪو هو ۽ لاهور جي قلعي ۾ بند هو. تاريخ چوڻ جي انعام ۾ مون کي هڪ لک راهه خرچ جو حڪمنامو مليو. آءُ چئن اميرن سان گڏجي وڃڻ جي تياريءَ ۾ لڳي ويس.
[هن کان پوءِ هندستان جي چند عجائبات جو ذڪر ڪري ٿو _ مثلاً هندن جو مذهب، لاشن جو ساڙڻ، ستي ٿيڻ، هرڻن جي شڪار ڪرڻ جو طريقو، جهنگلي پاڏن جي پٺيان هاٿي ڇڏي شڪار ڪرڻ، وغيره وغيره.]
ربيع الاول جي وچ ڌاري اسين ڪابل روانا ٿياسين. اسين لاهور جو درياهه (درياء لاهور) ٻيڙين ذريعي ٽپياسين. ٻيءَ نهر (نهر عظيمـﮧ) تي آياسين. اتي اُڪرڻ جو وسيلو ڪونه هو. اسين تختا ۽ ڪاٺ ٻڌي (گت لر يعني سريرلر و ڪوزه لر)، انهيءَ جي ذريعي ٽپياسين. ٻي نهر واٽ تي بهره (درياء بهره) جي آئي. اها ٻيڙيءَ تي ٽپيسين. انهن جي حاڪم کي مون بادشاهه جي پئسن ڏيڻ لاءِ حڪم ڏيکاريو. هن قسم کڻي چيو ته بادشاهه جي فوت ٿيڻ سبب ڍلَ اڳڙي ڪانه سگهي آهي، ترسڻو پوندو، جيسين چوڌاري ماڻهو موڪلي اوڳڙ ڪرائي وٺجي!
پنهنجي ساٿي اميرن (بيگلر) ۽ مير بابوءَ (مير بابوس) سان صلاح ڪيم. انهيءَ چيو ته شاهه ابولمعالي قلعي مان فرار ٿي چڪو آهي، پڪ ئي پڪ هو پنهنجو ڀاءُ ڪمرد بيگ (کهمرد بيگي Kihmerd Begy = وٽ ڪابل ويو هوندو. تنهنڪري رستو غير محفوظ آهي، اسين وڃون ٿا، تون پئسا وٺيو اسان جي پويان اچ. مون لالچ ڇڏي اهڙيءَ حالت ۾ گڏجي وڃڻ مناسب ڄاتو. اسين گڏجي ٻيڙيءَ تي درياء خوشاب ٽپي نيلاب وٽ آياسين، اهو پڻ ٻيڙيءَ جي ذريعي اُڪري اسان سرزمين باختر ۾ قدم رکيو. اسان مبارڪ مهيني جمادي الاول (963 هه) جي شروع ۾ نيلاب ٽپي ڪابل ڏانهن راهه ورتي! ........ [صفحي 36تان 60 ترڪي _ صفحي 36 تا 62 انگريزي.]
سمجهاڻيون
(1) ڏسو هيوز جو گزيٽير ص 583 _ ننگر پارڪر.
(2) راجپوتن جي ولر کي ڏسندي، مون اوٺنِ کي حڪم ڏنو ته پنهنجن مَهرين کي ويهاري ڇڏين، جيئن حلقو قائم ٿئي ۽ توب هلائڻ ۾ آساني ٿئي.
(3) وڳهه ڪوٽ. معصوميءَ ۾ قلعي واهکه (ص 61) آيو آهي، وگـﮧ ڪوٽ يا وجهه ڪوٽ پُراڻ درياهه کان پنج ميل مشرق طرف الله بند جي مٿان. رڻ ڪڇ ۾ جڏهن پاڻي هو ۽ ٻيڙيون هلنديون هيون، ان وقت وڳهه ڪوٽ بندر هو (دائود پوٽو، ص 294_ بحوالـﮧ ڪزنس ص 123).
(4) جوڻ _ فتح باغ _ ماتليءَ جي قريب آهن. شاهه حسن ارغون، همايون کي سنڌ مان ڪڍڻ جي خوشيءَ ۾ اهو ڳوٺ آباد ڪرايو هو (طاهري ص 77). ماتليءَ کان اٺ ميل ڏکڻ ۾ فتح باغ جا آثار موجود آهن. جوڻ وٽان همايون درياهه ٽپي قنڌار راهي ٿيو هو، 7_ تاريخ ربيع الاخر 950هه جو _ جوڻ تي ٻڌايل پل جي تاريخ آهي: صراط مستقيم (معصومي ص 180)
(5) ڏسو معصومي ص 183 _ سيدي علي رئيس پنج سال بيماريءَ جي مدت لکي آهي. انهيءَ حساب سان ميرزا تي 56_957هه ۾ فالج ڪريو.
(6) ڏسو معصومي ص 183 کان 190 تائين، ۽ طاهري 91_94. معصوميءَ ۾ آهي ته پهرين محرم 962 هه جو ٺٽي ۾ ارغون ۽ ترخان اميرن متفقه طور ميرزا عيسى جي بيعت ڪئي ۽ ميرزا شاهه حسن کان باغي ٿي ويا_ ميرزا جي غلامن، هر هڪ عربي گاهي، شنبه ۽ رفيق کي، جن کي ميرزا 960 هه جي اوائل ۾ ٺٽي مٿان مقرر ڪيو هو (معصومي ص 284)، قتل ڪيو ويو (معصومي ص 187). سيدي علي رئيس کين ”لائق امير“ لکي ٿو ۽ مير معصوم انهن لاءِ، مردم اراذل (184) ۽ اوباش (183) جا لفظ ڪتب آندا آهن. (تاريخ، ڏسو ص 91)
(7) نصرت آباد دراصل تغلق آباد کي (ڪلان ڪوٽ، مڪليءَ جي ڏکڻي ڇيڙي تي) سڏيو ويو آهي. انهيءَ فساد ۾ ميرزا شاهه حسن پنهنجي زر خريد غلام رفيق ۽ شبنه کي انهن جو قلعدار مقرر ڪيو هو، ذيقعده 960 هه جي آخر ۾. (معصومي ص 184)
(8) 22_ محرم 962 هه جو سلطان محمود لشڪر وٺي، ميرزا شاهه حسن جي منزل تي پهتو. (معصومي ص 189)
(9) شيخ عبدالوهاب پوراني، شيخ الاسلام، ٺٽو. ڏسو منهنجو مضمون ”سنڌ جا پوراني سادات“.
