بيدل جي دل جو ڌڻي (غلام محمد جي موت تي ”بيدل “ جي مرثيه خواني)
دريغا روزگار عشرت ندارد پائداريھا
ميان عبدالقادر روھڙيءَ جو باشندو، سنڌ جي بلند پايي شاعرن مان ھڪ ٿي گذريو آھي. ”بيدل“ سندس تخلص ھو. عربي، فارسي، اردو ۽ سنڌيءَ ۾ ڪافي ڪلام چيو اٿس. فارسيءَ ۽ سنڌيءَ جا ديوان اٿس، عربيءَ ۽ اردو جا اشعار متفرق سندس ديوانن ۾ آھن.
1814ع کان 1872ع تائين زندھه رھيو. تصوف جو قائل ۽ ان جي اصولن جو پابند ھو. زندگيءَ ۾ خدا ٿو ڄاڻي، باقي وصال بعد ته سندس تربت تي جھڙو مسلمان زيارتي اچن ٿا، اھڙو ئي ھندو زائر. سندن روضو روھڙيءَ ۾ ريلوي حد جي ڀرسان آھي، جنھن ۾ ساڻس گڏ، سندس فرزند، ”بيڪس“ شاعر، به ابدي خواب جا مزا ماڻي رھيو آھي.
شڪارپور جي ھڪ درزي نوجوان، ميان غلام محمد، سان سندس دوستيءَ ۽ محبت جو پختو پيوند ھو. پيار ۽ قرب جو اھو عالم ھو، جو مرحوم ”بيدل“، خدا مٿس پنھنجو رحمتون ريل ڇيل نازل ڪري، آخري روھڙي ڇڏي وڃي شڪارپور رھيو. ارادو ۽ اميد ھيس ته زندگيءَ جي زماني جو شڪارپور ۾ خاتمو ڪندو، مگر الله جو شان، ميان غلام محمد جي عمر وفا نه ڪئي، ۽ ڦوھه جوانيءَ ۾ سندس زندگيءَ جو چراغ گل ٿي ويو، جنھن ھن يار جا طاق ئي لائي ڇڏيا؛ سندس اميدون ۽ آسرا اجڙ ٿي ويا، ۽ دل جي دنيا سان گڏ، شڪارپور جو شھر به سندس لاءِ ويران ٿي ويو. چوي ٿو _
آن مخلص يگانـﮧ کـﮧ خوش بود صحبتش
رفت از جھان ماند بدل داغ حسرتش
مقبول حق غلام محمد که ....................
خون شد دلم ز سوز غم، درد فرقتش
يا رب دوام باد بحق ٖ حبيب تو
فيضان ابر رحمت بر خاک تربتش
جانش مدام غرق به بحر ٖ و صال دار
شادان نما ....................................
شب چار شنبه نو و دھم آخرين جماد
رستـﮧ ز قيد ھستي تاريخ رحلتش
مقطع مان معلوم ٿئي ٿو ته 19 جمادي الاخر 1861ع اربع رات جو، مرحوم غلام محمد جھان ڇڏيو. سندس موت تي ”بيدل“ ڏاڍيون رباعيون چيون آھن؛ ڀلا ڪيئن نه چوندو، دلي دوست ۽ محبوب ترين سنگتي ھئس. حقيقت ۾ غلام محمد جو موت ”بيدل“ جي دل جو موت ھو. ڪيئن نه آزاري ڪندو! وصال جي تاريخ تي ھيٺيان قطعا چيا اٿس _
چو شد غلام محمد رحيل زين عالم
بماند بر دل محزون داغ درد و بلا
سوال کردم بتاريخ فوتش از ھاتف
ندا رسيد، ”بنا گه چراغ بزم بھا“
1261ھه
چون غلام ٖ محمد از عـــــــــــالـــــــم به نھان خـــانه بي نشان نھفـــــت
غنچهﻋ تنگ صفات کــــرد قـــــــبا گل جـــانش بباغ ذات شگـــــفت
ســـــــال فـــــوتـــــش ازو بـــــپـــــرسيدم ”نـــــو گل روضـﮧﻋ جنانم“ گفت
1261ھه
رفت از جھان غلام محمد مرا گذاشت
مرھون بحسرت و بتاسف اسير ھم
پرسيد دل چو سال وفاتش ز فکر پاک
