مير علي شير ”قانع“ ٺٽوي
مير علي شير پنهنجو نسبي سلسلو هن طرح بيان ڪيو آهي: ميرعلي شير، بن سيد عزت الله، بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهيرالدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثاني، بن سيد ظهيرالدين والاسلام المعروف بـﮧ سيد جادم اول، بن سيد قاضي شڪر الله شيرازي، بن سيد وجهه الدين، بن سيد نعمت الله، بن سيد عرب شاه، بن امير سيد نسيم الدين محمد المعروف بـﮧ مير ميرڪ شاه، بن امير سيد عطا الله جمال الدين محدث، بن امير سيد فضل الله المحدث الحسيني الدشتڪي (1) الشيرازي.
مير صاحب پنهنجن مٿين بزرگن جو ذڪر ”تحفـة الڪرام“ جي ٻئي جلد ۽ ”مقالات الشعرا“ ۾، پنهنجي سوانح جي ضمن ۾ ڪيو آهي. ”تحفـة الڪرام“ جي ٽئين جلد ۾، قاضي سيد شڪر الله اول کان وٺي پاڻ تائين، خاندان جي سنڌي افرادن جو احوال لکيو اٿس.
پنهنجن ايراني بزرگن جي سلسلي ۾، مير صاحب جا ماخذ تاريخ ”حبيب السير“، ”هفت اقليم“ ۽ ”مجالس المومنين“ آهن، جن تان هن صاحب پنهنجا خانداني حالات نقل ڪيا آهن.
مناسب آهي ته ميرصاحب جي سوانح حيات سندس بزرگن جي مختصر احوال سان شروع ڪئي وڃي، ته جيئن پڙهندڙ، مير صاحب جي حالات پڙهڻ کان اڳ، سندس خانوادي جو علمي پس منظر ذهن نشين ڪن.
(1) السيد الجليل امير اصيل الدين عبدالله (بن سيد عبدالرحمان، بن سيد عبداللطيف، بن سيد جلال الدين يحييٰ محمد الحسيني) تفسير، حديث، ۽ فن انشا جو جيد عالم ۽ پنهنجي زماني جو فاضل ترين بزرگ هو. ”حبيب السير“ جي مصنف، جنهن ادب ۽ احترام سان هن بزرگ جو ذڪر ڪيو آهي، اهو سندس ئي لفظن ۾ پڙهڻ جي لائق آهي.
_”بصفت اصالت و وفور جلالت و نباهت شان، و قدم دودمان موصوف و معروف بود، و بوفور زهد و تقويٰ و دينداري و غايت ديانت و پرهيزگاري، از اکثر علما و سادات بني آدم ممتاز و مستثنيٰ مينمود. زبان گهرافشانش مغسر حقايق صحف آسماني، و بيان بلاغت نشانش مبين دقايق کتب سبحاني، باطن خجسـة ميامنش مظهر آثار ولايت و رشاد، و خاطر فرخنده ما ثرش مهبط انوار هدايت و ارشاد، و بي شائبه مدح گستري آن مهر شريعت پروري، در علم تفسير و حديث و انشا و تاليف شبيـﮧ و نظير نداشت.“ (1)
سيد صاحب، سلطان ابو سعيد جي زماني (855_872هه) ۾، شيراز کان لڏي هرات ۾ اچي مقيم ٿيو، ۽ بادشاه جي تحريڪ تي هفتي ۾ هڪ دفعو مدرسهﻋ گوهر شاد آغا ۾ وعظ فرمائيندو هو. اهڙيءَ طرح، هر سال ربيع الاول جي مهيني ۾ ميلاد جي مجلس منعقد ڪري، حضور صلعم جن جي سيرت پاڪ اهڙي دلنشين پيرايي ۾ بيان فرمائيندو هو. جو سامعين جي تاثر جي ڪيفيت ڏسڻ وٽان ٿيندي هئي.(2) سندس تصنيفات ۾ هيٺين ٻن ڪتابن شهرت دوام حاصل ڪئي:
(1)”شرح درج الدرر“ (بر ”سير سنيـﮧﻋ خيرالبشر“)
(2) ”ڪتاب مزارات هرات.“
پوئين ڪتاب لاءِ صاحب ”حبيب السير“ جو قول آهي ته
_”درميان افاضل اقطار جهان مشهور است، و صحت روايت وبلاغت عبارت آن نسخه بر السنـﮧ و افواه خلايق مذکور.“
سيد صاحب جو انتقال، سلطان حسين بايقرا جي دؤر ۾، 17 جمادي الاخر (3) سنه 773هه ۾ ٿيو. سلطان حسين سندس اولاد لاءِ جا گيرون مقرر ڪيون، مير علي شير سندس ٻن فرزندن جو نالو کنيو آهي: سيد صفي الدين محمد ۽ سيد برهان الدين محمد.
(2) سيد الحڪما و المدققين امير صدرالدين محمد شيرازي (”ابوالمعالي“ ڪنيت؛ ”صـــــــــــــــــــدرالعلما“ ۽ ”صــــــــــدرالحقيقـة“ لقب) سندس والد جو نالو امير غياث الدين منصور هو، جنهن لاءِ ”حبيب السير“ جي مصنف جو قول آهي ته
_”درسلک سادات عالي نسب مملکت فارس انتظام داشت، و مرجع اشراف داعيان بوده؛ پيوستـﮧ نقش خيرخواهي بر الواح خواطر آدميان مي نگاشت.“
امير صدرالدين، مولانا قوامالدين گلباريءَ وٽ علومن جي تحصيل ڪئي.(1) جنهن کان پوءِ شيراز ۾ هڪ عظيم الشان مدرسو _ ”مدرسهﻋ منصوريه“_ ٺهرائي، ان ۾ درس جو سلسلو شروع ڪيائين. ”حبيب السير“ ۾ آهي ته
_”صفت بالاعزاز بنشر علوم محسوس و مفهوم قيام و اقدام مينمود، و بجودت طبع و دقت ذهن از جمبع علماي متبحرين و فضلاي متاخرين ممتازو مستثنيٰ بود(2).“
انهيءَ مدرسي ۾ هزارن طالبعلمن، ۽ ستون ذوق رکندڙ ٻين صاحبن، علم حاصل ڪري، دين ۽ دنيا ۾ سرخروئي حاصل ڪئي.
”مجالس المومنين“ جي صاحب جو انهيءَ بزرگ لاءِ قول آهي ته ”حديث جو جيّد عالم ۽ حافظ هو. علوم حڪميه ۽ شمسيه ۾ دنيا جي عظيم ترين حڪما جي درجي تائين پهتل هو. جن بزرگن کان پاڻ تعليم ۽ فيض پرايائين، سي سڀ پنهنجي دؤر جا بينظير عالم هئا، جن جي استادن جا سلسلا بو علي سينا، ملاقطب الدين، علامه شيرازي، سلطان المحققين خواجه نصيرالدين طوسيءَ، امام غزاليءَ، امام فخرالدين رازيءَ ۽ علامه شيخ جمال الدين حسن جهڙن بزرگن تائين پهتا ٿي.(1)
مولانا جلالالدين دوانيءَ ۽ سيد صاحب جي وچ ۾ علمي نڪتن تي اختلاف ٿيندا رهندا هئا، ليڪن منهن سامهون بحث ڪرڻ جي هام محقق دوانيءَ ڪڏهن نه ڀري، البت اختلافي مسئلن تي هن صاحب ڪيترا رسالا لکيا، جن مان ”حواشي تجريد“ ۽ ”حواشي مطالع“ مشهور (2) آهن_
اهڙيءَ طرح وقت جي ٻين عالمن به سيد صاحب سان ڪڏهن مناظرو ڪونه ڪيو.
”حبيب السير“ هيٺيان ڪتاب سندس تصنيف ڪيل لکيا آهن:
(1) ”رساله تحقيق علم در اثبات واجب“؛ (2) ”حاشيه شرح شمسيه“؛(3) ”حاشيه مطالع“؛ ۽ (4) ”حاشيه تجريد“.
مير ’قانع‘ انهن چئن ڪتابن سان گڏ هيٺين تصنيفات جو به ذڪر ڪيو آهي:(1)
(5)”حاشيه بر ’اوائل شرح مختصر اصول_ ابن صاحب‘“؛ (6)”حاشيه بر ’ڪشاف‘“؛(7) ”رساله در حل مغالطه“؛ (8)”رساله در علم فلاحت“؛ (9)”رساله در علم معرفت قوس قزح“؛ ۽ (10) ”تعليمات برفقـﮧ شامي“.
سيد صاحب جو ڄَم 2 شعبان 828هه اڱاري ڏينهن ٿيو، ۽ 12 رمضان 903هه ۾ جمعي ڏينهن کيس ديار بڪ جي ترڪمانن هٿان شهادت نصيب ٿي.(2)
(3) خاتم الحڪما امير غياث الدين منصور ثاني: هيءُ بزرگ امير صدرالدين جو صاحبزادو هو. سنه 900هه ۾ سندس ولادت ٿي. پنهنجي والد محترم جي خدمت ۾ رهي تحصيل علوم ڪيائين، ۽ ويهن ورهين جي ڄمار ۾ فارغ ٿي، درس جو سلسلو شروع ڪيائين. سندس علمي مرتبي ۽ شان جو ذڪر ڪندي، صاحب”حبيب السير“ هيٺينءَ طرح سندس تعريف ڪري ٿو:
_”آنجناب حالا بوفور علم و دانش در اطراف و اکناف عالم بغايت مشهور است، و مهارتش در فنون حکمي و رياضي ضرب المثل جمهور علماي نزديک و دور “(1)
سيد صاحب جي رياض دانيءَ، ۽ طبي صلاحيتن جو ذڪر ڪندي، نورالله شوستري لکي ٿو ته ’ارسطو ۽ افلاطون، بلڪ سڄي دنيا جهان جا حڪيم ۽ طبيب جيڪڏهن سندس دؤر ۾ هجن ها، ته هوند سندس معتقد ۽ نيازمند بڻجي وڃن ها!“
_”ارسطو وا افلاطون بلکه حکماي دهر قرون اگر در زمان آن قبلهﻋ اهل ايقان بودندي، مفاخرت و مباهات در سلک مستفيدان و ملازمان مجلس عاليش نمودندي(2).“
”حبيب السير“ جو مصنف، سيد موصوف جو معاصر ۽ واقف هو. نورالله شوستريءَ جي قول کي جيڪڏهن مبالغو سمجهيو وڃي، تڏهن به ”حبيب السير“ جي مصنف جي راءِ، سيد صاحب جي علمي بلنديءَ ۽ برتريءَ لاءِ ڪافي وزندار آهي.
سيد صاحب ڪجهه وقت هرات ۾ مقيم ٿي، صدارت جو بلند مرتبو ماڻيو. عراق کان جڏهن مجتهدالزمان شيخ علي بن عبدالعالي هرات آيو، ان وقت بادشاهه جي سامهون، عدم تقليد جي مسئلي تي شيخ ۽ سيد صاحب جو مناظرو ٿيو. بادشاهه ڄاڻي واڻي مجتهد جو طرف ورتو، جنهنڪري سيد صاحب ناراض ٿي، صدارت جي عهدي تان استعفا ڏيئي شيراز هليو آيو.
”حبيب السير“ جي تصنيف وقت سيد صاحب پنهنجي والد واري ”مدرسهﻋ منصوريه“ ۾ درس ۾ مشغول هو، ۽ بقول مصنف:
_”به افاده قيام مي نمايد، و گوش و هوش طلبهﻋ علوم را از نتائج درياي طبع نقاد خود مي آرايد.“
47 ورهين جي جوان عمر ۾، سيد صاحب 948هه ۾ انتقال ڪيو. ”حبيب السير“ جي مصنف سندس تصنيفات جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي، البت مير ’قانع‘ ”مجالس المومنين“ تان سندس انهن ٽيهن ڪتابن جا نالا نقل ڪيا آهن(1)، جيڪي نورالله شوستريءَ پاڻ ڏٺا ۽ پڙهيا هئا. هن ڪتاب جو مصنف وڌيڪ لکي ٿو ته ’اُنهن کان سواءِ به سيد صاحب جا تصنيف ڪيل ڪتاب ڪيترا آهن، جيڪي سندس نگاهه تائين پهچي نه سگهيا(1).
مير صاحب جي شعر سخن سان به دلچسپي هئي؛ سندن هيٺيون شعر مثال طور ”مجالس المومنين“ ۾ نقل ٿيل آهي:
_هر کجا بي هنري هست بدومي بخشند،
بيشنر زانکه ز ايام تمنا دارد.
مير علي شير سندس ٻن فرزندن جا نالا ڏنا آهن: (1) مير شرف الدين علي (2) مير صدرالدين محمد.
(4) السيد الاجل امير جمال الدين عطاالله (2) (بن سيد فضل الله المحدث): سيد صاحب، مير اصيل الدين جو ڀائٽيو ۽ مير علي شير جي ڏهين پيڙهيءَ ۾ ڏاڏو هو. ”حبيب السير“ جو صاحب، حسب دستور هن بزرگ جي تعريف ۽ توصيف ۾ به رطب السان نظر اچي ٿو. هڪ جاءِ تي چوي ٿو:
_”آنحضرت، مانند ام بزر گوار خويش امير سيد اصيل الدين، در علم حديث بي نظير آفاق گشته اند؛ و در ساير افسام علوم دينيـﮧ و انواع فنون يقينه از محدثان باستحقاق در گذشـة اند.“
ٻيءَ جاءِ تي جنهن طريقي سان سندس تعريف ڪري ٿو، سا پڻ سندس ئي عبارت ۾ پڙهڻ جي لائق آهي:
_”سدهﻋ سنيـﮧ اش، ملاذ طوايف اکابر و اشراف انام است، وعتبـﮧﻋ عليـﮧ مجمع اعاظم اولاد امجاد خير الانام، لوح ضمير مهر تنويرش مُطرح اشعـﮧﻋ انوار اسرار کتب الاهي و صحيفـهء خاطر عالي ماثرش مهبط لوامع حقايق اخبار حضرت رسالت پناهي، گنجينهﻋ سينه اش بجواهر زواهر علوم مشحون، و عقود در کلمات در رّ مخزن باطن خجسـة ميامنش مخزون، نيّر شمايل نبوي از مشارف جمال خجسـة ماابش طالع و شعشـﮧﻋ آثار فضائل مرتضوي از مطالع خصايص علم و کمالش لامع، راي عالم آرائش کشاف اسرار معالم تنزيل، و طبع مشکل کشايش حلال معضلات موافف تاويل.