(10) شيخ جماليءَ جو مقبرو مڪليءَ تي موجود آهي. (ڏسو مڪلي نامو، ص 81_ 84)
(11) شيخ الاسلام شيخ ميرڪ محمود متوفي محرم 962 هه بن شيخ جلال الدين ابو سعيد پوراني. سندس قبر پنهنجي خانداني قبرستان ۾ (مڪليءَ تي) موجود آهي. جنهن صورت ۾ ميرڪ وفات تازو ٿي هئي، تنهنڪري سيدي علي رئيس، شيخ الاسلام ميرڪ عبدالوهاب سان ملاقات ڪري اوڏاهين فاتح پڙهڻ ويو. (ڏسو راقم جو مضمون ”سنڌ جا پوراني سادات“)
(12) اهي جنگيون ساپاره؟ وٽ لڳيون (معصومي ص 189). جنگ هلندي ميرزا عيسى ۽ سلطان محمود جي وچ ۾ ( 2_ ربيع الاول 962 هه) قرآن مجيد تي اندروني صلح ته ملڪ کي ميرزا جي مرڻ بعد ٻه حصا ڪري کڻندا (معصومي 189_ 190). انهيءَ کان پوءِ ميرزا شاهه حسن کي ميرزا عيسى سان صلح ڪرڻ تي آمادو ڪيو ويو. صلح جا محرڪ شيخ عبدالوهاب پوراني، ميرزا قاسم بيگلار هڪ طرفان ۽ ٻئي پاسي کان سلطان محمود خان، مير شاهه محمود، مير شاهه حسين تڪدري هئا. مير معصوم جو قول آهي ته اهو واقعو (صلح) صفر مهيني جي آخري تاريخ ۾ ٿيو (962 هه _معصومي 190).
جنگ هلندي ڪي خاص امير قتل ٿيا، جن جا سِر شاهه حسن جي آڏو پيش ڪيا ويا. شاهه حسن روئي ويٺو. کيس چيو ويو ته جيڪڏهن مخالفن ۽ باغين جا سِر اچن ٿا، تڏهن به توهان روئو ٿا! جڏهن اوهان جا سپاهي قتل ٿين ٿا، تڏهن به ڳوڙها ڳاڙيو ٿا. جي اهو حال آهي ته پوءِ صلح ڇو نه ڪجي.
شاهه حسن جو اهو روڄ فقط ارغونن ۽ ترخانن جي لاءِ هو، هن جڏهن پاڻ ملتان کان وٺ ٺٽي تائين ڪوس ٿي ڪيو، تڏهن اکين مان هڪ لُڙڪ ڪونه وهيس؟ جنهن وقت پڻس ٺٽي ۾ قتل عام ڪيو ۽ جڏهن بکر جي قلعي تان بيگناهه سنڌين کي ڳوڻين ۾ وجهي درياهه ۾ ڪيرايو ويو، ان وقت اک آلي ڪانه ٿيس؟ پڻس بکر سرڪار ۾ رهندڙ سمورا جتوئي جنهن جي رات جو ٻارين ٻچين ڪُهرائي ڇڏيا، انهيءَ رات ننڊ ڪانه ڦٽيس؟ ليڪن جنهن وقت پنهنجن جا ٻه ٽي سِر آڏو آيا، ان وقت اکين مان لُڙڪن بس نٿي ڪئي _ فاتحن جي موت ئي روئڻ قانون آهي! مفتوحن جو موت ته ڪتي جي موت مثل آهي. ان تي ڪهڙي اک ورائي واجهائجي؟
(13) ميرزا صالح کي ميرزا قاسم بيگلار ٺٽي مان وٺي اچي شاهه حسن وٽ پيش ڪيو (3_ ربيع الاول 962 هه _ معصومي 190_ 191).
(14) ميرزا شاهه حسن، ملاياريءَ کي فرمان، ٻه نقارا ۽ خلعت فاخره ڏيئي، ميرزا عيسى ڏانهن موڪليو (معصومي 191). گويا ملاياري فرمان لکي پاڻ خلعت سميت ٺٽي ويو.
(15) ڏسو معصومي، 188_ 190
(16) صفر 962 هه جي آخري تاريخ جو ماه بيگم شاهه حسن وٽ پهتي (معصومي، 190).
(17) شاهه حسن جي طبيعت کي شيخ عبدالوهاب پورانيءَ سخت خراب ڏسي منزل کڻائي، سيوهڻ طرف رخ رکيو. بکر ڪونه پهتا، جو شاهه حسن فوت ٿي ويو (معصومي 191_ 192).
(18) معصوميءَ ۾ ماه بيگم جي پهچڻ جي تاريخ (آخر) 29_ صفر 962 هه آهي (190م). مير معصوم شاهه حسن جي وفات جي تاريخ ٻارهين ۽ روز دوشنبه لکيو آهي. ليڪن سيدي علي رئيس جي لکڻ مطابق 9_ جمادي الاول ٿيڻ گهرجي. مير معصوم جي بيان ڪيل تاريخن مطابق واقعات جي جدول هن ريت بيهي ٿي:
1_محرم962 هه ارغونن بغاوت ڪري ٺٽي ۾ ميرزا عيسى جي بيعت ڪئي (معصومي 187).
1_محرم962 هه ساڳئي ڏينهن ميرزا شاهه حسن جي خاص ماڻهن عربي گاهي، شنبه ۽ رفيق کي قتل ۽ شاهه حسن جي گهر واريءَ ماه بيگم کي قيد ڪيو ويو (معصومي 187).
_محرم962 هه احمد ولي (خمير مايـﮧء فتنه و فساد) کي بکر ۾ قيد ڪري، مستي ساربان جي ذريعي سيوهڻ جي قلعي ۾ قيد رکڻ لاءِ موڪليو ويو ( معصومي 188). ۽ سندس مائٽ علي حسين ارغون کي قتل ڪري سندس سِسِي نيزي تي رکي ڦيرائي ويئي، جنهنڪري ارغونن جو غصو (يکي در ده) ڏهوڻون وڌي ويو (معصومي (188).
_سلطان محمود کي بکر جي ايالت ڏني ويئي. مير جاني ترخان، احمد خان، حمزه بيگ، ۽ مراد حسين بيگلار کي قيد ڪري، سلطان محمود شاهه حسن ڏانهن وٺي هليو. يادگار محمد ڪوٽوال کي مير شاهه محمود جي مخالفت واري ڏوهه ۾ قتل ڪيو ويو. قاضي قاضن جا ٻار ٻچا بکر جي قلعي مان ٻاهر ڪڍيا ويا (معصومي 188).
_ محرم 962هه سلطان محمود بکر کان ٻن منزلن تي هو ته
؟ سيد جعفر مشهدي روضـﮧ رضويه جي نقيبن جو ڏانهنس موڪليل نقارو کڻي اچي پهتو، جنهن کي هن نيڪ فال سمجهيو (معصومي 189).
22_ محرم962هه سلطان محمود لشڪر سميت شاهه حسن وٽ
؟ اچي پهتو (معصومي 189). ساپاه (ساپاه _ سامارو) وٽ سلطان محمود ۽ ميرزا عيسى جي وچ ۾ جنگيون ٿيون. ٻنهي جي وچ ۾ مخفي صلح ٿيو (معصومي 189).
آخر 29_صفر 962هه شاهه حسن اميرن جي _ جن جا نالا مٿي ڏنا ويا آهن_ وچ ۾ پوڻ ڪري. ميرزا عيسى کي معاف ڪيو (معصومي 190).