”سالک نظر“، بگفت، ”مصفا ضمير“ ھم
1261ھه 1261ھه
چون مونسم غلام محمد وداع کرد
زين عالم بماند بدل داغ درد ھم
پرسيدم از دل ٖ غمزده سال ِ رحلتش
دل درد مند گفت که ”غمگين مانده“ ام
1261ھه
آن مخلص ٖ غلام محمد چو ازان جھان
باجان شتافت بسوي ملک سرمدي
کردم سوال سال ِ وصالش ز عقل گفت
”جاويد حاضري بجناب محمدي“
1261ھه
بيدل عرض ٿو ڪري حضرت محمد مصطفى صه کي، ته پنھنجو وصال ڪراءِ، ڇڙو مون کي نه، مگر ”منھنجي رفيق، يعني غلام محمد کي به. گذارش ڪري ٿو _
اي بر ترين ز درک دو عالم کمال تو
ورد ٖ زبان ملک ملک قيل و قال تو
گرچه جملي تو ز تخيل منزه است
خالي مباد ھيچ دلي از خيال تو
خاک ٖ سيـﮧ طفيل تو اين آبروءِ يافت
عرش ٖ برين است فرش صفت پائمال تو
ھرچند ذات پاک بعالم ظھور کرد
مظھر کمال نيست و نباشد مثال تو
فرما اجازتي بکرم تا ”من و رفيق“
بوسيم خاک پاک جناب جلال تو
يابيم بار در صف ٖ خدام حضرتت
فارغ ز خود شويم بديدن جمال تو
”بيدل“ بمع غلام محمد که بنده تست
گو تا درآيد اندر بزم ٖ وصال تو
غلام محمد جي موت تي ميان صاحب مرثيو چيو آھي؛ مرثيي جي ھر مصرعي مان، مصرعي جي ھر فرد ۽ فرد جي ھر لفظ مان درد، غم، اندوھه ۽ بيتابي ٽپڪي رھي آھي؛ چوي ٿو _
بزير ٖ خاک جا کردي بھرجايت خدا خافظ
غلام ٖ احمدي بادت محمد مصطفى حافظ
ره ٖ نا ديد سر کردي به تنھائي مطاعت را
ز شر ٖ رھزنان بادا علي المرتضى حافظ
مذاق ٖ روح تو شيرين ز شربت جام عرفان باد
ز تلخيھاي غم بادات حسن المجتبى حافظ
بسوي عالم ٖ ارواح زين جا کردهﻋ رحلت
ز ھر کرب و بلا اي جان شھيد ٖ کربلا حافظ
بدرويشي بسر بردي حيات ِ مستعار ٖ خود
بھر سختيت بادا ھمت ٖ آل عبا حافظ
مرحوم ”بيدل“ پيرن کان قدري منڊو ھو، انھيءَ معذوريءَ ۽ مجبوريءَ ڏي اشارو ڪندي چوي ٿو _
ز پا افگند مارا محنت دوري و مھجوري
ترا اي جان! شھه بغداد تاج الاوليا حافظ
نيارد ”بيدل ِ“ مسکين بجز فاتح فرستادن
دعاي مخلصان بادت ز ھر رنج و عنا حافظ
يار کان پوءِ ڀلا شڪارپور جي شھر ۾ رھي ڇا ڪندو ھو، تاھم ٻه ٽي سال دوست جي تربت تي گهاريائين، ۽ نيٺ اچي پنھنجا اصلوڪا ماڳ روھڙيءَ ۾ وسايائين.
فقير عبدالقادر که صوفي و حنفي است
فگند باز سکونت نقصبهﻋ لُھري
بيک ھزار دو صد شصت و ٻنج کرد رقم
سطور چند به ترتيب نغز نظم دري
يعني 1265ھه ۾ شڪارپور موٽي ماڳين آيو، جتي 16 ذوالقعد 1289ھه جو زندگيءَ جا زنجير ڇني، وڃي غلام محمد سان مليو. ھڪ جاءِ تي چوي ٿو _
شھرهﻋ شھر شدم از سبب ٖ عشق بتان
ورنه بسر جان بلب آمدکه بروکس نه گريست
الله ۽ ان جي حبيب جون مٿس رحمتون ھجن_ آمين.
[”ستارهء سنڌ“ سکر، 1935ع]