زبانش مظهر اسرار تحقيق
ضميرش مظهر انوار توفيق
ز توضيح بيانش گشـة روشن
بر اهل علم هر مشکل ز هر فن
جملل دين مزين ز اهتمامش
علوم شرح واضح از کلامش (1)
سيد صاحب جو مشغلو، پنهنجي بزرگن وانگر، درس تدريس هو. مدرسـﮧﻋ سلطانيه هرات جي انهيءَ گنبد ۾، جنهن ۾ پوءِ سلطان حسين بايقرا دفن ٿيو _ سندس مدرسو هو. ڪجهه سالن بعد وري خانقاه اخلاصيه (2) ۾ درس ڏيندو رهيو. هفتي ۾ هڪ دفعو پنهنجي چاچي امير اصيل الدين جي مسند تي، جامع مسجد هرات ۾ وعظ ۽ نصيحت جي به مجلس ڪندو هو.
صاحب ”حبيب السير“ (880_941هه) جو قول آهي ته ’هن وقت پاڻ گوشه نشينيءَ جي زندگي گذاري ٿو. وعظ جي مجلس به بند ڪري ڇڏي اٿائين ۽ سندس سمورو وقت طاعت ۾ عبادت الاهيءَ ۾ گذري ٿو:‘
_”سلاطين ايام، و حکام اسلام، باقدام ارادت و اعتقاد و ملازمت آنحضرت را بر ذمه همت واجب ميداند، و در ترفيـﮧ حال و فراغ بال خدام عالي مقامش طريقـﮧﻋ اشفاق مبذول ميدارند، بر آنچه ميتوانند.“
”حبيب السير“ جي مصنف سندس هڪ تصنيف_ ”روضـة الاحباب في سيرة النبي والال والاصحاب“_ جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن لاءِ چوي ٿو ته ’سڄي آفاق ۾ مشهور آهي ۽ انهيءَ تصنيف جو مثال ملڻ مشڪل آهي‘:
_”در اقطار آفاق اشتهار تمام دارد، و بي شائبه شبـة عقل دراک نظير ان کتاب افادت ماب را در آئينـﮧﻋ خيال امر حال مي شمارد.“
”تحفـة الڪرام“ م سندس هيٺين ٻن تصنيفن جو به ذڪر آهي: ”تحفـة الاخبار؛ ۽ رياض السير“(1).
سندس انتقال جو سال معلوم ٿي نه سگهيو؛ جنهن وقت ”حبيب السير“ تصنيف ٿي رهيو هو، ان وقت پاڻ گوشه نشينيءَ جي زندگي گذاري رهيو هو(2).
(5) امير نسيم الدين محمد مئروف به ميرڪ شاهه:
مير جمال الدين جو فرزند رشيد، ۽ پنهنجي والد محترم جهڙو ئي علم ۽ عمل ۾ يگانو هو. حديث ۾ خاص طرح کيس درڪ هو؛ ”حبيب السير“ جو قول آهي ته
_”در تکميل علوم و فنون سيما علم حديث يگانهﻋ زمانه اند.“
پنهنجي والد بزر گوار جي مسند تي، مدرسـﮧﻋ سلطانيه ۾ درس ڏيندو هو، ۽ هزارين طالب عالم وٽانئس فيضياب ۽ بهره مند ٿي(3).
(6) سيد عرب شاهه، (7) سيد نعمت الله، (8) سيد وجهه الدين:
سيد عرب شاهه، امير نسبم الدين جو فرزند، ۽ ان جو فرزند سيد نعمت الله ۽ ان جو صاحبزادو سيد وجهه الدين هو. اهي ٽيئي بزرگ به هرات ۽ شيراز ۾ پنهنجي بزرگن وانگر علومن جي نشر و اشاعت ۾ زندگي بسرڪندا رهيا.
(9) قاضي سيد شڪرالله شيرازي (ولد سيد وجهه الدين): اهو بزرگ ترين انسان هرات کان قنڌار آيو، ۽ اُتان سيد شاهه مبين، سيد ڪمال ۽ سيد عبدالله سان سنگتي ٿي، سال 927هه ۾ ٺٽي پهتو.
اهي چار ئي بزرگ علم ۽ ايقان، دين ۽ ايمان جا روشن چراغ هئا، جن نه فقط ٺٽي شهر کي، بلڪ سموريءَ سنڌ کي پنهنجي عمل ۽ علم جي ضيابارين سان منور ڪري ڇڏيو. اڄ صديون گذري ويون، ليڪن سندن مقابر اڄ به موڙهل ۽ منجهيل انسانن جي حاجت روائيءَ ۽ مشڪل ڪشائيءَ لاءِ مرجع ۽ مرڪز آهن (1)
سيد شڪر الله ئي اهو بزرگ آهي، جنهن جي نسل مان ٺٽي جي شڪرالاهي ساداتن جو سلسلو هليو، ۽ اهائي اها موتين جي لڙهي آهي، جنهن جو هڪ دُ ر شاهوار، سنڌ جو لافاني مـؤرخ بيمثل تذڪره نگار ۽ بي بدل شاعر، مير علي شير ’قانع‘ هو.
سيد صاحب جا مراسم شاه بيگ ارغون جي گهراڻي سان غالباً هرات ۾ پيدا ٿيا؛ ۽ جڏهن بايقرا جي وفات بعد، هرات جي محفل درهم برهم ٿي؛ شيبانيءَ، شاه اسماعيل صفويءَ ۽ بابر جي معرڪه آرائين، ملڪ جو اهو حصو تيغ زني ڪندي ڪندي، تاراج ۽ تهه ابالا ڪري ڇڏيو؛ تڏهن انهيءَ تعلق سبب سيد صاحب شاهه بيگ وٽ قنڌار آيو؛ ۽ جڏهن سنڏ شاهه بيگ فتح ڪئي ۽ سنڌ ۾ ئي مستقل بود و باش اختيار ڪرڻ جو فيصلو ڪيائين، تڏهن سيد صاحب به پنهنجي ٽنهي سنگيتن ۽ پنهنجي فرزند ارجمند سيد ظهير الدين سان گڏجي، ارغونن جي دارالسلطن ٺٽي ۾ اچي قيام پذير ٿيو.
شاه بيگ ته چند مهينن بعد گذاري ويو، ليڪن سندس جانشين شاه حسين جو تعلق ۽ اعتقاد ساڳيءَ طرح سيد صاحب سان رهيو. هن سيد صاحب جي علم، فضل، ديني عظمت ۾ بزرگيءَ سبب کيس پنهنجي حڪومت جو سڀ کان پهريون شيخ الاسلام بڻائي سڄيءَ سنڌ جو منصب قضا سندس سپرد ڪيو. هر چند سيد صاحب انهيءَ منصب لاءِ مناسب ۽ لائق هو، بلڪ جيڪڏهن ائين چئجي ته سيد صاحب جي دات سبب انهيءَ عهدي جو خود شان ۽ مان وڌيو، ته بيجا نه ٿيندو؛ ليڪن منصب ۽ ان جي فرائضن جون پابنديون سيد صاحب جي افتاد طبع جي خلاف هيون، تنهنڪري ڪجهه عرصي کان پوءِ سيد صاحب علحدگي اختيار ڪري، رياضت ۽ عبادت ۾ زندگي گذارڻ شروع ڪئي(1).
سيد صاحب جنهن محلي ۾ ٺٽي اندر اچي قيام ڪيو، اهو اُن وقت انهن انصارن جو محلو هو، جيڪي شيخ عيسيٰ لنگوٽيءَ سان گڏجي برهانپور مان ٺٽي آيا هئا. سيد صاحب پنهنجي فرزند سيد مير ظهير الدين والاسلام_ معروف به مير جادم_ جي شادي، انهن انصارن مان ڪرائي، جنهن مان گويا ٺٽي جي شڪرالاهي ساداتن جو نسل نروار ٿيو. انصارن جي انهيءَ قبيلي جو اڳتي هلي نسل ختم ٿي ويو ۽ محلي جو نالو بدلجي شڪرالاهي ساداتن جي نالي تي مشهور ٿي ويو. اڄ تائين انهيءَ گهراڻي جي پسماندن جو انهيءَ ئي محلي ۾ قيام آهي.
سيد ظهير الدين جادم لاءِ مير علي شير لکي ٿو ته ’درس تدريس سندس ظاهري مشغلو هو، ليڪن باطني طرح فقيري ۽ سلوڪ سان لئون لڳل هيس.‘
_”ظاهرش بتقويٰ و تشرع و تدريس، و باطن بسلوک راه تقر و سبيل سنت اجداد مصروف بود(1).“
سيد ظهير الدين ٻه فرزند يادگار ڇڏيا: هڪ سيد شڪرالله ثاني ۽ ٻيو سيد عبدالرحمان. مير علي شير ’قانع‘، سيد ظهير الدين جي وڏي فرزند سيد شڪرالله ثانيءَ جي اولاد مان آهي_ جهڙيءَ طرح ابتدا ۾ اسان شجرهﻋ نسب ڄاڻائي آيا آهيون.
مير علي شير ”قانع“
ولادت: ميرعزت الله بن سيد محمد ڪاظم، بن سيد محمد مقيم، بن سيد ظهير الدين ثاني، بن سيد شڪرالله ثانيءَ کي، ڇهه پٽ ٿيا: سيد فخرالدين، سيد يارمحمد، سيد محمد امين، سيد محمد صلاح، سيد مير ضياءُ الدين”ضيا“، ۽ مير علي شير ”قانع“(2). مير علي شير 1140هه ۾ اکيون کوليون_ ”خلق انسانا من السلالـﮧ“ مان اهو سال بر آمد ٿئي ٿو.
اهو زمانو، ميان نور محمد جي حڪومت جو هو_ کيس پنهنجي والد ميان يار محمد ڪلهوڙي جي مسند تي ويٺي پورا ڏهه ورهيه ٿيا هئا، جو مير صاحب ڄائو.
هندستان جي مغل سلطنت جو شيرازو، عالمگير جي وفات کان پوءِ، ڪثيرالتعداد شهزادن جي باهمي خون خرابي ۽ هڪٻئي سان جنگ و جدل، منتشر ڪري ڇڏيو هو_ جنهنڪري مرڪزي حڪومت جو ڪوبه وقار باقي ڪونه بچيو هو، ۽ هندستان جي متحد سلطنت ٽڪرا ٽڪرا ٿي، مختلف خود مختيار رياستن ۾ ورهائجي چڪي هئي.
سنڌ جو به تعلق تقريباً ڏيڍ سـؤ سالن کان دهليءَ جي مغيله مرڪز سان هو. تنهنڪري هتي چون حالتون به ٻارهين صديءَ جي شروع کان ئي بدلجي چڪيون هيون. سنڌ تي دهليءَ کان ايندڙ گورنر، مرڪزي بادشاهت جي روزانه تبديلين سبب، پنهنجي قوت ۽ اقتدار، جنهن جي آڌار تي سنڌ سندن قبضي ۾ رهندي ٿي آئي، وڃائي ويٺا هئا، ۽ نتيجو اهو نڪتو، جو سنڌ ۾ مرڪز کان آزاد ٿيڻ جي تحريڪ شروع ٿي. ڪلهوڙن جي هڪ مقامي خاندان، جنهن کي نه فقط زمينداري زور ۽ قبيلي جي قوت پٺيان هئي، بلڪ پيريءَ ۽ روحاني رهبريءَ سبب به سڄيءَ سنڌ تي تسلط حاصل هو، آزاديءَ جي انهيءَ تحريڪ ۾ ڀلئون ڀل حصو ورتو.
مغل سلطنت جي ڪمزوريءَ ۽ انتظاميءَ ابتريءَ جو فائدو وٺندي، سڀ کان پهريون ميان يار محمد اپر سنڌ جو پاسو مرڪز کان سالياني ڍل تي وٺي، پنهنجي قبضي ۾ ڪيو؛ جنهن کان پوءِ ستت ئي سندس جاءِ نشين، ميان نور محمد، لوور سنڌ به ساڳين شرطن تي حاصل ڪري، ملڪي آزاديءَ واري خواب کي تعبير بخشيو.
مير علي شير يارهن ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن 1151هه ۾ ميان نور محمد اهو تاريخي قدم کنيو، جنهن کان پوءِ مغلن جو براه راست تعلق سنڌ سان قطع ٿي ويو.
آزاديءَ جي ٻئي سال تي سنڌ کي هڪ اوچتيءَ آفت سان سابقو پيو، ۽ هندستان جي مغل سلطنت تي ته گويا ڪاري قيام ٽٽي پيئي، محمد شاه بادشاه، جنهن کي تاريخ ۾ عام طور ”رنگيلي“ جي مباسب ۽ موزون عرف سان ياد ڪيو وڃي ٿو، شاهجهان واري تخت طائوس تي جلوه گر هو. ايران جو نو دولت، جابر ۽ قهار حڪمران نادرشاه، وڏو ڪٽڪ ڪاهي اچي دهليءَ م پهتو. بادشاه بي طاقت، رياستون سڀ جدا جدا، لشڪر حفاظت لاءِ ڪونه، مقابلي جي طاقت نه بادشاه ۾، نه ملڪ ۾_ دهليءَ کي نادرشاه نه فقط لٽيو ۽ ڦريو ، بلڪ اهڙي خونريزي ڪيائين، جو انساني نسل قطع ٿيڻ تي اچي پهتو! ڪنهن خدا جي بندي دلسوزيءَ مان ڏانهس لکي موڪليو:
کسي نماند که او را به تيغ ناز کشتي،
مگر که زنده کني خلق را و باز کشي!“
جنهن کان پوءِ ايران جي انهيءَ خونخوار حمله آور کي رحم آيو، ۽ باقي بچيل انسانن جي جان بخشي ڪري، تلوار مياڻ ۾ وڌائين.