آخر 29_صفر 962هه ماه بيگم ٺٽي کان شاهه حسن وٽ پهتي (معصومي 190). ميرزا عيسى ماه بيگم را مڪه!خاصـﮧء خيلان ميرزا رخصت داده همـﮧ را بيارد و رسانيدند و آن واقعـﮧ در اواخر ماه صفر سنـﮧ مذکور (962) بود _ آخر ماه صفر مان مراد 29 _ صفر آهي.
1_ ربيع الاول 962هه شيخ عبدالوهاب پوراني ۽ ميرزا قاسم، ترخانن جو قصور معاف ڪرائي کين ٺٽي موڪليو (معصومي 190).
2_ ربيع الاول 962هه سلطان محمود ۽ ميرزا عيسى جي وچ ۾ ٻيو دفعو ڪلام مجيد تي صلح ٿيو ته مرزا جي وفات بعد اپر سنڌ (ٺٽي) تي مرزا عيسى حاڪم ٿيندو. عهدنامو لکيو ويو، جنهن تي ٻنهي مهرون هنيون ۽ ٻين حاضر اميرن پڻ شاهديون وڌيون (معصومي 190_ 191).
3_ ربيع الاول 962هه (روزديگر) ميرزا قاسم بيگلار ٺٽي ويو ۽ محمد صالح ترخان کي پاڻ سان ميرزا شاهه حسن وٽ وٺي آيو (معصومي 191). شيخ عبدالوهاب ۽ امير سلطان (برادر سلطان محمود خان) ٺٽي ويا ۽ ميرزا عيسى سان مليا. شاهه حسن ميرزا صالح کي انعام ۽ سروپا ڏنو ۽ ملاياريءَ هٿان خط ۽ خلعتون ميرزا عيسى ڏانهن ٺٽي موڪليون (معصومي 191).
5،4 _ربيع الاول962هه (روز ديگر) شاهه حسن، پنهنجي ڏاڏي امير
ذوالنون وارو عَلم جيڪو کيس شاهه حسن بايقرا ڏنو هو_ تمن توغ، نقارو ۽ پنهنجي مهر سلطان محمود خان بکريءَ کي ڏنا (معصومي 191).
5،4ربيع الاول962هه انهيءَ ڏينهن امير سلطان (برادر سلطان محمود) ٺٽي کان موٽي اچي منزل تي پهتو (معصومي).
6_ ربيع الاول962هه شيخ عبدالوهاب پورانيءَ ميرزا جي طبيعت دگر گون ڏٺي ۽ منزل کڻي سيوهڻ ڏانهن روانا ٿيا (معصومي 191).
11_ربيع الاول962هه صبح جو علي پوتره ڳوٺ (علي پوترو ۽ شاهه ويس ٻيئي لڳ آهن _ طاهري 89) ۾ پهتا، ۽ اتي منزل ڪيائون (معصومي 192).
12_ ربيع الاول962هه دوشنبه (4_ فيبروري 1555ع) بوقت عصر ميرزا شاهه حسن وفات ڪئي. شيخ عبدالوهاب پوراني ۽ ميرزا قاسم سندس پاسي ۾ موجود هئا. سومهڻيءَ تائين غسل ڏيئي نماز پڙهي ويئي (معصومي 192).
13_ربيع الاول962هه سلطان محمود ڪوشش ڪئي ته لاش بکر هلي ليڪن ماه بيگم ٺٽي کڻي هلي ويئي. سلطان محمود معصوم ساڳئي ڏينهن بکر روانو ٿيو (معصومي 192_ 193).
مٿئين مذڪور مطابق شاهه حسن سومر ڏينهن 12_ تاريخ ربيع الاول 962 هه (4_ فيبروري 1555ع) جو فوت ٿيو. در حقيقت مير معصومي تاريخن ۽ مهينن ۾ گهڻو ڪري احتياط کان ڪم ڪونه ورتو آهي، جنهنڪري اکيون بند ڪري تاريخ قبولڻ ۾ پاڻ کي احتياط ڪرڻ گهرجي. ٻئي هنڌ ميرزا عيسى جي تخت نشينيءَ جو مهينو ڏيندي، پنهنجي پهرين لکڻيءَ کي پاڻ مشڪوڪ بڻائي ڇڏيو اٿائين _ لکي ٿو ته ”شاهه حسن جي فوت ٿيڻ کان پوءِ اوائل جمادي الاول (962 هه) جو ميرزا عيسى تخت تي ويٺو (307)“ جيڪڏهن ميرزا جي وفات جو مهينو ربيع الاول قبول ڪجي ته انهيءَ حساب سان ميرزا عيسى ڪم و بيش پوڻا ٻه مهينا کن پوءِ تخت نشين ٿيو. جيڪا ڳالهه ڪهڙيءَ ريت قرين قياس ٿي سگهي ٿي! ڪوبه سبب نه هو ته اهڙي انتشار جي حالتن هيٺ پنهنجي حصي ۾ آيل ملڪ کي ميرزا عيسى تخت نشينيءَ کان خالي ڇڏي.
انهيءَ جي مقابلي ۾ سيدي علي رئيس _ جو واقعي جو اکين ڏٺو شاهد آهي _ لکي ٿو ته ”ميرزا شاهه حسن 1_ جمادي الاول (962 هه) جو بکر طرف واپس ٿيو، ۽ ماه بيگم جي واپس ٿيڻ کان ڏهين ڏينهن تي ميرزا انتقال ڪيو.“ مير معصوم ماه بيگم جي واپس ٿيڻ جي آخر ماه صفر (29) تاريخ لکي آهي. ليڪن سيدي علي رئيس جي حساب سان اها تاريخ 29_ ربيع الثاني ٿيڻ گهرجي، ۽ ميرزا شاهه حسن جي وفات جي تاريخ 9_ جمادي الاول 962 هه (1_ اپريل 1555ع) بيهندي. مير معصوم جو ڏنل مهينو صفر به غلط آهي.
مير معصوم وفات جو ڏينهن سومر لکيو آهي. 12 _ ربيع الاول تي به سومر هو ۽ 9_ جمادي الاول جو ڏينهن به سومر جو هو. تنهنڪري مير معصوم جي مقابلي ۾ سيدي علي رئيس جي ڏنل تاريخ 9_ جمادي الاول 962 هه (1_ اپريل 1555ع) زيادهه درست ۽ قرين قياس سمجهڻ گهرجي (هن تي ڏسو ڊاڪٽر محمود الحسن صديقيءَ جو انگريزي ترجمو تاريخ معصوميءَ جو (Appendix I) مطبوع انسٽيٽيوٽ آف سنڌيالوجي حيدرآباد.)
(19) زهر ڏيڻ جو الزام سيدي علي رئيس ماه بيگم لاءِ لکيو آهي. مير معصوم خاموش رهيو آهي. تاريخ طاهريءَ جي مصنف لکيو آهي ته ”بعض گفتـﮧ اند که چيزي در بيماري بدو دادند اما اصح آنست که بهمان عارضهء اصلي ..... از تخت بر تختـﮧء خاک تيره فرورخت (ص 94).“ اهو هُل ضرور هُليو هوندو، ڇاڪاڻ ته ماه بيگم (بنت ميرزا مقيم ارغون) جلد ئي ميرزا عيسى سان شادي ڪئي. فخري هرويءَ _ تذڪرو جواهر العجائب _ سندس نالي معنون ڪيو آهي (ڏسو مقدمو روضـة السلاطين از راقم الحروف).
(20) بيت جو ترجمو: اي برادر! جي مڙس آهين ته عورت تي اعتبار نه ڪر. عورت نبين کي به نه ڇڏيو آهي. (حمدي شاعر)
(21) ناصرپور غلط آهي. نصرپور جيڪو شهر اڃا موجود آهي.
(22) سلطان محمود جي والد جو نالو مير فاضل ڪوڪلتاش هو. تحفـة الڪرام (حصـﮧ اول مرتب راقم الحروف) جي صفحي 200 تي سندس سلسلو ڏسو.
(23) دبله غلط آهي، درٻيلو هجڻ کپي. انگريزي مترجم Dible لکيو آهي (ص 42).
(24) ترجمو: شاهه حسن سنڌ جو شاهه هو، ليڪن جام اجل جو پِي فنا ٿي ويو _ هاتف غيب سندس مرڻ جي تاريخ چئي: جنت فردوس ۾ سندس جاءِ هجي!
(25) ترجمو: 1_ اهل فرقت ڪيئن ٿيندا آهن؟ مون کي خبر ڪانه هئي، ۽ نه وري ڪڏهن مون خيال به ڪيو هو. 2_ نيٺ تنهنجي عشق مون کي آڻي منهن مقابل ڪيو. جيڪڏهن منهنجي وس ۾ هجي ها (حال ۾ هجي ها) ته هوند توکان جدا ڪونه ٿيان ها. 3_ اي مـﮧ چشم! جيڪڏهن درد رئاڙي ته ڳوڙهن اگهڻ جو دم به ڪونه اٿم! 4_ جيڪڏهن مون کي اها سُڌ هجي ته تون مون کي رد ڪندينءَ ته اي پري! آءُ هرگز تنهنجي در تي ڪونه اچان ها! 5_ ”ڪاتبي“ جيڪڏهن هجر جي باهه کي اڳ ۾ ڄاڻي ها، ته عشق جي واٽ ۾ هوند ايترو وقت سر گردان نه ٿئي ها!
(26) ترجمو: 1_ يار کان سواءِ آءُ جتي به آهيان، اها جاءِ منهنجي لاءِ بيت الاحزان آهي. انهيءَ يوسف لقا کان جيڪڏهن جدا آهيان ته هيءَ دنيا منهنجي لاءِ زندان آهي. 2_ منهنجي دشمن چيو آهي ته آءُ تنهنجي عشق ۾ جان ڏيئي نه سگهندس! اي منهنجا محبوب! اهو سراسر بهتان آهي. 3_ تنهنجي شربت جي عطا ٿيڻ وقت آءُ جيڪڏهن ساهه ڏيئي وجهان ته اها حيرت جي ڳالهه نه ٿيندي. اي منهنجا طبيب! چاهي تنهنجي لاءِ مشڪل آهي، ليڪن منهنجي لاءِ اها ڳالهه بلڪل آسان آهي! 4_ پنهنجي چوطرف سنگ ملامت ڏسي منهنجي دل خوش ٿئي ٿي، ڇاڪاڻ ته غم جي لشڪر کي دفعي ڪرڻ لاءِ اهو بهترين قلعو آهي. 5_ ”ڪاتبي“ افسوس! ڪتن جي بند کي تو هم سفال ڪري ڇڏيو. اي منهنجا مالڪ (بيکوم)! تنهنجي نعمتن جا وڏا احسان آهن.
(27) انگريزي مترجم لکيو آهي ته جنهن صورت ۾ سلطانپور ۽ MAV جي نالي سان ڪيترا مقام آهن، تنهنڪري خبر نٿي پوي ته مذڪوره ڳوٺ ۽ قلعو ڪٿي هو (ص 44). رحيم يار خان (بهاولپور) کان ڇهه ميل اتر طرف مئو مبارڪ جي قديمي قلعو موجود آهي. سلطان حميد الدين حاڪم مڪراني (تربيت يافته مخدوم بهاء الدين زڪريا و خليفـﮧ اعظم شاهه رڪن عالم ملتاني) جي قبر اتي آهي، جنهن سبب مئو مبارڪ سڏيو وڃي ٿو. (قلعي جو احوال ڏسو: خطـﮧء پاڪ اُچ، ص 398_ 400 از مسعود حسن شهاب، 1967ع).
(28) ترجمو: 1_ ڪيترن شيرافگن تي قادر ٿيڻ وارا آهن، دشمن کي زير فقط تدراڪ ۽ تدبير سان ڪري سگهجي ٿو. 2_ قوي راءِ رکندڙ ڇڙو هڪ هجي ۽ ان جي مقابلي ۾ هزار جوان هجن، پر فتح جي موڙ ۽ مُهَڙ هميشـﮧ قوي راءِ (صاحب تدبير) واري ڏانهن هوندي آهي. 3_ جيڪڏهن اسين متحد هجون ۽ دشمن سَوَ هجن، اسان کي ڪو ڀؤ ڪونه آهي. پاڻ لاءِ آيت سڳوري ”ڪم من فايـة“ ڪافي آهي. (يتيم شاعر)
(29) سليم شاهه نه بلڪ اسلام شاهه ( 952_ 961هه) بن شير شاهه سوري (947_ 952هه). اسلام شاهه کان پوءِ محمد عادل شاهه (961هه) ۽ ابراهيم سوم (961 هه) ٿوري عرصي لاءِ تخت تي ويٺا، آخر سڪندرخان ٽيون (962 هه) نخت نشين ٿيو.
همايون 2_ ربيع الاخر 962هه (4_ فيبروري 1555ع) جو ڪابل کان هتي پهتو. سرهند وٽ 2_ شعبان 962هه (22_ جون) جو مقابلو ٿيو. جنهن ۾ سڪندر شڪست کائي ڀڳو. بيرم خان هيٺين تاريخ چئي پيش ڪئي:
منشيء خرد طالعِ ميمون طلبيد انشاي سخن ز طبع موزون طلبيـد
تحرير چو کرد فتح ِ هندوســـــتان تاريخ ز ”شمشير همايون“ _طلبيد
962 هه
(”همايون“ _ بينرجي ص ص 235 _ 236)
(30) قلعـﮧ مانکوٽ (بايزيد بيات همايون و اکبر 941ع ص 194).