دهليءَ کان موٽندي، نادرشاه سنڌ ۾ به آيو. دهليءَ جي خبرن پوري ملڪ کي دهشت زدو ڪري ڇڏيو هو. سنڌ به لرزه براندام هئي. نادرشاه جڏهن اچي لاڙڪاڻي ۾ لٿو، تڏهن سموري سنڌ ۾ ڏهڪاءُ پئجي ويو. ”نادر ته پٺيان ڪونه اٿئي“؛ ”نادر به نادر آ، پر قادر به قادر آ“؛ ”نادر حڪم“_ اهي ۽ ٻيون اهڙيون عام چوڻيون اڄ تائين سنڌ ۾ مشهور آهن، ۽ انهيءَ دهشت انگيز دؤر ڏانهن حافظي جا ورق ورائن ٿيون. ”ياد باد زماني که قيامت است“_ به ڪنهن شاعر انهيءَ دؤر جي تاريخ لاءَ چيو.
نادر شاه جو مقصد لٽ ڦر ۽ ملڪ جي ملڪيت تي قبضي ڪرڻ جو هو_ انساني خون مان ته دهليءَ واري ڪوس ۾ ئي ڍؤ ڪري چڪو هو! ميان نور محمد عمر ڪوٽ ۾ هو. نادر پاڻ اتي پهچي، کانئس هڪ ڪروڙ نقد وصول ڪيو. ويهه لک سالياني ڏَن جي به مٿس چٽي رکيائين، ۽ موٽندي سندس عظيم الشان ڪتب خانو به کنيو ويو، ۽ سندس به نور نظر پڻ يرغمال طور ورتيون ويو(1).
تازي حاصل ڪيل آزاديءَ کان پوءِ، سنڌ کي وري جو هي نئون طوق ايران جي غلاميءَ جو پيو، تنهن ملڪ کي سخت ذهني اذيت پهچائي، ۽ سڄيون خوشيون خاڪ ٿي ويون، نادر جڏهن ايران پهچڻ بعد قتل ٿيو، تڏهن ڪنهن ٻاهرئين شاعر چيو:
”بيک گردشِ چرخ نيلوفري؛
نه نادر بجا ماند ني نادري!“
سنڌي شاعرن پنهنجي جذبي جو اظهار هن طرح ڪيو:
”فنهﻋ نادر چو برون شد زميان،
راحت آمد به همه عالميان؛
خوش خبر هاتف فرمود ز غيب،
”محو شد آفت نادر ز جهان.“
1160هه
اها تاريخ آخوند عبدلقادر ٺٽويءَ چئي. اڌارام ٺٽويءَ فرمايو:
شاه شاهِ نادر ايران ديار،
داشت باغِ دولتش خرم بهار،
تاکه از حکمِ قضا پيک اجل،
نيز بگرفتش عنانِ اختيار؛
بهرِ تاريخ وفاتش عقل گفت،
”رخت بست ازتخت هستي شهريار“
اهو هو ملڪ جو سياسي ماحول، جنهن ۾ ميرعلي شير زندگيءَ جو سفر شروع ڪري، ٻارهن منزلن تائين پهتو هو.
تعليم:
ٺٿو، جنهن کي سنڌ جا مؤرخ، تمدني بلنديءَ، ثقافتي برتريءَ ۽ علمي اوج اقبال سبب، قرطبه، دمشق، ۽ بغداد سان تشبيهه ڏيندا رهيا آهن، سو باوجود دارالسلطنت واري حيثيت وڃائي ويهڻ جي به، اڃا تائين سابقه صديق وارين پنهنجي علمي روايتن کي زنده رکيو ٿي آيو. سوين دارالعلوم، اڪيچار خطاب خانا، ۽ بيشمار مدرسا ۽ مڪتب، ديني خواه دنيوي علومن جي نشر و اشاعت لاءِ، رات ڏينهن روشن ۽ آباد هئا.
مير علي شير جي پيدائش کان ٽيهه ورهيه اڳ،1111هه (1699ع) ۾، هڪ انگريز سياح مسٽر هئملٽن ٺٽي آيو، جنهن لٽي جي علمي برتريءَ جو ذڪر ڪندي لکيو آهي ته ’شهر ۾ چار سـؤ دارالعلوم موجود آهن، جن ۾ هزارين طالب علم، رات ڏينهن تعليم پرائڻ ۾ مشغول آهن.‘
انهيءَ زماني جي ٺٽي ۾ مير علي شير تعليم حاصل ڪئي ۽ تربيت پرائي. پنهنجي تعليم جي روئداد ڪانه لکي اٿائين؛ البته، ضمني طرح، جن چند استادن جو ذڪر ڪري ٿو، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته انهيءَ زماني جي جيد استادن ۽ عالمن کان هن سبق ورتا.
ميان نعمت(1) ۽ ميان صادق(2)، ميان عبدالجميل(3) جا فرزند ۽ پنهنجي دؤر جا جيد عالم ۽ ديني ۽ دنيوي علومن ۽ ۾ ڪامل هئا. ٻنهي بزرگن جو مشغول درس تدريس هو. مير صاحب ٻنهي بزرگن جي مدرسي ۾ پڙهيو. ”مقالات الشعرا“ ۾ هڪ هنڌ پاڻ فرمائي ٿو ته
_”فقير بخدمتِ هر دو صاحبان نسبتِ تلميذي دارد(1).“
محمد صادق جي سلسلي ۾ لکي ٿو ته
_”فقير کيه کمين تلامذهﻋ ايشان است(2).“
ميان نعمت الله وٽ ’ميزان صرف‘ کان وٺي ’شرح ملا‘ تائين تعليم ورتائين(3)، ميان محمد صادق وٽ ڪهڙا ڪتاب پڙهيائين، انهن لاءِ ڪجهه ڪونه لکيو اٿائين. انهن ٻنهي بزرگن جو مدرسو ”مقالات الشعرا، جي تصنيف واري سال تائين نهايت عمدگيءَ سان جاري هو:
_”اکنون (1174هه) مدرسـﮧﻋ علمي بوجودِ فابض الجودِ ايشان گرم است(4).“
انهن ٻنهي استادن کان سواءِ مير علي شير، آخوند محمد شفيع جو به پنهنجي استادن ۾ ذڪر ڪيو آهي؛ لکي ٿو ته
_”فقير، ايامِ پيريش ديده، از جوانان زمانه در خوش باشي صد قدم درپيش داشته، اين قليل البضاعت از قصائد ’عرفي‘ و عروض سيفي و چند سبق بخدمت ايشان استماع نمود(1).“
اهو بزرگ 1156هه ۾ فوت ٿيو. گويا مير صاحب 16 ورهين جي ڄمار جو هو، جڏهن آخوند صاحب انتقال ڪيو، ۽ وٽس عرفيءَ جا قصيدا ۽ عروض سيفي، 13 يا 14 ورهين جي عمر ۾ پڙهيا هوندائين.
آخوند ابوالحسن ”بي تڪلف“ ٺٽوي به فارسيءَ ۾ سندس استاد هو. پاڻ لکي ٿو ته
_”بسيار طباع و پر استعداد است. در مکتب وي جمعي از هندو و مسلمين بهره بردند، فقير در پارسي شاگرد خدمت ايشانست(2).“
مولوي مرزا جعفر شيرازي سير و تفريح لاءِ ٺٽي ۾ آيو هو. ڌاراج جي زميندار، راءِ جمال، وٽ ڪجهه عرصو رهيو. مخدوم محمد مسڪين سندس علم، ذاتي جوهر ۽ بي حد و حساب قابليت سبب، سندس گهرو دوست ٿي ويو. مير علي شير صاحب سان سندس تعلق خاطر پيدا ٿي ويو، جنهنڪري سيد صاحب انهيءَ بزرگ وٽ به ڪجهه پرايو. پاڻ لکي ٿو ته
_”فقير در خدمت ايشان چند ايام بسر برده و از دست و دل شان ممنون ابد است(1)“
شعه و سخن جي مشق: مير صاحب شعر و سخن جي صلاحيت ڄڻ ماءُ پيٽان ئي کڻي آيو هو. ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾، جڏهن ته اڃا مدرسن ۽ مڪتبن ۾ سبق آموزيءَ ۾ منهمڪ هو، شعر چوڻ شروع ڪيائين. لکي ٿو ته:
_”بفيض صحبت بزرگان في الجمله آشنا بسفيد و سياه گشت. هرچند درخود آن نمي بيند که در جنب عزيزان جا داشته باشد، اما چون کهان را با مهان آميزش قديم است، باري بوسيلهﻋ توسل بزرگان اگر در نعال آن صدر نشينان مقيم شود، جا دارد.“
ڪسر نفسيءَ جي انهيءَ تمهيد کان پوءِ فرمائي ٿو ته
”در قريب بايام امتياز که نيّر عمر با ختتام سير بروح دوازده گانه از سنين مطلع شوارق هوش بر فلک تبيين وقوع يافته، سر سوادي سخن در پيچيده(1).“
انهيءَ عمر ۾ اٺن هزارن شعرن جو ديوان مرتب ڪيائين، جنهن ۾ سڀئي اصناف سخن مودجو هئا، ليڪن خبر نه آهي ڪهڙن سببن ڪري اهو سڄو ديوان درياهه ۾ لوڙهي ڇڏيائين. تقريباً ٻه سال کن خاموش رهيو. گويا 1152هه ۾ جڏهن ته سندس عمر ٻارهن ورهيه هئي، شعر چوڻ شروع ڪيائين؛ 1153هه تائين اٺ هزار شعر چئي ديوان جنهن ۾ نالو بطور تخلص جي استعمال ڪيو هئائين، لوڙهي، 54_1155هه جا سال خاموش رهيو، تا آنڪ 1155هه ۾ وري کيس نئين سر سخن سنجيءَ جو شوق جاڳيو.
انهيءَ زماني جو هڪ واقعو بيان ڪندي، مير صاحب لکي ٿو ته ’مظفر علي خان نادري زماني ۾ ٺٽي ۾ آيو، ۽ سندس ڏنل زمين ”مردمک در آب“، ”نمک در آب“ ٺٽي جي شاعرن ۾ تمام مشهور ٿي، ۽ تقريباً سڀني شاعرن انهيءَ تي طبع آزمائي ڪئي.‘ مير صاحب انهيءَ زماني ۾ طفل مڪتب هو. ليڪن کيس شوق جاڳيو، ۽ ساڳيءَ زمين ۾ استادن جي مقابلي ۾ هن به غزل تيار ڪيو، جنهن مان لکي ٿو ته هيٺيون هڪ شعر کيس ياد رهجي ويو:
با صاف مشربان چه زني لاف سرکشي،
صد بار ديده ايم ترا اي فلک در آب(1).
1155هه ۾، مير حيدرالدين ابو تراب ”ڪامل“(2) جهڙي استاد ڪامل سان سندس ملاقات ٿي، ۽ انهيءَ بزرگ جي فيض ۽ صحبت سبب ڇڏيل شوق ۽ وسريل ذوق ۾ وري جولان جاڳيو(3). ۽ سندس شاگردن اختيار ڪري، نئين سر مشق سخن شروع ڪيائين. مير ڪامل سندس تخلص ”مظهري“ رکيو، جنهن مان تجديد شاعريءَ جو سال 1155هه به برآمد ٿئي ٿو.
مير صاحب ڪجهه وقت تائين ”مظهري“ مخلص قائم رکيو، ليڪن ان کان پوءِ، ”قانع“ تخلص اختيار ڪيائين، جيڪو آخر دم تائين سندس نالي سان پيوست رهيو(1).
ملازمتِ:
سنڌ جي آزاد حڪمران ميان نور محمد ڪلهوڙي،1127هه ۾ وفات ڪئي؛ ۽ سندس پٽ ميان مرادياب تخت نشين ٿيو. ميان صاحب جي وفات بعد تخت و تاج جي لالچ ۽ لوڀ، حڪمران خاندان ۾ باهمي آويزش جي ابتدا ڪئي. ميان مرادياب چار سال به پورا نه ڪيا، جو معزول ٿي جيل ۾ وڃي پيو، ۽ سندس ٻيو ڀاءُ ميان غلام شاهه، جيڪو گلان طوائف جي پيٽ مان هو، تخت نشين ٿيو. انهيءَ ئي حڪمران لاءِ ڪنهن سنڌي شاعر جو هي شعر مشهور آهي:
”گلان وچان جو گل کليوسي،
ڪجهه کُلبا هي ڪجهه کُلسي(2).“
ميان غلام شاهه، بيحد سمجهدار ۽ حڪمرانيءَ ڪرڻ لاءِ هر طرح موزون ۽ مناسب هو. هن پنهنجي زماني ۾ ملڪ ۾ نه فقط امن امان قائم ڪيو، بلڪ سرحدي علائقا به ڪيترا حاصل ڪري، سنڌ ۾ شامل ڪيائين. ڪڇ جي راجا کان بست ۽ لکپت جو بندر ورتائين؛ سبزل ڪوٽ ۽ اُڇ، بهاولپور جي نواب کان ڇڏايائين؛ ۽ ڪراچيءَ جو بندر، قلات جي خان کان واپس ڪيائين؛ حيدرآباد جو شهر آباد ڪيائين؛ ۽1182هه ۾ حيدرآباد جو قلعو تعمير ڪرائي، اُن ۾ گادي ڪيائين. انگريزن سندس ئي زماني، 1171هه جو، ٺٽي ۾ پنهنجي تجارتي ڪوٺي قائم ڪئي. اهڙيءَ طرح ملڪ سندس زماني ۾ ڏاڍو وسيو ۽ رسيو، سکيو ۽ ستابو ٿيو؛ ليڪن افسوس، جو 16 سالن جي حڪمرانيءَ بعد 1176هه ۾ لَقوي، فالج ۽ غشيءَ سبب هن انتقال ڪيو، جنهن بعد ڪلهوڙن جي حڪومت جو شيرازو روز بروز درهم برهم ٿيندو ويو.
انهيءَ روشن دماغ بادشاهه، مير علي شير کي پنهنجي خاندان جي تاريخ نويسيءَ لاءِ، پاڻ وٽ رکيو، ۽ مير صاحب ”شاه نامه“ جي طرز تي فارسي نظم ۾، ۽ ٻي مفصل تاريخ نثر ۾، لکڻ شروع ڪئي. سندس تقرر تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي 1175هه ۾ ٿيو(1)، ۽ مير صاحب ٺٽي کان خدا آباد هليو ويو. اهو معلوم نه ٿي سگهيو، ته مير صاحب ميان غلام شاه جي دربار سان ڪيتري وقت تائين وابسته رهيو؛ ليڪن جنهن صورت ۾، مير صاحب پنهنجون ٻيئي تصنيفون مڪمل ڪري نه سگهيو، تنهنڪري خيال آهي ته، شايد چند سال يا ڪجهه عرصو مير صاحب، ميان غلام شاه جي دربار ۾ رهي، وري ٺٽي واپس موٽي آيو.
1180هه ۾، مير صاحب ”تحفـة الڪرام“ لکڻ شروع ڪيو؛ ان ۾ ڪلهوڙن جي حڪومت جو ذڪر شروع ڪندي ابتدا ۾ لکي ٿو ته
_”ذکر ايشان در طبقهﻋ علحده ميگردد، و بنا بر مزيد فائده و اداي حقوق نمک ذکر از اصل مع بيان بزرگان اين سلسله مجملاً گذارش ميکند(1).“
”اداي حقوق نمک“ جي اشاري مان ظاهر آهي ته 1180هه کان اڳ مستقل ملازمت کان آجو ٿي ٺٽي هليو آيو هو، ۽ حق نمڪ نڀائڻ سبب سنه 1180هه ۾ به کيس اهو خيال هو ته هو ڪلهوڙن جي تاريخ جا ٻيئي ڪتاب ضرور ختم ڪندو. بهرحال مير صاحب جي مستقل ملازمت رهي يا نه رهي، ليڪن سندس تعلقات ملازمن ٿيڻ کان اڳ انهيءَ حڪمران گهراڻي سان جهڙيءَ طرح خوشگوار هئا، اهڙيءَ ريت پوءِ به رهيا، جنهن جي تصديق اسان کي انهن فرمانن ۽ سندن مان ملي ٿي، جيڪي وقت بوقت وظيفن، تنخواهن ۾ مزروع زمينن جي سلسلي ۾ مير صاحب کي انهيءَ خاندان طرفان ملندا رهيا.
مير صاحب جو معاش:
قديم خانداني دستاويزن مان(2) معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب سمورو خاندان شروع ايامن کان وٺي، سندس زماني تائين، خوشحال ۽ فارغ البال رهيو، ۽ کانئس پوءِ به حسب دستور اهو گهراڻو، جاگيرون، تنحواهون، وظيفا، خلعتون ۽ انعام اڪرام چوڙيندو ماڻيندو رهيو.
مير سيد شڪر الله جيئن 927هه ۾ ٺٽي پهتو، تيئن ئي ارغونن طرفان سندس وظيفو جاري ٿيو. همايون جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو ته مير صاحب جي گهر کي هن جي طرفان به بطور ’سيور غال‘ وظيفو ۽ ساڪري پرڳڻي م ڪجهه زمين مدد معاش لاءِ مليل هئي. اهڙيءَ طرح ترخاني دؤر جا دستاويز به ملن ٿا، جن ۾ نه فقط اڳين بادشاهن جي عطا ڪيل وظيفن ۽ جاگيرن جي تصديق ٿيل آهي، بلڪ اُن تي پنهنجي طرفان به، وقت بوقت اضافا ڪندا رهيا آهن، مرزا جانيءَ جي هڪ فرمان (مرقومه 1007هه)مان اهو به معلوم ٿئي ٿو ته جوڻ پرڳڻي ۾ به ڪي ڳوٺ انهيءَ خاندان کي بطور مدد معاش مليل هئا. سنڌ جڏهن مغل سلطنت جو حصو بڻي، تڏهن هن گهراڻي جا سڀئي وظيفا، تنخواهون، ۽ زمينون بحال ڪيون ويون، 1029هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته جهانگير، سيد ظهير الدين ثاني خلف سيد شڪر الله ثانيءَ لاءِ ٻه سـؤ خرار سارين جا بطور وظيفي جي ساليانو منظور ڪيا، جن جي وصوليءَ لاءِ ٽَڪر هنڱوري، ۽ ٽَڪر هالي، جي پرڳڻي تي فرمان جاري ٿيو. ڪجهه وقت بعد بجاءِ سارين جي ، ٽَڪر هنڱوري جي جاگير مان 22 هزار دام(1) بطور سالياني تنخواهه جي کيس مقرر ٿي مليا. 1037هه ۾ سيد شڪرالله فوت ٿيو.1039هه ۽ 1040هه جي فرمانن مان معلوم ٿئي ٿو ته اها تنخواهه شاهجهان، سيد صاحب جي اولاد لاءِ بحال ڪئي. جيئن جيئن خاندان وڌندو ويو ۽ گهر جدا جدا ٿيندا ويا، تيئن تيئن اُهي تنخواهون به تقسيم ٿينديون، مختلف شخصن جي نالي تي بحال ٿينديون رهيون. 1138هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته پنجاهه هزار دام(1)، اهو خاندان سالياني تنخواهه کڻندو هو.1144هه ۾، خان خانان معظم خان هڪ سَنَد جاري ڪئي، جنهن بناﻋ تي، مير علي شير ”قانع“ جي والد سيد عزت الله کي. 54 بيگا زمين ملي. ميان نور محمد، 1155هه ۾، سيد عبداللطيف بن سيد عبدالمجيد کي پليجي پر ڳڻي تي 70 خرار سارين جي سَنَد ڪڍي ڏني(2). سيد صاحب 1158هه ۾ فوت ٿيو؛ جنهن بعد سندس پٽ عبدالمجيد ثانيءَ جي نالي اهو وظيفو بحال ڪيو ويو، ۽ آخر اهو وظيفو ڦرندي ڦرندي سيد عبداللطيف ثانيءَ وٽ آيو، ۽ ان کان پوءِ مير علي شير جي والده جي نالي تي بحال ٿيو؛ ڇاڪاڻ ته انهيءَ گهر ۾ نرينو اولاد ڪونه ٿيو ۽ مير صاحب جي والده انهيءَ گهر جي وارثياڻي هئي. بيبي صاحبه کان پوءِ، مير علي شير ۽ سندس ڀاءُ مير ضياءُ الدين ”ضيا“ انهيءَ حصي تي متصرف ٿيا. انهيءَ مان اهو به ظاهر ٿئي ٿو ته مير صاحب ۽ مير ضياﻋ الدين سڳا ڀائر ۽ انهيءَ بيبيءَ جي بطن مان هئا، ۽ انهيءَ ڪري ئي ڇهن ڀائرن مان فقط اهي ٻه ڀائر وظيفي جا وارث بڻيا. سندس ٽئين ڀاءُ سيد فخرالدين کي جدا پنهنجي ناناڻڪي حصي مان هڪ سـؤ بيگا زمين تصرف ۾ آئي.
ميان نور محمد جو هڪ پروانو ملي ٿو، جنهن مطابق مير علي شير جي والد سيد عزت الله کي جڳت پور ۽ ڪڪرالي وغيره ۾ به ڪي ڳوٺ جاگير طور مليا. انهن جي آمدنيءَ تي هن هيٺينءَ طرح پنهنجي پٽن جون تنخواهون جاري ڪرايون: سيد فحرالدين ۽ سيد يار محمد 14_ 78 رپيا، ۽ سيد علي شير ۽ سيد ضياءُ الدين 0_0_72رپيا.
ڪلهوڙن کان پوءِ ٽالپرن به ساڳيءَ طرح هن خاندان جي جاگيرن، تنخواهن، وظيفن، ۽ ٻين انعامن اڪرامن کي جاري رکيو. ميان نور محمد جي زماني کان وٺي ٽالپرن جي ابتدائي دؤر تائين. ڪي اهڙا فرمان به ملن ٿا، جن ۾ روزانه وظيفي ڏيڻ جو به ذڪر آهي. ميان غلام شاهه جي هڪ فرمان (مرقومه 1172هه) مان معلوم ٿئي ٿو ته ميان نور محمد کان وٺي سيد عزت الله جو روزينو جاري هو، جيڪو غلام شاهه جي تخت نشينيءَ بعد مير علي شير جي نالي منتقل ٿيو. 1188هه ۾ ميان سرفراز جي فرمان ۾ به ان جي تصديق ٿئي ٿي. اهڙيءَ طرح 1191هه ۾، ميان عبدالنبيءَ به ساڳيو روزينو جاري رکيو. ساڳئي سال جي ٻئي هڪ پرواني مان معلوم ٿئي ٿو ته ميا عبدالنبيءَ، مير علي شير، جي پٽ مير غلام علي ’مائل‘ جو 12 رپيا در ماهو وظيفو جاري ڪيو هو.
1197 ۾، مير فتح علي خان _ فاتح سنڌ_ مير علي شير جي نالي هڪ پروانو ڪڍيو، جنهن ۾ 46 رپيا ”بمدِ اِجارهﻋ ميربحري (؟)“ عنايت ڪرڻ جو ذڪر آهي، ۽ اهو وظيفو ڪلهوڙن جي زماني کان مير صاحب جي نالي هلندو ٿي آيو. 1198هه ۾،مير فتح علي خان هڪ فرمان ڪڍيو، جنهن مطابق مير علي شير کي هدايت ڪئ ويئي ته جنهن صورت ۾ حيدرآباد سرڪار جي حصي ۾ سنڌ جو اڌ ملڪ آيل آهي، تنهنڪري اِها سرڪار کيس مقرر ٿيل وظيفن جو آئيندي اڌ ڏيندي؛ ۽ باقي اڌ، مير سهراب، مير ٺاري ۽ مير باگي کان کيس وٺڻ گهرجي.
ڪلهوڙن جي زماني کان جيڪي 70 رپيا بطور وظيفي جي مير علي شير ۽ مير ضياﻋ الدين کي ملندا هئا، سي مير فتح علي خان جي دؤر ۾، ٻنهي ڀائرن جدا جدا ڪرائي، پنهنجن نالن تي پروانا ورتا؛ چنانچه 70 رپين مان 42 رپيا مير علي شير ورتا، ۽ باقي مير ضياﻋ الدين وٺندو رهيو. 1253هه جي هڪ فرمان مان معلوم ٿئي ٿو ته مير نور محمد خان جي زماني ۾ انهيءَ ساڳئي وظيفي جو هڪ حصو مير علي شير جي پوٽي مير صابر علي ولد مير غلام علي ’مائل‘ کي 6_5_7 رپين جي صورت ۾ درماهو ملندو هو. 1255هه ۾، مير محمد خان اڍائي آنن جو اضافو ڪري پورن ساڍن ستن رپين درماهو ڏيڻ جو پروانو جاري ڪيو، ۽ ڪوري ضرب مان ڦيرائي سورتي ضرب يعني انگريزي سڪي ۾ ڏيڻو ڪيو.
اها آهي مير صاحب ۽ اُن جي خاندان جي معاشي پهلوءَ جي منتشر معلومات، جنهن کي اسان مختلف اسنادن جي ذريعي يڪجا ڪري، پڙهندڙن اڳيان پيش ڪيو آهي. اگرچ مٿيان انگ اکر مير صاحب جي مڪمل آمدنيءَ جو خاڪو پيش ڪري ڪونه ٿا سگهن، تاهم اسان هن نتيجي تي پهچون ٿا ته مير صاحب جو خاندان فارغ البال ۽ نهايت خوشحال هو. سندن گذر بسر نهايت ڪشادگيءَ ۽ عزت آبروءَ سان ٿيندو هو. سڀني حڪمرانن انهيءَ خاندان جي عزت ڪئي، وظيفا ڏنائون، جاگيرون جاري ڪيائون، در ماها ۽ روزينا عطا ڪيائون، ۽ وقت بوقت جيڪي انعام اڪرام ۽ خلعتون ۽ پهراڻيون ملنديون ٿي رهيون، سي ان کان علاوه هيون(1).
مير صاحب جي دور جو سياسي پس منظر: مير ’قانع‘، جيئن اسان مٿي ڄاڻائي آيا آهيون، ميان نور محمد جي دؤر حڪومت ۾ پيدا ٿيو. سنڌ ۽ سنڌ جا ماڻهو دهليءَ جي بالادستيءَ کان ته آزاد ٿيا، ليڪن نادر جي اچڻ، سندس لٽ ڦر، ۽ آخر ۾ افغانستان جو باجگذار بڻائي وڃڻَ، سنڌين کي آزادي ماڻڻ ڪانه ڏني_ گويا سنڌ جي زيردستيءَ واري قطب نما جو رخ دهليءَ کان ڦري افغانستان طرف ٿي ويو، ۽ فرق فقط هي ٿيو ته دهليءَ جي سنڌ تي گورنرن جي ذريعي براه راست حڪومت هلندي هئي، ۽ هن کان پوءِ اندروني طرح سنڌ آزاد رهندي به افغانستان جو ڍل ڀَرو صوبو ٿي وئي، ۽ بجاءَ گورنرن جي، ڍل جي وصوليءَ ۽ عام نظرداريءَ لاءِ افغاني وڪيل اچڻ لڳا.
ميان نور محمد جي وفات (1167هه) تائين، سنڌ جي حڪمران خاندان ۾ خير جي گذرندي رهي، ليڪن هن جي اکين بند ڪرڻ بعد، تخت و تاج جي سلسلي ۾، رفتي رفتي آويزشن جي ابتدا ٿي. ميان غلام شاه جي دؤر ۾ (1170_1186هه) ڪا خاص خرابي ڪانه ٿي_ مير علي شير تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي ڪجهه سال پنهنجو وقت سٺو بسر ڪيو_ ليڪن 1186هه کان پوءِ، جو حڪمران خاندان ۾ خونريزي ۽ ملڪ ۾ انتشار جي ڪيفيت قائم ٿي، تنهن 1198هه تائين سنڌ کي برابر تباهه ۽ تاراج ڪيو. انهن ٻارهن تيرهن سالن جي عرصي ۾ سنڌ جي تخت وتاج ڪيترن حڪمرانن جي مسند آرائي ڏٺي ۽ ڪيترن شهزادن جا ڪنڌ ڪپيا، ۽ ٽالپر سردارن مان ڪيترا ڪونڌر ڪُسندا ڏٺا. سرفراز تقريباً ٽي سال حڪومت ماڻي؛ محمد خان چند مهينا مسند جو مزو ورتو؛ غلام نبيءَ ڏيڍ سال کن تخت نشيني ڪئي؛ عبدالنبيءَ تقريباً ساڍا ٽي سال واڳ ورتي؛ صادق عليءَ چند مهينا؛ ۽ ان کان پوءِ ٻيهر عبدالنبيءَ قبضو ڪيو، ۽ پنجن سالن ۾ اها ڪشت و خون ڪيائين، جو سنڌ بد نصيبيءَ برباديءَ تي نه فقط پنهنجن رت رُنو، بلڪ ڌارين جي اکين مان به لڙڪ وهي نڪتا.