(31) بادشاهه 2_ جولا 1555ع جو دهليءَ جي قلعي سليم ڳڙهه کي هٿ ڪيو ۽ ٽن ڏينهن بعد يعني 23_ جولاءِ تي پايه تخت دهليءَ ۾ داخل ٿيو. مختلف علائقن تي هيٺيان امير مقرر ڪري روانا ڪيائين:
1_ اڪبر حصار فيروزه
2_ مير شاهه ابوالمعالي پنجاب
3_ بيرم خان سرهند
4_ تردي بيگ خان ميوات
5_ سڪندرخان اوزبڪ آگرو
6_ محمد خان آختـﮧ بيگي بيانـﮧ
7_ علي قلي خان سنڀل
(بينرجي ص 246)
(32) بيرم خان خانخانان همايون جو امير ۽ سنگتي، اڪبر جو اتاليق، عبدالرحيم خانخانان جو والد.
(33) ترجمو: 1_ شاهه جم رتبت ۽ همايون بخت _ هفت اقليم هند جي باهه مثل. 2_ افغانن کي شڪست ڏيئي، سندن طاقت ٽوڙي، دهليءَ کي ورتو ۽ سمورا سرڪش سندس تابع ٿيا. 3_ انهيءَ فتح جو موقعي تي ماڻهن تاريخ چئي: طالع دولت همايونش ”ڪاتبي“.
(34) ترجمو: 1_ جيڪڏهن منهنجو حبيب ئي منهنجي حال تي رحم نه ڪندو ته منهنجي درد جو علاج طبيب ڪهڙو ڪندو! 2_ اي دل ! وصال يار مون کي هڪ ڏينهن به ڪونه ٿيندو، روز ازل ۾ ئي جيڪڏهن منهنجي نصيب ۾ نه هوندو! 3_ تنهنجي شراب لال کي پِي مست ٿي آهيان، اي ساقي! پر ڪو رقيب شل نه اچي وڃي. 4_ اهو ڇا روا آهي؟ تون ڪڏهن به ڪونه پڇندين ته غم هجر ۾ مون واري مسڪين جو ڇا حال ٿيو! 5_ اي ”ڪاتبي“! چهري کي ڏسندي ئي هزارن عشون هُن شوخ دلفريب منهنجي دل کي قابو ڪري ورتو! ”ڪاتبي“
(35) ترجمو: 1_ مون کي وصل جي اميد ڪانه آهي، آءُ دوست جي منهن ڏسڻ جو مشتاق آهيان. بهشت جي آرزو انهيءَ ڪري اٿم ته اتي سندس ديدار ڪيان. 2_ اي منهنجا طبيب! مون کي پنهنجي دارالشفا جي در تان پنهنجو شربت لال ڏيار. تنهنجي درد ۾ آءُ مبتلا آهيان. آءُ بيمار آهيان. 3_ يار جي عشق منهنجي عقل، فڪر، صبر ۽ منهنجي هوش تي چڙهائي ڪئي آهي. هجر جي واديءَ ۾ حيران آهيان، ڇا ڪريان؟ 4_ پنهنجي مجلس ۾ رقيب روسياه کي نه سڏاءِ، اي ساقي! آءُ سندس قبيح شڪل کان بيزار آهيان. 5_ ڪاتبي! خسروءَ وانگر نظر ۾ شيرين ڪلام ٿي ويو آهي. لعل يار جي وصف ۾ شڪر گفتار ٿي ويو آهي! ”ڪاتبي“
(36) ترجمو: مخلوق ۽ امت جي افتخار فرمايو ته تهمتن جي جاين کان پاسو ڪيو! ”ميرڪ“
(37) ترجمو: 1_ فلڪ رفعت همايون بادشاهه غازي! سندس پرچم جو شعاع مهر ۽ ماهه تائين وڃي پهتو هو. 2_ هند پهتو ۽ دهليءَ کي فتح ڪيائين. دين پناهه جي ڪوٽ وٽ منزل ڪيائين. 3_ ڪيترن خانن کي آگري روانو ڪيائين. سپاهه کي ڪافي استمالت ڪيائين! 4_ دوام دولت ۾ کيس فتح نصيب ٿي. انهيءَ خدا جو شڪرانو آهي. 5_ انهيءَ تي هڪ تاريخ چيم: مبارڪ هجي آگرو بادشاهه کي. ”ڪاتبي“
(38) ترجمو سلطان محمود جي خط جو: اشتياق ۽ اميدن بعد عرض ته محب جي دولت ملاقات ۽ سعادت مڪاتبت (خط و ڪتابت ۽ مقالات) کان محروم، رات ڏينهن انهيءَ فڪر ۽ ذڪر ۾ هئس ته يا رب! ڪڏهن ٿا سعادت پناهه حضرت بادشاهه ظفر دستگاهه جي درگاهه ۾ سڀيئي معروضات، جيڪي دولت خواهيءَ جي سلسلي ۾ آهن، مفصل عرض رکي، جيڪي ڪجهه قيل و قال هلي هجي، اها هن مسڪين تائين ذري پرزي پهچائين ٿا. انهيءَ حال ۾ ڪارندا پهتا، جن تاج خاصو ۽ مفتوح؟ ۽ خلعت (تاج خاصـﮧ و مفتوح و تون ڪيتو روب فرمان وعهد نامـﮧ ) فرمان ۽ عهدنامي سميت آڻي پهچايو. جڏهن حضرت بار شاهه دين پناهه جي مبارڪ چنبي (مبارڪ پنجه) (تمغا، يعني شاهي چنبي جو نشان ڳاڙهي رنگ سان خاص فرمانن يا عهدنامن تي هنيو ويندو هو) جو نشان انهيءَ فرمان جي پيشانيءَ تي ڏٺو، ان وقت هن فقير سمجهيو ته اها ڪوشش ۽ نيابت انهيءَ سعادت پناهه (سيدي علي رئيس) جي آهي:
ياري
1_ زعفراني پنجي ڏيهن جي چنبي کي پست ڪري ڇڏيو. جيئن مثال مشهور آهي ته ”دست بر بالاي دست!“
۽ انهيءَ فرمان جي حاشيي تي حضرت بادشاهه دين پناهه جي ڪاڪ گوهر نثار سان لکيل هو ته ”وحيد الدهر فريدالعصر امير سيدي عليءَ سموريون ڳالهيون عرض ڪيو آهن، جن سڀني کي قبوليت جو شرف بخشيو ويو، ۽ انشاالله اهو رابطو، جو هن دنيا اندر توهان جي ۽ اسان جي وچ ۾ ٿيو آهي، سو آخرت ۾ به سوين دفعا وڌيڪ رهندو!“ اهڙيءَ طرح (سلطان محمود جو) محبت ڀريو خط پهتو ۽ ملاياريءَ جو مڪتوب هن ريت آيو (نمبر _ 4 پڙهو).