ٽالپر سردار، جيڪي حقيقي طرح حڪومت جا قوت بازو هئا، تن مان ڪيترا سربراهه ناحق خون ٿيا_ مير بهرام ۽ سندس فرزند مير صوبدار خان، ميان سرفراز جي چرچ تي، بناسبب قتل ڪيا ويا، ميان غلام نبيءَ پهريون پنهنجي خاندان جا پنج شهزادا ڪَهرايا_ محمد سرفراز، محمد خان، محمود خان ۽ ٻه ٻيا_ انهيءَ دردناڪ واقعي تي ڪنهن شاعر هيٺين نادر تاريخ چئي:
از گلِ باغِ عباسي پنج کم(1)؛
ٽالپر اميرن جي شهادت جو سلسلو به ساڳئي وقت جاري رهيو_ مير بجار کي ڌوڪو ڏيئي شهيد ڪرايو ويو(2)؛ مير عبدالله خان ۽ مير فتح خان به ساڳيءَ طرح 1197هه ۾ نهايت بيدرديءَ سان قتل ڪرايا ويا.
ٽالپرن جي بيگناهه خونن نه فقط بلوچ قوم کي بغاوت تي آمادو ڪيو، بلڪ سجيءَ سنڌ ۾ ڪلهوڙن جي انهيءَ ظالم حڪمران جي خلاف باهه ٻري ويئي؛ چنانچ 1198هه ۾، هالاڻيءَ جي ميدان تي حاڪم ۽ محڪومن جو معرڪو ٿيو، جنهن ۾ حاڪم کي شڪست ۽ محڪومن کي فتح نصيب ٿي، سنڌ جي واڳ ٽالپرن جي هٿ ۾ آئي، ۽ ڪلهوڙا هميشه هميشه لاءِ ختم ٿي ويا.
ميان عبدالنبيءَ خانه جنگيءَ سبب افغان حڪومت کان مدد ورتي. اُن حڪومت جو ظالم ترين سردار، مدد خان افغان، سنڌ ڏانهن موڪليو ويو، جنهن 1194هه ۾ هتي پهچي، سموريءَ سنڌ کي تهه و بالا، فاس ۽ نابود ڪري ڇڏيو. انهيءَ مدد خان جي ڪاهه سنڌين کي ايترو متاثر ڪيو، جو ڪيترا سنڌي پهاڪا ۽ چوڻيون اڄ تائين انهيءَ دؤر جي يادگار طور موجود آهن_
”گهوڙا ڙي گهوڙا!“
”گَهل ڙي گَهل!“
”مدد ته پٺيان ڪونه اٿئي!“
فارسي گو شاعرن چيو،
”اي داد، از ظالم بيداديﻋ منجوس“_ سنه 1194هه.
چنان هول در ملک سنده اوفتاد که هولِ قيامت بداده زياد
ڪنهن شاعر انهيءَ ظالم جي وڃڻ جي تاريخ ڪڍي:
”بشر بود رفت“ _ سنه 1194هه.
سنڌ ۾ ايتري لٽ ڦر ٿي، انهيءَ حد تائين خوف رهيو، ۽ ايترا گهر، خاندانيون ۽ ڳوٺ تباهه ٿيا، جو چنگيز ۽ هلاڪوءَ جي خون آشامين ۽ تيمور جي عالم سوزين ۽ هلاڪت آفرينين جي ياد تازي ٿي ويئي. سنڌ انهيءَ قسم جي تباهي ڪڏهن ڪانه ڏٺي هئي؛ دهليءَ تي نادر ۽ بغداد تي هلاڪوءَ به اهڙي بربادي ڪانه آندي، جهڙي ميان عبدالنبيءَ، مددخان جي ذريعي سنڌ تي آندي.
اهو ئي زمانو هو، جڏهن عماد الملڪ، غازي الدين نظام(1)، سنڌ ۾ آيو، ۽ تباهي ۽ برباديءَ جا هولناڪ منظر، اکين سان ڏسي ايتري قدر متاثر ٿيو، جو اهڙو ئي دردناڪ مرثيو چيائين جهرو حضرت سعديءَ بغداد جي برباديءَ تي چيو هو:
در سند چه فتنه و بلا شد
گوئي که قيامتي بپا شد
چون سند که مامن جهان بود
اي آه! گويمت چها شد
هر خانه بخاک شد برابر
هر صاحب دولتي گدا شد
هر تاجوري برهنه برگشت
هر ماه سري برهنه پا شد
تا ناموران به بند افتند
سر رشتهﻋ صبر دل رها شد
مادر ز بسر، پسر ز مادر
سر از تن و تن از سر جدا شد
منعم پيﻋ مشت آرد يک سير
سر گردان هم چو آسيا شد
گل رويان را ز خار صحرا
خونِ کفِ پاي خود حنا شد
هرپرده نشين کنج عصمت
بي برقعه و معجر و ردا شد
زرها به نثار حفط جان رفت
جانها بر آبرو فدا شد
رفت از همه هرچه در گره بود
زين گونه فلک گره کشا شد
يک ظلم نه شد که شد دو صد ظلم
يک کار نه شد که کارها شد
بر اهل زمين عجب بلائي
يک مرتبه نازل از سما شد
دل خون شد زين ستم گري چند
هر چند که جمله از قضا شد
بي ستري طرفه آه! صد آه!
بر سيّدها و پارسا شد
از امت مصطفيٰ چه ظلمي
امروز بر آل مصطفيٰ شد
امروز پس از هزار و صد سال
احوال عراق رونما شد
جستم چو ”نظام“ سال تاريخ
از هاتف غيبي ام ندا شد
کاي بنده اهل بيت بشنو
”.........که سند کربلا شد“
اهو سڄو ملڪي ۽ سياسي پس منظر آهي انهيءَ مُنيءَ صديءَ جو جنهن ۾ مير علي شير اکيون کوليون، پليو، پروان چڙهيو؛ تعليم حاصل ڪري، علم جي انتهائي اوج تي پهتو؛ شعر و سخن جو شغل ڪندو رهيو؛ ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو اوڇڻ ۽ اوڍڻ بڻائي، زندگي بسر ڪندو رهيو. سواءِ انهن چند سالن جي، جيڪي هن ميان غلام شاهه وٽ تاريخ نويسيءَ جي عهدي تي گذاريا_ باقي سڄي زندگي آزاديءَ سان بسر ڪندو رهيو. انهيءَ بادشاه گرديءَ ۾ ڪنهن کي طاقت هئي، جو درباري ملازمت جو بار سر تي کڻي، سازشن ۽ منصوبن ۾ حصو وٺي ۽ خون خرابيءَ، قتل ۽ غارت گريءَ کي اکئين ڏسندو رهي.
مير صاحب جي غير معمولي شخصيت ۽ بي پناهه صلاحيت جو هن مان اندازو ٿئي ٿو ته انهيءَ سموري دؤر جي سڀني بلائن، آفنن ۽ اندو هناڪين جي هوندي به سندس سڪون قلب ضايع ۽ اطمينان دل غارت نه ٿيو. هن بزرگ دنيا جهان جي جهڳڙن، ملڪي تباهين ۽ هلاڪت خبزين کي ڏسندي به، سڀني ڳالهين کي پس پشت وجهي، اکين کي بند ڪري، ڪنن ۾ ڪپهه ڏيئي، تصنيف ۽ تاليف جاري رکي؛ ۽ پنهنجي خالص علمي ۽ ادبي زندگيءَ کي برباد نه ڪيو، ۽ 12 ورهن جي زندگيءَ کان وٺي جهان ڇڏڻ واري سال کان هڪ سال اڳ تائين، برابر دماغ ۽ قلم هلائيندو آيو، ۽ هزارن ورقن جو عظيم الشان ادبي ذخيرو، سنڌ جي آئنده نسلن لاءِ ڏيئي ويو.
سير و سفر:
مير صاحب جي سموري زندگي سراسر علمي هئي. تنهنڪري ڀانئجي ٿو ته هن پنهنجو وقت، دنيا جي ٻين مشغلن ۾ ڪونه وڃايو، ۽ گهڻو ڪري گهر ۾ رهي، تصنيف تاليف ڪندو رهيو_ سواءِ هڪ معمولي وقفي جي، جنهن ۾ هن کي نامعلوم سببن ڪري سورت، ڄام ننگر ۽ ڀُڄ جو سفر درپيش آيو.
”تحفـة الڪرام“ (ج2،ص33) ۽ ”مقالات الشعرا“ مان معلوم ٿئي ٿو ته 1160هه ۾ هو سورت ويو، جتي مير معدالله سورتيءَ تي فرزند مير عبدالوالي ”عزلت“ سان سندس ملاقات ٿي؛ ۽ انهيءَ سفر ۾، چند ٻين اهل علم بزرگن سان به سندس صحبتون ۽ رهاڻيون ٿيون_ جهڙوڪ ”رضائي“ شاعر سورت کان لاهري بندر تائين ساڻس ٻيڙيءَ ۾ گڏيو آيو (”مقالات الشعرا“ ص 109): محمد اڪرم اصل ٺٽي جو شاعر هو، ليڪن سندس زندگي دهلي، دکن، ۽ سورت ۾، مختلف سرڪاري منصبن تي گذري_ميرصاحب جڏهن سورت کان وطن واپس ٿيو، ان وقت محمد اڪرم به ساڻس گڏيو آيو؛ واٽ تي ٻيڙو، ٽي ڏينهن ۽ ٽي راتيون، طوفان جي گرداب ۾ ڦاٿو، ۽ اهڙي نااميديءَ جي حالت ٿي، جو مير صاحب ان کي ”حادثهﻋ عظيم“ تصور ڪندي لکي ٿو:
_”که خلاصي از آن تهلکه، محض بفضل حقيقي صورت بست“.
انهيءَ مصيبت ۾ محمد اڪرم هيٺيون شعر حسب حال چيو:
درميان آب و آتش همچو گل
کشتيﻋ اميد ما دارد شنا
گر نه فضل حق نمايد رهبري
نيست مخلص از چنين جوش بلا
(”مقالات الشعرا“ ص 34)
”تحفـة الطاهرين“ جي مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽويءَ جي ملاقات به ساڻس سورت ۾ ٿي. اهو بزرگ به انهيءَ زماني ۾ سورت منجهه مقيم هو.
ڄام ننگر عرف اسلام آباد کي به مير صاحب انهيءَ سفر جي دوران ۾ ئي ڏٺو: ۽ اتي ئي سندس ملاقات محمد عاقل ”ابله“ جهونا ڳڙهيءَ سان ٿي، جيڪو صاحب شاعر، ءٌ ٺٽي جي ميان ابوالقاسم جو شاگرد هو (”مقالات الشعرا“ ص 26).
اهڙيءَ طرح غالباً ساڳئي سفر ۾، جڏهن سيد صاحب ڀُڄ(1) ننگر ويو، تڏهن سندس ملاقات هڪ ايراني شاعر ”هوشيار“ صفاهانيءَ سان ٿي، جيڪو پوءِ ٺٽي به آيو، ۽ اتان وري هندستان هليو ويو (”مقالات الشعرا“ ص 311). بندر سورت کان، موٽندي، سيد صاحب سان گڏ ”مفلس“ شاعر به ٻيڙيءَ ۾ همسفر هو، جيڪو سنڌ ڏانهن قلندر لعل شهباز جي زيارت لاءِ ٿي آيو (”مقالات الشعرا“ ص 265).
گجرات سان، انهيءَ سفر کان پوءِ، مير صاحب جي ڪافي دلچسپي پيدا ٿي، ۽ ان کان پوءِ جيڪي به خاص واقعا انهيءَ طرف ٿيندا هئا، انهن تي مير صاحب تاريخي قطعا ۽ شعر تصنيف ڪندو هو.
نور الدين محمد معروف بـﮧ مومن خان، 1170هه گجرات تي قابض ٿيو، ته مير صاحب تاريخ چئي:
چو شد نواب مومن خان بگجرات زکفر کافران گرديد خالي(1)
1165هه ۾ بندر سورت جي حاڪم نواب صفدر محمد خان جو پٽ محمد وقار خان فوت ٿيو. مير صاحب هيٺينءَ طرح سندس تاريخ ڪڍي:
”فلاخوف عليهم ولاهم يحزنون (2)“
مطالعي جو شوق:
مير صاحب جو دور، جيتري قدر سياسي ۽ ملڪي حالتن سبب اونداهو ۽ اندوهناڪ هو، اوتري قدر علمي ۽ ثقافتي لحاظ سان روشن ۽ خوشگوار هو. هڪ ئي وقت سوين مدرسا علم آموزيءَ لاءِ آباد هئا؛ هر هڪ گهراڻو ۽ هر هڪ فرد علم جو مرڪز ۽ منبع هو. هر علم دوست جي اوطاق ۽ بيٺڪ ’ائڪيڊميءَ‘ جو ڪم ڏيندي هئي. هر هڪ عالم، اديب ۽ شاعر وٽ، جدا جدا ڪتبخانا هوندا هئا. گهرن ۾، اوطاقن ۾، رستن تي، دڪانن ۾ ۽ بازارن جي چوراهن تي، علم پرورن جون ملاقاتيون ٿيون، صحبتون مجلسون ۽ مشاعرا، صبح شام ۽ رات ڏينهن ٿيندا رهندا هئا. هڪ ئي وقت مخدوم محمد هاشم (متوفي 1174هه)، مخدوم محمد معين (متوفي 1161هه)، مخدوم ضياﻋ الدين، ميان نعمت الله، ميان محمد صادق، آخوند محمد شفيع، ۽ آخوند ابوالحسن جهڙا يگانهﻋ روزگار عالم، ۽ مير ”محسن“ (متوفي 1163هه)، غلام علي ”مداح“، بالچند ”آزاد“، شيوڪ رام ”عطارد“، شيخ محمد محفوظ ”سرخوش“، غلام علي ”مومن“، محمد پناه ”رجا“، مير ابوالبقا ”بهرورعلي“ ۾ مير ابوتراب ”ڪامل“ جهڙا نغزگو شاعر ٺٽي جي شهر ۾ موجود هئا، جن مان هر هڪ پنهنجي دور جو ”غزالي“ ۽ ”دواني“ ، ”سعدي، ۽ ”انوري“ هو.