(39) ملاياري هرات جو باشندو هو، شاهه بيگ جن سان گڏجي سنڌ ۾ آيو. پهرين شاهه حسن وٽ هو، ان جي فوت ٿيڻ بعد سلطان محمود جي وزارت اختيار ڪيائين. غالباً شاهه حسن جي فوت ٿيڻ وقت، جڏهن سلطان محمود بکر روانو ٿيو، ان وقت هي به منزل تان ساڻس گڏ هليو ويو. مير معصوم لکي ٿو ته ”خوش طبع هو، بلاغت ۾ ڪمال هئس، انشا ۾ بيبدل هو، شعر پڻ خوب چيائين ٿي. سلطان محمود کيس ايلچي ڪري بادشاهه ڏانهن موڪليو هو، ليڪن ناڪام ٿي واپس آيو. اتان موٽي سيتپور ۾ اچي رهي پيو، جتي وفات ڪيائين.“ مير معصوم فارسيءَ جو هڪ شعر نموني لاءِ ڏنو آهي (239_ 240). مقالات ۾ آهي ته ”ملاياري همايون ڏانهن ويو هو، ليڪن مقصد ۾ ناڪام ٿي موٽيو (876).
سيدي علي رئيس جي لکت مان معلوم ٿئي ٿو ته 1_ ملاياري ترڪيءَ ۾ پڻ شعر چوندو هو. 2_ خط و ڪتابت انهيءَ دؤر ۾ ترڪي زبان ۾ ٿيندي هئي. 3_ ملاياري همايون وٽ پاڻ ڪونه ويو هو، بلڪ سيدي علي رئيس جڏهن بکر کان موڪلايو ٿي، ان وقت سلطان کيس چيو ته هو وڃي ڪوشش ڪري. چنانچه مٿي آندل خطن مان به اها ڳالهه ظاهر آهي.
(40) ترجمو ملاياريءَ جي خط جو: خدمت عاليءَ ۾ دعائن ۽ واکاڻن (دعا وثنا) بعد معروض راءِ مهر آراءِ ضمير افزاي ٿئي ته جيستائين هيءُ ذرهء قليل الاستطاعت، دولت ديدار (ملازمت) ۽ سعادت مواصلات (دولت ملازمت و سعادت مواصلات) کان محروم رهيو، تيسين هڪ لحظو بلڪ هڪ لمحو به اوهان جي يادگيرين ۽ خيالن کان غافل نه هو!
ياري
جڏهن ته غربت ۾ مون کي توهان جو وصل نصيب نه آهي، انهيءَ حالت ۾ مون مسڪين جي جيڪڏهن خبر لهو ته اها تعجب ۽ حيرت جي ڳالهه نه آهي.
اوهان حضرتن وٽان عهدنامون ۽ مڪتوب شريف نٿي آيو، جنهنڪري حضرت نواب سلطان (محمود بکري) خواهه هن واديء هجران کي ڏاڍي ڪلفت هئي ۽ هر وقت سلطان چيو ٿي اسين منفعل آهيون، شايد جڳائيندڙ (شائستـﮧ) خدمت نه ڪري سگهياسين ۽ ڪا تقصير ٿي ويئي آهي.
ياري
1_ اي دوست! دوستداريءَ جي خلاف نه هل. مون کي وڇوڙي (غربت) ۾ وجهي حد کان وڌيڪ خوار نه ڪر.
2_ اهڙيءَ ريت غفلت ۽ فراموشي منهنجي حال تي نه ڪر. پنهنجي يار کي نه وسار ۽ ياريءَ کي ترڪ نه ڪر، متان طوالت ملال خاطر پيدا ڪري، تنهنڪري آءُ مٿينءَ رباعيءَ تي اڪتفا ڪندي خط کي مختصر ڪريان ٿو.
(41) ترجمو (ڪاتبي): 1_ تنهنجي خون آلود هٿ پنجـﮧء مرجان کي مات ڪري ڇڏيو، جيئن چوڻي آهي ته دست بر بالاي دست! 2_ اهو لب ميگون وارو جيڪڏهن مجلس ۾ هڪ گهڙيءَ لاءِ به اچي وڃي ته ساقي رت روئي، ۽ جام ۽ صراحي ٽٽي ٽڪرا ٿي پون. 3_ تون حڪم ڪر ته اهل تقويٰ عشق جي مستيءَ واري تي چٿرون نه ڪن، طعنا نه ڏين. هوشيارن جي وچ ۾ ئي هميشـﮧ معذور مست هوندو آهي. 4_ انسان جي ظاهر کي نه ڏس، ان جي باطن تي نظر رک. اي زاهد! معنى کي پرک، انسان کي صورت پرست ٿيڻ نه کپي. 5_ اي ڪاتبي! جنهن روز الست ۾ شراب نه پيتو هجي، اهو تنهنجي ڪيف جي باعث ۽ ذوق کان ڪيئن واقف ٿي سگهندو!
(42) ترجمو (ڪاتبي): 1_ جنهن وقت سندس ڳل، ڪيفيت مئي سبب لال آهي، ساقيا! آءُ ان وقت سمجهان ٿو ته گلچهره فرحت ۾ (خوشحال) آهي. 2_ پنهنجي نقد عمر کي متاع وصال تي صرف ڪندڙ جي زباني مشوري تي نه لڳ _ هو دنيا جو دلال آهي. 3_ مردن جي مسيحائيءَ ۾ سندس لعل (لب) ته مسيحا آهي. ليڪن، سندس زلف جادو، سندس اک جي اڻي فتنه پرور ۽ سندس غمزو قاتل آهن. 4_ يار جا لب شيرين آهن، انهن ڏانهن دل رغبت ڪيئن نه ڪري! هر مٺيءَ شيءِ ڏانهن ظاهر آهي ته دل جو لاڙو ٿئي ٿو. 5_ اي ڪاتبي! ديوانو ٿي، پاڻ کي قلاش سڏي نه رو! لُڙڪن جي چانديءَ سان سينو سڄو ڀرپور آهي.
(43) ترجمو (ڪاتبي): 1_ اهو سچ آهي جيڪڏهن تنهنجي زلف جو ذڪر بطور جادوگر جي ڪيو وڃي، اي صنم! جيڪڏهن تنهنجي خط کي ڪفر سان تشبيـﮧ ڏني وڃي ته اهو بهتان نه ٿيندو 2 _ اي طبيب! پنهنجي دوا رکي ڇڏ. مون بيمار کي سندس لعل لبن جو شربت پياري ڇڏ. منهنجي درد جو درمان تنهنجي دوا ڪانه آهي. 3_ ڇا اها ڳالهه بري نه آهي ته عاشقن جي وچ ۾ انهيءَ شخص جي عشق جي ڳالهه ٿئي، جنهن جو سر ميدان عشق ۾ غلطان نه هجي. 4_ يار کي چئو، اغيار جي سامهون گفتگو نه ڪري. ڇاڪاڻ ته فرشتي سان گڏ شيطان جي همنفسي نه ٿيندي آهي. 5_ اي ڪاتبي! انهيءَ ڪمان جهڙن ڀِرنِ واري جي وصل جا جيڪي خواهشمند نه آهن، انهن مان هر هڪ شخص جو چهرو قبلي کان ڦري وڃي، جيڪو مٿس قربان نٿو ٿئي!
(44) ترجمو ( ڪاتبي): 1_ هو پري رو جنهن وقت ناز جو آغاز ڪري ٿو، عاشق ان وقت نالو ڪرڻ شروع ڪن ٿا. 2_ انهيءَ غنچي جي جاءِ تي دل آهي. هن جي بلبل گلشن طرف پرواز ڪندي. 3_ اي ساقي! عاشق اهو چوائيندو جو بزم غم ۾ پنهنجيءَ دانهن کي نڙ سان دمساز ڪندو. 4_ مون کي پنهنجي ڪتن سان هم سفال ڪري هو عالم ۾ ممتاز ڪندو. 5_ اي ڪاتبي! دلبر اهو آهي جيڪو عاشق تي لطف ته گهڻو ئي ڪري ليڪن مٿس مهر (جود) نه ڪري!
(45) ترجمو (ڪاتبي): 1_ تنهنجي لبن سان تشبيـﮧ پيدا ڪري شراب نفعو حاصل ڪيو آهي. نرگس تنهنجي اک سان مشابهت رکي ميءَ جي خمار کي دفع ڪيو ٿي. 2_ دعا سان گڏ جيڪڏهن دعوت ميسر ٿئي ته اغيار کي دعا سان هُن پريءَ کان پري ڪرڻ هوند آسان ٿي پوي. 3_ هن چنڊ جهڙي چهري تي زلف پردو وجهي ڇڏين ٿا. اي صبا! پهچ. وچ مان انهيءَ پردي کي اچي هٽائي ڇڏ. 4_ تنهنجي قد ۽ قامت کي ڏسندي ئي سجدا ڪياسين. انهيءَ لاءِ جو چوڻي آهي. ته نوڙڻ کان سواءِ نماز جائز نه ٿيندي آهي. 5_ منهنجي دل جيڪڏهن اُبتي سبتي ٿي سڙي وڃي ته منهنجي درد جو ڇا چئجي. اي ڪاتبي! فراق جي باهه تي منهنجي سڄي جسم کي رڌي ڪري ڇڏيو آهي!
(46) امير حسن سنجري دهلوي (652_ 737هه) دولت آباد دکن ۾ دفن ٿيل آهي. معلوم ٿئي ٿو ته سيدي علي رئيس غلطيءَ کان غالباً امير خسرو جي نسبت سان سندس ذڪر ڪري ويو آهي، ورنه امير حسن سنجري دهليءَ ۾ مدفون ڪونه آهي.
(47) هن بيت مان ظاهر آهي ته فارسيءَ جو به روان شاعر هو.
(48) ترجمو (ڪاتبي): 1_ هر صبح جو اي گلرو! تنهنجي گلشن مثل گليءَ ۾ پهچي، منهنجي ڳوڙهن جي شبنم کي ڏسي، دل حالات تي روئي ٿي. 2_ اي غنچه دهن! تنهنجي گل جهڙي چهري کي گلشن ۾ ڏسي، گل سان گڏ غنچا با حياءَ کان سرخ ۽ خجل ٿي ويا. 3_ اي منهنجا طبيب! جيڪڏهن منهنجي زخمي دل شفا حاصل ڪري ته ڪهڙو عجب آهي! تون شڪر لب کي منهنجي جگر تي تحفي طور رکي ڏس. 4_ منهنجي دل هجر جي الم کان خون سان ڀرپور آهي. اي دل! خونيءَ کي جگر کولي ڏيکار. 5_ اي ڪاتبي! تون پڻ عشق جي راهه ۾ مشهور ٿي وئين! فرهاد ۽ مجنونءَ جو ذڪر ڇڏي ڏي، اهي ته ائين پٺتي رهجي ويا.
(49) ترجمو (ڪاتبي): 1_ يار جو ابرو (فاش) پنبڻين مٿان ڪمان جيئن لڳي ٿو. سندس دل منهنجي سيني مٿان زخم جي ڪپهه جو نشان ٺاهي ٿي. 2_ اي ڪمان جهڙن ابرن وارا! پنهنجي حسن تي مغرور نه ٿيءُ. رستم جهڙن جي ڪمان کي به ته زمانو درست ڪري ڇڏي ٿو! 3_ اي پري! جيڪڏهن تپ هجر سبب دل بيتاب ٿي وڃي ٿي، تڏهن منهنجي آه مهر ڪري مٿس پاڇو (سائبان) ڪري بيهي رهي ٿي. 4_ يار جي وصال واري محلات (قصر) تي چڙهڻ لاءِ عاشق جي آه جي ڏور (ڪمند) ڏاڪڻ جو ڪم ڏيندي آهي. 5_ اي ڪاتبي! منهنجي ڳوڙهن جي موتين کي دل رشتي ڏانهن ڇڪي ٿي. اهڙيءَ ريت جو يار تائين پهچڻ لاءِ ارمغان ٿي پون ٿا!
(50) ترجمو (ڪاتبي): 1_ اي دل! جيڪڏهن دولت (خوش نصيب) توسان ساڻي ٿئي، ته هوند اهو شوخ ۽ شيوه ڪار صنم پنهنجو پاڻ وفا ڪرڻ شروع ڪندو. 2_ جيڪڏهن محبوب مون سان قدم بقدم (گڏوگڏ) هلي ته سندس قدمن سبب رستي جي جيڪا مٽي اڏامي سان بي قدر قيمت خاڪ نه ، بلڪ عطر بيز خاڪ هوندي. 3_ جيڪڏهن عناب جهڙن لبن کي شفتالو(1) سمجهي چوسيان ته هوندو هر رقيب اهائي ڪوشش ڪندو ته آءُ پري هٽان. 4_ روئي روئي هن جي دروازي تي مون پنهنجو سمورو منهن رڳڙيو. معشوق کي منهنجا ڳوڙها درڪار هئا ته آءُ اهي تحفي طور گهوري ڇڏيان ها! 5_ اي بادشاهه! مان ڊڄان ٿو، متان مون کي الٽو ڪري، ٽنگي، سزا ڏئي(2). ڪاتبي پنهنجي دک کي تنهنجي خدمت ۾ پيش ڪري ٿو، ان ۾ ڪهڙو هرج آهي ۽ کيس ڪهڙو خوف ۽ انديشو آهي.
(51) ترجمو (ڪاتبي _ عثماني ترڪيءَ ۾): 1_ غافل نه ٿيءُ، تون جتي آيو آهين اهو ملڪ هندستان آهي، جيڪي ماڻھو مٿس موهجي رهي پيا آهن سي سڀ سرگردان آهن. 2_ دنيا جي گشت ڪندڙن جو هڪ زبان ٿي چوڻ آهي ته حقيقت ۾ دنيا ۾ جنت فقط عثماني مملڪت آهي. 3_ اُنهن پنهنجي دوستن جو ديدار ڪرڻ ئي اي خستـﮧء دل! تنهنجي هر درد جي دوا آهي. 4_ همايون بادشاهه جي قدمن تي ڪِري اجازت وٺ، هر ماڻھوءَ تي احسان ڪرڻ سندس مشغلو آهي. 5_ اي ڪاتبي! جيڪڏهن طفل دل هندستان ۾ رهي پوڻ تي ڪروڌ ڪري ٿي ته ان جي چوڻ تي نه لڳ، نيٺ هوءَ ٻار آهي.