اهي سڀ بزرگ پاڻ صاحب تصانيف ۽ صاحب دواوين هئا؛ انهن مان هر هڪ کي جدا جدا ڪتبخانو هوندو هو، جنهن مان نه فقط پاڻ فائدو وٺندا هئا، بلڪ دوست احباب به وقت بوقت استفادو ڪندا رهندا هئا؛ انهن مان هر هڪ بزرگ جي اوطاق ”دارالمصنفين“ ۽ ”ندوة المصنفين“ هوندي هئي ؛ ۽ هر هڪ استاد ۽ عالم جو مدرسو، ”دارالعلوم ديوبند“ ۽ ”ندوة العلوم“ هو.
مير علي شير کي اهڙا معاصر مليا؛ انهيءَ قسم جا مهصر شاعر مليا؛ ۽ اها علمي فضا ۽ ادبي ماحول نصيب ٿيو. هن علمي صحبتن ٿيو. هن علمي صحبتن ۽ ادبي مجلسن جو پورو پورو فائدو حاصل ڪيو. انهن مدرسن ۾ هن علم پرايو؛ ۽ انهن دارالعلومن ۾ هن عربي ۽ فارسي زبانن تي قدرت ڪامله حاصل ڪئي؛ ۽ انهن ڪتبخانن جي هر هڪ ڪتاب جي هن ورق گرداني ڪئي؛ ۽ ڪتابن جي هر هڪ جلد مان هن مطلب ۽ مواد اخذ ڪيو. ڪتبخانا نه فقط هن ٻين جا ڏٺا، بلڪ خود سندس پنهنجو ذاتي ڪتبخانو ايڏو عظيم الشان هو، ۽ ان ۾ ايترا نادر مخطوطا موجود هئا، جو اڄ به ان جي فهرست ۽ ان جا باقي بچيل ڪتاب پڙهي ۽ ڏسي حيرت وٺيو وڃي ٿي(1).
مير صاحب جي مطالعي جي شوق، ۽ ٺٽي ۾ ڪتابن جي فراوانيءَ ۽ دستيابيءَ جو اندازو تڏهن ٿئي ٿو، جڏهن سندس پنهنجي تصنيفن ۾ اهڙن اهڙن ڪتابن جا حوالا پڙهجن ٿا، جن مان اڄ به ڪيترا ناياب ۽ نادرالوجود آهن.
تاريخ فرشته، طبقات اڪبري، منتخب التوارخ، دهه ساله عالمگيري، آئين اڪبري، روضـة الصفا، حبيب السير، مراة احمدي، مراة سڪندري، خزانهﻋ عامره، يدِ بيضا، تذڪرهﻋ واله داغستاني، هفت اقليم ابن رازي، ڪلمات الشعرا، مجالس المومنين، وغيره_ تاريخون ۽ تذڪرا، تصنيف تاليف ڪندي، مير صاحب جي پيش نظر هئا.
ايراني خواهه هندستاني شاعرن مان ڪيترن جا ديوان مير صاحب وٽ موجود هئا. اهڙيءَ طرح سنڌ جي تقريباً سڀني مصنفن جو تصنيفون به سندس پيش نظر هيون. تاريخ معصومي، طاهري، بيگلرنامه، ترخان نامه، تذڪرة المراد، آداب المريدين، حديقـة الاوليا، کان سواءِ ڪيترا ديوان ۽ گهڻو ڪري سنڌين جون سڀيئي مذهبي تصنيفون سندس مطالعي ۾ رهيون هيون. ”طومار سلاسل گذيده“ تيار ڪرڻ وقت، طريقت جي بزرگن جو گهڻو ڪري سڀيئي ملفوظاتيون. ۽ سلسلهﻋ طريقت جون استاد ڏٺيون هئائين. ملفوظات مخدوم جهانيان، منهاج العباد_ شيخ سعدالدين، تحفـة البرر_ شيخ مجدالدين بغدادي، بحرالدقائق شافعي، کتاب استعداد الاخرة، به انهيءَ ڪتاب جي ماخذن مان آهن.
پنهنجي ايراني بزرگن جون به گهڻو ڪري سڀيئي تصنيفون پڙهيون هئائين_ جيئن ته امير غياث الدين منصور جا تصنيف ٿيل ڪيترا ڪتاب سندس نظر مان گذريا هئا. طبقات ابن سعد جهڙو نادر ۽ ناياب ڪتاب، جيڪو اڄ ڇپئي کان پوءِ به ايتري قدر نادر الوجود آهي، جو اسان جي ملڪ جا گهڻو ڪري سڀيئي ڪتبخانا ان کان محروم آهن، اڄ کان ٻه سـؤ ورهيه اڳ ٺٽي ۾ مير صاحب جي مطالعي مان گذريو، جيئن پاڻ هڪ هنڌ (”مقالات الشعرا“212) فرمائي ٿو ته ”25 ربيع الاول 1169هه جو، مخدوم ضياﻋ الدين ٺٽويءَ کان، طبقات ابن سعد جو ٻيو جلد پڙهڻ لاءِ مستعار ورتم“.
مير صاحب جو علمي ورثو
تصانيف: مير علي شير جي زندگيءَ جو مقصد فقط تصنيف تاليف هو، جيئن اسين مٿي ڄاڻائي آيا آهيون_ هن 12 ورهين جي ڄمار ۾ قلم ۽ ڪاغذ کنيو، ۽ مرڻ گهڙيءَ تائين ان کي هٿ مان نه ڇڏيائين. صحيح پتو ڪونه ٿو پوي ته هن ڪيترا ڪتاب لکيا، ليڪن ”مقالات الشعرا“، ”فهرست ڪتبخانه ٺٽه“ (برٽش ميوزم 2073 O.R.) ۽ ”تحفـة الڪرام“ (مملوڪ خان بهادر مولوي محمد شفيع، لاهور) مان جن ڪتابن جا نالا ملن ٿا، انهن جو تعداد 42 آهي. ڪيترا ڪتاب اهڙا به هئا، جن جا مسودا نا مڪمل رهجي ويا_ جيئن پاڻ فرمائي ٿو:
” اکثر مسودات بهر جا که ماندند ماندند.“ (”مقالات الشعرا“214).
1174هه ۾ ”مقالات الشعرا“ تصنيف ڪيائين. ان ۾ لکي ٿو ته ”الي الحال اگر بجمع شعر مي پرداخت تا سي (30)
هزار بيت کم و بيش رسيده مي بود“_
گويا مٿئين سال تائين، جيڪي هن شعر چيو، سو به گڏ ڪونه ڪيائين، ۽ جن جو تعداد ڪم و بيش ٽيهه هزار ٿئي ها. اهڙيءَ طرح 1174هه کان وٺي 1102هه تائين، 27سال پوءِ به، اهو سلسلو جاري رکيائين: خبر نه آهي ته ان مان ڪيترو ضايع ٿيو ۽ ڪيترو بچيو. بهرحال جن ڪتابن جا نالا معلوم ٿيا آهن، يا جي ڪتاب دستياب ٿيل آهن، انهن جو ذڪر سال تصنيف جي تربيت سان هن هيٺ ڪجي ٿو.
(1) ”ديوان علي شير“_ 1152هه): ٻارهن ورهين جي ڄمار ۾ هي ديوان مرتب ڪيائين، جنهن کي نامعلوم سببن ڪري درياهه ۾ لوڙهي، ايندڙ ٻه سال، 53_1154هه، شعر چوڻ ڇڏي ڏنائين؛ هن ۾ نالو تخلص طور استعمال ڪندو رهيو.
(2)”مثنوي شمهﻋ از قدرت حق“_ (1165هه): مثنويءَ جو نالو تاريخي آهي_ سال تصنيف 1165هه ان مان برآمد ٿئي ٿو. انهيءَ مثنويءَ جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ڀانئجي ٿو ته مثنويءَ ۾ ڪو قصو بيان ڪيل آهي. ”مقالات الشعرا“ ۾ نمونتاً چند شعر ڏنا ويا آهن، جن مان مٿيون قياس ٿئي ٿو:
_در تعريف بر دکان نشستن آن جوهري پسر_
پسر چون دکاندار شد در ديار
چو خورشيد اندر حمل بسته بار
کفش بر ترازو چو گشتي فرو
قمر در ترازو مکان يافت گو
_قطعات لعل امانت فقرا را جوهري پسر در ستون مخفي ساخته_
ستون گشته کان بدخشان سپس
برو رشک بر وي بسي کان سپس
چو در راستي بوده پا استوار
شده زادگانِ خورش در کنار
(3)”مثنوي قضا و قدر“_ (1167هه):”گل از بهار قضا“ مان اهو سال تصنيف بر آمد ٿئي ٿو. هيءَ مثنوي ”نڪهت“ شاعر جي تحريڪ تي لکي ويئي(1). ڪوبه نسخو موجود نه آهي. ”مقالات الشعرا“ ۾ هيٺيان اقتباس ڏنل آهن:
_ در صفت کشمير_
خور اندر سبزه زارش شپره وار
نيارست آنکه بيند روي انوار
گر آيد بالمثل مه در زمينش
کند گلچين غلط با ياسمينش
ببوي بوي شبويش ز هر باد
گل خورشيد گيرد غنچگي باد
گهي تقرير وصفِ زعفران زار
لب از خنده نيابد راه گفتار
ز بس سَروش بازادي علم شد
ثمر در نخلهايش وقف هم شد
طلاي افتاب آنجا است پر غِش
زبش در بوتهﻋ گل ديده آتش
تونگر گردد آن کو بار دارد
گلستانش گل دينار دارد
_در صفت خوبرويان چين_
ز روي گلر خانش چشم خورشيد
ز بس گستاخ بين افتاد جوشيد
ز گفتارِ ملاحت ريز خوبان
بگيرد عندليب آتش بدامان
ز فرّ جبـﮧﻋ شان حسن آداب
نمايد همچو در مينا ميﻋ ناب
مهِ نو تا به ابرو يافت نسبت
همي بالد بخود از فرط بهجت
مگر دست قضا از صنع ايزد
لطافت جمله اندر ساعدش زد
ز روي بيت صدرِ شان توان يافت
معاني را که اندر دل همان يافت
نهد ار پشت بر ديوار چون مست
توان دريافت نقش او چه چيز است
گهي نظاره خوبيﻋ هر ماه
تماشائي بر آرد الله الله
_صفت هند و نغمه نوازان هند_
بپـــــاکــــــــوبـــــيﻋ رقـــــــــاصــــــــانِ مـــــــﮧوش
فتد نظاره را نعل اندر آتش
صلاي باده نوشي اندر و عام
بود خورشيد آنجا صورت جام
مدام اندر وي از صافيﻋ مهتاب
مـﮧ نو هر شب آفزايد ميﻋ ناب
مگو اختر که رخشانند هر شام
خم گردون شراب انداخت در جام
بهار نشهﻋ سرشار دارد
سرود آنجا عجب بازار دارد
هر آنکو بسته آهنگ حجاز ست
لجام توسنش از تار ساز ست
دف خورشيد اندر دست زهرش
به پيش مطربش کمتر ز مهرش
بهر محفل که نا و نوش دارد
هوس بر سير پا بر دوش دارد
_در وصف مصر و تعريف عمار تهايش_
وزد بادش اگر از جانبِ آب
حباب از ياسمين گيرد فزون تاب
هوايش گر بروي هجر آيد
ز شاخِ خشک مرجان گل بر آيد
بدوش مشرق اندر وقت تعمير
فلک مير ريخت آهک از تباشير
ازان خورشيد بر کف رعشه دارد
که خواهد دستي از بامش بر آرد
که گچکاري از خورشيد تابان
ستاند پنجه رازش دستگيردان
بهر خشت عمارتهاش خورشيد
براي اقتباسِ نور بوسيد
کمانِ طاقش از قوسِ قزح ساخت
رواقش را چو بّنا منشرح ساخت
بود مهتاب آنجا آهکِ کرم
سفيده صبح از خاکش کشد شرم
_رسيدن از خشکي بدريا و صفت آن_
دگر راهِ شتابيدن چو طي شد
بجمله احتياجِ کشتيﻋ شد
بلي کشتي گدايان را ضرور است
که فاقه را بدو راهِ عبور است
مسافر را برطب ويابس است راه،
ز خشکي باز دريا گشت دلخواه
غبارِ ماندگي بست ابر در دل
کنارِ بحر ماندم پاي در گل
چه بحر آن کز کمالِ پاکيﻋ رنگِ
نهنگ چرک را زد قافيه تنگ
(4)”ذو آئين خيالات“_ (1169هه): انهيءَ نالي مان سال تصنيف بر آمد ٿئي ٿو، اهو ڪتاب نثر ۾ آهي، ڪوبه نسخو موجود نه آهي، جنهنڪري معلوم نه ٿي سگهيو ته ڪتاب ڪهڙي موضوع تي هو.