(52) بادشاهه 7_ تاريخ ربيع الاول 963 هه (20 جنوري 1556ع) جو پنهنجي ڪتبخاني جي ڇت تي ويٺو هو. اهو ڪتبخانو شير منڊل ۾ جامع مسجد جي ڀرسان (مسجد قلعه ڪهنه مسجد شير شاهي ) ٺاهيو ويو هو. وٽس ان وقت مختلف طرفن کان امير آيل هئا، جن کان ويٺي حال احوال ورتائين. مثلاً: شاهه بداغ، عالم شاهه، بيگ ملڪ (اهي حج تان موٽيا هئا)، چغتائي خان (گجرات کان)، پهلوان دوست ۽ ملا اسد (ڪابل کان). بادشاهه جو ارادو هو ته انهيءَ نشست بعد سانهجيءَ جو دربار ڪري، جنهن لاءِ ڇت تي ستارن جي ذريعي ويٺي حساب ڪيائين. سيدي علي رئيس جي لکت مطابق هو پاڻ به ان وقت موڪلاڻي ڪرڻ لاءِ مٿي ڇت تي موجود هو.
بادشاهه ٿوري دير آرام ڪرڻ لاءِ هيٺ لهڻ چاهيو. اڃا پهرئين ڏاڪي تي هو جو اذان آئي، جنهنڪري پهرئين ڏاڪي تي ويهي رهيو ۽ پير ٻئي ڏاڪي تي رکيائين. کيس سرديءَ سبب ان وقت پوستين ڍڪيل هئي. ٻانگ ختم ٿي. لهڻ تي هو، جو ترڪڻي ڏاڪڻ تان پير کسڪي ويس ۽ پاڻ جهلي نه سگهيو ۽ وڃي منهن ڀر ڪريو. ڪَنن مان رت وهيس ۽ بيهوش ٿي ويو. کيس فوراً محل ۾ پهچايو ويو.
ٿوريءَ دير بعد هوش آيس ۽ اڪبر ۽ بيرم خان ڏانهن خط لکرايائين، انهيءَ کان پوءِ وري بيهوش ٿي ويو، ۽ مرڻ تائين هوش ڪونه آيس. (بينرجي، ص ص 244_ 258).
(53) ڌڪ لڳڻ واري ڏينهن کان اٺ ڏينهن پوءِ بادشاهه تاريخ 15_ ربيع لاول 963 هه (28 _ جنوري 1556ع) سج لهڻ وقت وفات ڪئي. سندس ٻي بادشاهي ڇهه مهينا اَٺ ڏينهن هلي (بينرجي، ص 256).
(54) ملا بيڪسي (بينرجي، ص 257) مولانا بيڪسي (تذڪرهء همايون و اڪبر بايزيد، 177).
(55) اڪبر جو خطبو 28_ ربيع لاول 963 هه (10_ فيبروي 1556ع) جو پڙهيو ويو. اڪبر جلوس ڪلانور ۾ ڪيو (همايون و اڪبر، 195). اڃا اتي ئي هو، جو سيدي علي رئيس دهليءَ کان وٽس اچي پهتو.
(56) ترجمو (ڪاتبي): 1_ هندستان ۾ هڪ ئي همايون بادشاهه هو، هڪ گهڙيءَ ۾ اوچتو انتقال ڪري الله ڏانهن هليو ويو! 2_ انهيءَ مصيبت تي زاري ڪندي تاريخ چئو: ”همايون بادشاهه فوت ٿي ويو!“
(57) ترجمو (ڪاتبي):1_ جتان جي بادشاهه ٿيڻ جو غرض ۽ غايت جور و جفا ڪرڻ نه آهي؟ اي مهه خدنگ! عاشقن جي آه کان خبردار ۽ هوشيار رهه. 2_ سلطان روم جي آستاني تي پهچي هميشـﮧ گدا ٿي رهڻ، منهنجي لاءِ هندستان جي بادشاهيءَ کان گهڻو بهتر آهي. 3_ يار جي ڳليءَ ۾، رقيب مون سان گڏ هلڻ گهري ٿو. اي خدا! تون انهيءَ جو همراهيءَ کان مون کي بچاءِ. 4_ مون کي جيڪڏهن مارڻ گهرين ته ان کي روڪ ڪرڻ جي ضرورت نه آهي، بلڪ کيس ترغيب ڏي. مطلب هي آهي ته انسان کي انسان جو دولت خواهه (ڀلائي چاهيندڙ) ٿيڻ گهرجي! 5_ اي ڪاتبي! جيڪڏهن گهرين ٿو ته وفا جي راهه تي رهين، ته پوءِ اهو تڏهن ممڪن ٿي سگهي ٿو، جڏهن پنهنجي جفاپيشـﮧ رقيب جا عذاب برداشت ڪندو رهين!
(ڪراچي، 27_ فيبروري، 1971ع)
[سماهي ”مهراڻ“ _ 1_1971]
________________________________________
(1) گجرات جو احوال پڻ دلچسپ ۽ معلوماتي آهي، ليڪن ان جو ترجمو في الحال نه ڪيو ويو.
(1) سيد علي رئيس جي ڪتابن جي تفصيل ۽ انهن جي قلعي نسخن ۽ ترجمن لاءِ ڏسو
Turkish Literature by H.F. Hofman vol: PP 52-60_ علاوه ازين ويمبريءَ جو مقدمو. ليڪن سڀ کان مڪمل Hofman جو تفصيل آهي.
(1) سيدي علي رئيس 20- ربيع الاول کان (وچ شعبان) 15- شعبان 962هه تائين، جملي پنج مهينا ۽ پنج ڏينهن، سنڌ ۾ رهيو.
(1) شيخ جماليءَ مان غالباً شيخ جمال الدين خندان رو آهي، جيڪو بهاءالدين زڪريا ملتانيءَ جو تربيت يافتو ۽ صدرالدين عارف جو خاص خليفو هو. سندس خانقاهه اُچ ۾ آهي. شيخ جلاليءَ مان مراد غالباً شيخ جلال الدين سرخ بخاري آهي، جنهن جي خانقاهه پڻ اُچ ۾ آهي. بهاءالدين زڪريا جو دوست ۽ عقيدتمند ۽ مخدوم جلال الدين جهانيان جهان گشت جو ڏاڏو هو.
________________________________________
(1) ترڪستان ۾ هڪ شفتالو ٿئي جنهن کي وڻ ۾ بيٺي کل لاهڻ جي چوسبو آهي. انهيءَ ڏانهن تشبيـﮧ آهي.
(2) جيئن کل لاهڻ وقت ٻڪري اُلٽي ڪري وڻ ۾ ٽنگبي آهي، شايد، سزا ڏيڻ جو انهيءَ طريقي دستور هو.