(5) ”مثنوي قصهء کامر وپ“_ (1169هه): هيءَ مثنوي به گم آهي، ”مقالات الشعرا“ ۾ لکي ٿو ته تخميناً ٽي هزار بيت منجهس آهن، ۽ 1169هه ۾ تصنيف ڪيائين. ”مقالات الشعرا“ ۾ انهيءَ مثنويءَ جا هيٺيان اقتباس ڏنل آهن، جن مان نوعيت ۽ انداز معلوم ڪري سگهجي ٿو:
تا قدم از ارض رضاعت کشيد
پايهﻋ قدرش بعليين رسيد
قبضهﻋ قدرش چو کمان گير شد
ناوکِ دستش بفلک تير شد
بخت بلندش نه شمارد يکي
بلکه کند سهو که جم بود وکي
بازوي قدرت چو فشردي به تيغ
زهرهﻋ رستم بزدي رﱞيغ رﱞيغ
_در صفت چترمن مصور_
کز قلم مو چو کشد مشکل باغ
لاله ز شنجرف پر آرد اياغ
آب گهر در صدفش داشت جا
تا ورق سبزه نمايد طلا
غنچهﻋ تصوير وي از بوي فرح
رايحهﻋ خلد برين راست شرح
بر لب تصويرش حرفِ نشاط
گل کند از گوشهﻋ صحنِ بساط
گر بمثل در کشود شکل آب
نقطهﻋ سهوِ قلمش دان حباب
_صفت صيدگاه مينونشان_
آهکش از پرتو مه ببش تاب
در گچش آميخته رنگ سحاب
خشت بزانش پي حسن نظر
بسته نمودند خمير گهر
مخمل سبزه به هجومي که آب
راه نمي يافت ببالين خواب
بر لب هر جدولش از موج آب
نقش نشاط ابدي داشت تاب
بلبلش از نغمه سرائي فرح
از پي سيپارهﻋ گل بسته شرح
فاختهﻋ زاهد مشرب دران
داشت بلب آيهﻋ کو کو روان
حاجيﻋ قمري ز پيﻋ طوف سرو
خواسته احرام ز بال تذرو
پير عصا در کف زنق بنام
داشت بصحن چمن آنجا خرام
موي دماغش ز بس آشفته بود
بينيﻋ وا کرده سحن مي نمود
از گل شب بوش گل آفتاب
گريه همي خواست کند بوي آب
باد صبا داشت دور زر گري
سکه همي زد بزرِ جعفري
_در شکستن جهازات بطوفان_
يوسف مه رفته تـﮧ قعر چاه
يونس شب حوت گرفته پناه
فتنه بپا خواسته در رنگ باد
جوش زده بحر که طوفان فتاد
آتشي افروخت منقل حباب
سوخته هر خار و خسي را بر آب
ماهيﻋ موج از اثرِ برق باد
سينهﻋ خود را بشرر بر نهاد
جامه به تن چاک زده ناخدا
رفته ز سکان سکون جمله را
در کفِ ملاح ز بادي چنان
پنبهﻋ حلاج شده بادبان
ديدهﻋ گرداب ز بس کور بور
در طلبِ مردم پرشور بود
خورد شد آن جمله کشتي بر آب
درنفسي همچو سفالِ حباب
مردم خشکي همه آبي شدند
در چـﮧ ِ آن بحر شتابي شدند
_در صفت جنگ_
صور صرافيل دميده چو نائي
مغز هرﱞبران بچکيده ز نائي
بسکه بپا گشت دَم گاو دُم
گاو زمين و فلک انداخت سم
در کف پر برگ تبيره زنان
خون يلان بسته چو بيره زنان
بحر ستيز آنگه طوفان گرفت
پنجهﻋ خورشيد ببحران گرفت
تير فلک ريخت برنگِ خدنگ
گاهگشان پازده در نيم لنگ
ارﱞدرِ شمشير چو پر وار شد
هر طرف از زخم بهر غار شد
مغز راگنده شد از عطسه تيغ
در سر پيکار کنان بيدريغ
گشت بپا تاکه طريدِ ستيز
جان به برِ رستم شد ريز ريز
هر طرفي خاست ترنگا ترنگ
پنجهﻋ خورشيد شده بر خدنگ
شور چقا چاق نهنگِ خدنگ
ريخت همي مغز دماغِ پلنگ
بسته بخون بود يلان را مگر
لاله صفت کرده سپر در سپر
_صفت مبارزت نانک چند جوهري_
تيغ بکف نانک چند جوهري
بود چو الماس پيﻋ جان جري
تابزدي از سر غصه طريد
لعل ز فيروز همي شد پديد
داشته تيغش عمل کهربا
بهر خسيسان بجان در بلا
_صفت رزم دهنتر طبيب_
دهنتر آنجا که فشردي قدم
تيغش مي جسته ز کف دم بدم
شربتِ مرگ از کفِ او موجزن
بوده پيﻋ نوش عدو زمن
_صفت جنگ رس رنگ کلاونت_
کرده چو رس رنگ سوي رزم راه
جسته ز چنگش اجل آنجا پناه
گوش مخالف ز طريدش بخَست
تيغ دو دستي بزدي همچو مست
کرده بقانون شجاعان نبرد
از سرِ مرادن چو اجل ريخت گرد
گرز گران در کفش از پر دلي
زمزمه خوان بود به نقشِ يلي
_صفت نبرد چترمن مصور_
چترمن آنگه که شدي رزم جو
پاي عدو بود گو اندر فرو
در کفِ او مانده عدو نقش وار
بلکه چو تصوير بديوار يار
صفحهﻋ صحرا ز کفش رنگ بست
بسکه سرانِ سپه اندر شکست
_در فتح شاه و هزيمت دشمن_
شير علم ديده چو روباه شد
بود ز جان سير بلا خواه شد
پرچمِ اقبال شه از بادِ فتح
ترجمه مي بست باسناد فتح
(6)”ديوان قال غم“_(1171هه):ديوان جو اهو تاريخي نالو آهي. منجهس غزل، قصيدا، مخمس، ترجيع بند، و غيره سڀيئي اصنافِ سخن موجود هئا.9 هزار شعرن جو هي مجموعو به زماني جي دستبرد تباهه ڪري ڇڏيو.
(7)”ساقي نامه“_ (1174هه):”ساقي نامه“ جو انداز هي آهي:
ٻيا ساقيا زان ميﻋ ناب ده
بلب تشنگان يکدمي آب ده
که در آتشم از خمار شراب
باتش ز آتش توان داد آب
شب و روز در فکر آنم که کي
شود جان اين مرده دل باز حي
گروهي که رفتند زين تيره خاک
ندانم چه کردند باجانِ پاک
وضو را بابِ عنب مي کنم
نمازِ سرِ شام و شب مي کنم
همي بينم از دور محراب جام
که پيشش صراحي است اندر قيام
باين قائم الليل دارم شروع
که در سجده افتم ز بعدِ رکوع
موذن چو گلبانگ حيّ در زند
صراحي در جامِ مي در زند
در اخلاص مي چار قل بر زبان
چو مينا دهم روح گريه کنان
مناجاتيان تا نيا بند راه
بکوئي خرابات بردم پناه
مغني نواي که مستي دهد
رهي زن که ذوقِ الستي دهد
چو در کاسهﻋ سر نداريم آب
لبم تَر نمائي ز موجِ رباب
(8)”واقعات حضرت شاهه“_(1174هه): هن جو ذڪر به ”مقالات الشعرا“ ۾ آيو آهي، جنهنڪري ڀانئجي ٿو ته 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي. هن مثنويءَ ۾ هڪ هزار شعر هئا. نسخو ڪوبه موجود نه آهي. نالي ۽ هيٺين اقتباسن مان معلوم ٿئي ٿو ته هيءَ مثنوي ڪربلا جي واقعات ۾ آهي، ۽ منجهس مختلف بحرن ۾ شعر چيا ويا آهن.
مگر هلال که يک کشتي است طوفاني
تنور فتنـﮧ بس جوش کرده عماني
دونيمه گشتهﻋ دل روزگار روزِ عزا
يکي بزير زمين شد دگر بروي سما
زبس گريست محبانه زين مصيبت خون
فتاد ناخنه در چشم ارزقِ گردون
پر از ستاره نباشد بچشم اندهناک
ز ناوک غم گشتـﮧ مشبک اين افلاک
______ ______
مگر که مهر بروي سما نمود طلوع
درين معامله چشم مسيح شد نگران
______ ______
دمِ آبي نبوده جز دم تيغ
مگر از آسمان باريد اين ميغ
لباسِ چرخ زان گرديد نيلي
کزين جورِ زمانه خورد سيلي
برالدامِ خور از آن رعشه افتاد
که روزي کربلا مي باشدش باد
(9)”چهار منزلـﮧ“_(1174هه): مصنف هن مثنويءَ جو ذڪر به ”مقالات الشعرا“ ۾ ڪيو آهي، جنهنڪري مثنوي 4_ 11هه يا ان کان اڳ جي تصنيف ڀانئجي ٿي. هڪ هزار شعرن جي هيءَ مثنوي به گم ٿي ويئي. هيٺين اقتباسن مان اندازو ٿي سگهي ٿو:
_”در صفت حلقه بيني_
بروي راست بينش حلقه ديده
دکانِ حيرتم بر خويش چيده
کدامي بي ادب پيچيده بر راست
که شکل حلقهﻋ بينيش پيداست
تامل کرده تا من خوب ديدم
بروي راست بيني سر کشيدم
سرش گردِ دهانِ يار الحق
طلوعِ آفتابست اين ز مشرق
_در شکايت زمانه_
مرا از زري شد آنچه حاصل
نديده عشر آن قارون تـﮧ ِ گِل
مر او را کرده زر مردود ايزد
منم از بي زري در مردمان بد
بسي از دوستان در بي زري ام
همين رانند اندر زرگري ام
همه اخوان بحقِ اخ نويسند
شدم تا بينوا اخ اخ نمايند
کليم الله بفرض آيد گر باز
ازين قارون سرشتان نيستش ساز
کساني که چنين کالا کشيدند
مگر از خانهﻋ خالا کشيدند
(10)”تزويج نامهﻋ حسن و عشق“_(1174هه): هي ڪتاب به 1174هه کان اڳ جي تصنيف آهي_نه نسخو موجود آهي نه اقتباس، جنهن مان ڪتاب جي مضامين جو اندازو ڪري سگهجي. البته پاڻ لکي ٿو ته هن ۾ مقفيٰ ۽ مسجع نثر لکيو ويو آهي. عنوان مان معلوم ٿئي ٿو ته حسن ۽ عشق جي ميلاپ ۽ معاملات تي ادبي طور طريقي ۾ خيال آرائي ڪئي ويئي هوندي.
(11)”اشعار متفرقه در منايع و تاريخ“_ (1174هه): هي هڪ جدا مجموعو، ڄاڻايل سال تائين مرتب ڪيو هئائين، جنهن ۾ تاريخي قطعا ۽ صنايع جا اشعار، هڪ هزار جي تعداد ۾ هئا. اهو نسخو به گم آهي.
(12)”بوستان بهار“_(1174هه) معروف به”مکلي نامه“:
”بوستاد بهار تازهﻋ دل“ مان سال تصنيف آمد ٿئي ٿو. مڪليءَ جي منظرن ۽ مقبرن تي هن ۾ نظم ۽ مقفيٰ نثر ۾ شاعرانه خيال آرائي ڪئي ويئي آهي. هن جو مسودو سنڌي ادبي بورڊ ۾ مصنف جي خط ۾ محفوظ آهي(1).
(13)”مقالات الشعرا“_(1174هه): مصنف لکي ٿو ته 1169هه ۾، جڏهن هو ”مثنوي کامروپ“ لکي رهيو هو، ان وقت کيس هن پيش بها تذڪري لکڻ جو خيال پيدا ٿيو. انهيءَ سان هن لکڻ شروع ڪيو، ۽ پنجن سالن جي ديده ريزيءَ ۽ محنت بعد 1174هه ۾ جوڙي تيار ڪيائين. نالي مان اختتام جو سال نڪري ٿو، ۽ جيڪڏهن ان مان 5 عدد گهٽ ڪيا ته تصنيف جي شروعات جو سال 1169هه معلوم ٿيندو. سنڌ جي فارسي گو شاعرن تي انهيءَ کان اڳ ڪوبه تذڪرو ڪونه هو. اهو ئي پهريون ڪتاب آهي، جنهن مان سنڌ جي فارسي ادب جي تاريخ معلوم ڪري سگهجي ٿي. مير صاحب سنڌين کان سواءِ، هِن ۾ انهن شاعرن جو به ذڪر ڪيو آهي، جيڪي سنڌي النسل نه هئا، بلڪ ٻاهران اچي سنڌ ۾ رهيا، يا سفر ڪندي سنڌ مان اچي لانگهائو ٿيا. هن تذڪري لکڻ ڪري، مير صاحب جو سنڌ تي اهو احسان عظيم آهي، جنهن جي بار کان سنڌي قيامت تائين آجا نٿا ٿي سگهن. مصنف جي پنهنجي هٿ اکرين لکيل نسخو، سنڌي ادبي بورڊ ۾ موجود آهي، ۽ هڪ نسخو برٽش ميوزم ۾ به (589،21 ADD) آهي، جيڪو 1246هه ۾ مير مراد علي خان لکرايو. انهن ٻنهي نسخن جا نقل مون وٽ آهن؛ انهن کان سواءِ ٻيو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.
(14)”تاريخ عباسيه“_(1175هه):ميان غلام شاهه 1175هه ۾ مير صاحب کي ڪلهوڙن جي تاريخ لکڻ لاءِ مقرر ڪيو. معلوم نه آهي ته مير صاحب ڪهڙن سببن ڪري ان کي مڪمل نه ڪيو، ليڪن ٺٽي جي ڪتبخانن جي فهرست، جيڪا برٽش ميوزم ۾ (2073 O.R.) آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب جو گهڻو حصو لکجي چڪو هو. فهرست نگار لکي ٿو ته
”تاريخ عباسيه“ اعني در بيان ميان صاحبان ڪلهور. از ابتداي آمدن سان در سند، مع تحقيقات نسب اوشان، و تقرر زمينداري آن فرقه در سند، و بدست رسيدن بانها حڪومت سند، و احوال و واقعات آن ايام، سيد علي شير ’قانع‘ مرحوم در نظم و نثر تاليف و تصنيف کرده، و مسوده ناتمام، از هر دو در کتابخانه موجود_ نسخهﻋ نظم قريب بيست هزار ابيات.“
(15)”تاريخ عباسته“_(1175هه): مٿئين اقتباس مان معلوم ٿئي ٿو ته هن جو نامڪمل نسخو به مير صاحب جي ڪتبخاني ۾ موجود هو، ۽ ان ۾ ويهه هزار اشعار هئا. ڀانئجي ٿو ته دستور مطابق اها تاريخ ”شاه نامه“ جي طرز تي ساڳئي ئي بحر ۾ لکي ويئي هوندي. افسوس آهي، جو هنن ٻنهي ڪتابن جا نسخا تلف ٿي ويا؛ ورنه انهيءَ دؤر جي تاريخ تي اهي ٻئي تاريخون مستند ماخذ جو ڪم ڏين ها. جنهن صورت ۾ مير صاحب انهيءَ دؤر جي تاريخ تي جدا گانه ڪتاب لکي رهيو هو، تنهنڪري ”تحفـة الڪرام“ ۾ ڪلهوڙن جو ذڪر نهايت سرسري محض هن ڪري ڪيو اٿس ته
”ذکر شان در طبقه علحده ميگردد، و بنابر مزيد فائده و اداي حقوق نمک ذکر از اصل مع بيان بزرگن اين سلسله مجملاً گذارش ميکند“.
(16)”تحفـة“ الڪرام“_(1181هه):مقالات الشعرا“ کان پوءِ مير صاحب هي ٻيو ڪتاب معرڪي جو لکي، سنڌ ۽ تاريخ سان دلچسپي رکندڙ اهل علم ماڻهن تي، عظيم احسان ڪيو. ڪتاب ٽن جلدن ۾ هيٺينءَ طرح وراهيل آهي:
جلد پهريون_انبيا، حڪما، بادشاه ۽ خلفاي اسلام جي حالات ۽ تاريخ ۾ _ چنانچه ٻئي جلد جي ابتدا ۾ بيان ڪندي لکي ٿو ته
”از تاليف مجلد اول تحفـة الڪرام مشعر حالات خلاصه موجودات انبيا و اوصيا، و حکما، و خلفا و سلاطين فراغت يا فته“.
مطبوﻋـه نسخي ۾ جيڪو پهريون جلد آهي، سو حقيقت ۾ ”تحفـة الڪرام“ جي پهريون جلد نه آهي، بلڪ تاريخ ”مراة احمدي“ جي ٻئي جلد جا 86 صفحا ”تحفـة الڪرام“ جي عنوان سان ڪنهن ڇپائي ڇڏيا آهن. ”مراة احمدي“ 1357هه ۾ مطبع فتح الڪريم بمبئي ۾ ڇپيو، جنهن جي ساڳئي ڇاپي جي 86 صفحن کي علحده ڪري غالباً ساڳيءَ پريس وارن، ان تي ”تحفـة الڪرام“ جو نالو لکي، بقيه ٻن جلدن سان پيوست ڪري ڇڏيو آهي.
ٻئي جلد کي ستن اقليمن ۾ ورهائي، ۽ هر هڪ اقليم جو تاريخي احوال ڏيئي، ۽ا ن جي هر هڪ شهر جي بيان ڪرڻ بعد، انهيءَ شهر جي مشاهيرن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. مير صاحب اگرچ لکيو آهي ته هن متقدمين ۽ متاخرين جون تصنيفون ڏسي، پڙهي ۽ پوءِ اهو جلد مرتب ڪيو آهي، ليڪن پڙهڻ سان معلوم ٿئي ٿو ته امين رازيءَ جي ”هفت اقليم“ کي هن بنياد بڻايو آهي، ۽ ”حبيب السير“ ۽ ”مجالس المومنين“ تي هن مدار رکيو آهي؛ چنانچه پنهنجي بزرگن جي حالات جي سلسلي ۾، بنان حوالي جي، سموري عبارت، لفظ بلفظ ”مجالس المومنين“ جي نقل ڪري ويو آهي_جيڪو طريقو تقريباً سڀني متوسطين خواه متاخرين جو هو.
مطبوﻋـه نسخي ۾ ٻيو جلد سنه 1304هه ۾ غالباً بمبئيءَ مان شايع ڪيو ويو آهي.
ٽيون جلد حقيقت ۾ ”تحفـة الڪرام“ جو نهايت قيمتي آهي، ۽ سنڌ جي تاريخ تي گويا ’انسائيڪلوپيڊيا“ جي حيثيت رکي ٿو. انهيءَ جلد جي ابتدا ۾، سنڌ جي تاريخ شروع کان ڪلهوڙن جي زماني تائين بيان ڪئي ويئي آهي؛ ۽ ان کان پوءِ سنڌ جي شهرن جو احوال، ۽ ان ۾ رهندڙ مشاهيرن جو تذڪرو آهي؛ آخر ۾ ٺٽي ۾ ان جي مشاهيرن جو مفصل ذڪرڪيو ويو آهي. مير صاحب تاريخ جي سلسلي ۾ ”چچ نامه“، ”معصومي“، ”طاهري“، ”بيگلرنامه“، ۽ ”ترخان نامه“ کي ماخذ بڻايو آهي؛ البت مشاهيرن جو تذڪرو، ۽ سنڌ جي قديم شهرن جي تاريخ تي، هن جيڪا تحقيق ۽ تلاش ڪئي آهي، اها قابلِ داد ۽ اڻ وسرڻ جوڳي آهي. حقيقت ۾ محنت ۽ زحمت برداشت ڪرڻ ۾، مير صاحب ڪمال ڪري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن اڄ کان پوڻا به سـؤ ورهيه اڳ، مير صاحب اهو مواد گڏ نه ڪري وڃي ها، ته هوند مشاهيرن جي تذڪري، ۽ شهرن جي تاريخ جا سڀئي پهلو، اڄ اسان جي اکين کان پوشيده، بلڪ سڄي ثقافتي ۽ علمي تاريخ گم هجي ها.
مطبوﻋ نسخي جو ٽيون جلد مطبع ناصريءَ دهليءَ ۾ ڇپيو آهي؛ ۽ تقريباً انهيءَ ئي سال جو ڇپيل آهي، جنهن سال ۾ ٻيو جلد شايع ٿيو.
مير صاحب 1181هه ۾ ”تحفـة الڪرام“ جو ٽيون جلد ختم ڪري، هيٺيون اختتامي قطعو لکيو:
شکر خدا که تذڪرهﻋ ”تحفـة اڪرام“
اندر سـﮧ جلد يافته تزئين اختتام
هر جلد اوست روضهﻋ اخبار دلکشا
نظاره کيش مفت شود ديده شاد کام
”قانع“ اگر چـﮧ نيست سزا وار ذکر خير
ليکن بفيض اهل خبر يافت اين مرام
باشد کنند اهل دلش ياد بعد مرگ
يعني که يادگار نکو ماند مستهام
سال تماميت چو نمود از خرد سوال
اينک چه ”منتخب“ ز دل آمد مرا پيام
_1181هه
شکرِ خدا که يافته تزئين انتخاب
اين ”تحفـﮧ.. الکرام“ بائين انتخاب
سال تماميت چو نمودم ز دل سوال
هاتف زده ندا که ”نو آئين انتخاب“
1181هه
مصنف جو پنهنجو دستخطي نسخو، لاهور جي خانبهادر مولوي محمد شفيع صاحب وٽ آهي؛ ۽ برٽش ميوزم ۾ جيڪي به نسخا مصنف جي پنهنجي خط جا آهن، انهن جي فوٽو گراف ڪاپي مون وٽ آهي، جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته مصنف 1188هه تائين اضافا ڪندو رهيو آهي.
(17) ”اعلان غم“_ (1192هه): هن ڪتاب جو نالو ايليٽ واري فهرست ۾ ملي ٿو، ۽ لاهور واري تحفـة الڪرام جي سرورق تي به مير صاحب جي تصنيفات ۾ هن جو نالو موجود آهي. فهرست نگار تفصيل هن طرح ڏنو آهي:356 صفحا، في صفحو 34 سٽون؛ 11732شعر؛ تاليف 192: هه، بخط مصنف، هن مثنويءَ ۾ نبين جي مصيبتن ۽ شهيدان ڪربلا جي تڪليفن جو ذڪر ڪيو ويو آهي. هن وقت تائين ڪوبه نسخو دستياب ٿي ڪونه سگهيو آهي.
(18) ”زبدة المناقب“_ (1192هه): هن خلفاﻋ راشدين، ۽ حضرات اثنا عشر جا مناقب آهن. ايليٽ جي فهرست نگار هن طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 362، في صفحو17 ۽ 20 سٽون؛ 1200 شعر؛ تصنيف 1192هه_ بخط مصنف. لاهور واري نسخي جي سر ورق تي به هن ڪتاب جو نالو موجود آهي.
(19) ”مختار نامه“_ (1194هه):مختيار ثقفيءَ جي حالات ۾ مير صاحب هيءَ مثنوي لکي. فهرست نگار هيٺينءَ طرح تفصيل ڏنو آهي: صفحا 208، في صفحو سٽون 34_36؛ جملي اشعار 7 هزار؛ سن تاليف 1194هه. جنهن نسخي جو ذڪر ايليٽ جي فهرست نگار ڪيو آهي، اهو ئي ساڳيو نسخو هن وقت سنڌي ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي.
پهريون شعر هي آهي:
بنام جهانداور کردگار که بر قدرت اوست مختارکار
آخري شعر اختتام جي تاريخ جو آهي.
(20)”نصاب البلغا“_(1198هه):مير صاحب ”قاموس“ جي طرز تي، هي ڪتاب نهايت عجيب و غريب، ۽ انتهائي محنت ۽ تحقيق سان لکيو آهي. هيٺين چند عنوانن مان ڪتاب جي مواد جو اندازو ڪري سگهجي ٿو:
(1) علم طب و متعلقات او؛ (2) اسماﻋ اعضا؛ (3) اسباب غذا؛ (4) ذکر آب و زمين؛ (5) اجناس غله؛ (6) اقسام سبزي و بقول؛ (7)موسم کاشت؛ (8) ذکر لحوم؛ (9) ذکر شير و متعلقاتش؛ (10) عطر يات و عقاقير؛ (11) طعام؛ (12) اقسام فواکه، (13)ـ آلات و ادوات طبخ؛ (14) اقسام پلاءَ؛ (15) اصناف قليـﮧ، (16) برياني و غيران؛ (17) اقسام آش؛ (18) اقسام کشک؛ (19) اقسام آچار؛ (20) اقسام خاکينه؛ (21) اقسام حلويات و ماليده، (22) الوان نان؛ (23) اوقات طعام خوردن؛ (24) حيوانات پوستينه؛ (25) چرم دوزي و آلات آن؛ (26) لباس پشميني، (27) لباس نفيس پشمينه؛
(28) آلات ندف؛ (29) آلات جولاهي؛ (30) الوان اقمشه و اجناس ان؛ (31) صباغي و الوان آن؛ (32) اقسام کسوات؛ (33) پاپوشها؛ (34) اقسام متفرق جامها؛ (35) آلات درزي و کشيده کاري؛ (36) در عمارات؛ (37) درود گري؛ (38) الوان عمارت زمستاني و تابستان؛ (39) لوازم خانه؛ (40) حيوان خانه داري؛ (41) تجملات خانه از فروش و مراکب؛ (42) در بيان طيور؛ (43) لوازم شهريت؛ (44) لوازم ترتيب شهر؛ (45) اهل حرفت؛ (46)تجار و بيع و شراع؛ (47)اسباب حڪومت و متعلقات آن؛ (48) مناصب والقات عهده داران؛ (49) تسجيل و دفاتر؛ (50) ضوابط و قواعد در اسماﻋ اصطلاحات؛ (51) الفاظ متعارفه؛ (52) تاهل و تناکح و توالد؛ (53) آرائش عروس؛ (54) دامادي و صحبت؛ (55)لوازم مولود؛ (56) ابتداي حمل؛(57) لوازم طفل، (58) بازيهائي اطفال؛ (59) تعليم و تعلم اطفال؛(60) اصطلاحات علوم؛ (61) شعر و شاعري؛ (62) آداب دبيري؛ (63) علم لغت، (64) قواعد مساحت، (65) ضوابط علم نجوم؛ (66) اسماي منازل ماه؛ (67) تقسيم منازل بر بروج؛ (68) سال عربي؛ (69) عدد ايام سال فارسي؛ (70) ماههاي بحساب شمس؛ (71) مههاي سندهي و نامهاي فارسي؛ (72) لوازمات سواري؛ (73) اسلحه حرب؛ (74) جانوران شکاري؛ (75) حيوانات؛ (76) طيور خوردني و غير آن؛ (77) تشرب و اقسام آن؛(78) اوقات تشرب؛ (79)تغني و اوقت آن؛ (80) نغمات اهل فرس؛ (81) بيان سي لحن؛ (82) نام سراينده و سازها؛ (83) نغمات اهل هند؛ (84) سياحت و سير؛ (85) صفت جبال ؛ (86) لوازم بحار ۾ مراکب؛ (87) جانوران آبي و اقسام ماهي؛ (88) حشرات موزي وغيرهم؛ (89) اشجار و نباتات؛ (90) اوقات و جهات واماکنه.
ڪتاب 185 صفحن جو آهي؛ باريڪ شڪسته خط اٿس؛ آخر ۾ مصنف لکيو آهي: ”کاتبه و مولفه روز خميس چهاردهم رجب 1198هه“.
ڪتاب جي مٿين عنوانن مان مير صاحب جي همه گير معلومات ۽ تحقيق ۽ تجسس جو اندازو ڪري سگهجي ٿو. ڪتاب ۾ مٿين عنوانن هيٺ نه فقط عنوان سان متعلق معلومات فراهم ڪئي ويئي آهي، بلڪ انهيءَ سلسلي جي سموري لغت به ڏني ويئي آهي ۽ محاورا به ڏنا ويا آهن، جنهن ۾ خود سنڌيءَ جي ڪيترن متروڪ لفظن جو پتو پوي ٿو.
انهيءَ ڪتاب جو واحد نسخو حضرت مولانا محمد ابراهيم صاحب ڳڙهي ياسينيءَ جي ڪتبخاني ۾ موجود آهي(1).
(21)”مثنوي ختم السلوک“_ (1199هه):”ختم السلوک“ مان سال تصنيف نڪري ٿو. هيءَ مثنوي تصوف جي سلسلي جي آهي. 286 صفحا، هر صفحي ۾ 15 شمر _ مثنويءَ جو پهريون شعر آهي:
من که باشم تا زنم دم از ثنا چون بلا احصيٰ محمد زد ندا
آخري شعر، جنهن مان سال تصنيف به برآمد ٿئي ٿو، هي آهي:
هاتف اينجا ديد خوش کارم چو.. سال وي گفتا بود ”ختم السلوک“
1199هه
انهيءَ مثنويءَ جو واحد نسخو _ جيڪو مير مرحوم جي پنهنجي خط ۾ آهي_ هن وقت ادبي بورڊ جي ملڪيت آهي. مير صاحب مثنويءَ جي پهرين ٽن صفحن ۾، مثنويءَ جي مضامين جي فهرست ڏني آهي، جنهن کي اسان هن هيٺ نقل ڪريون ٿا، جيئن پڙهندڙ مثنويءَ جي اهميت ۽ افاديت جو اندازو ڪري سگهن:
(1) مقدمه در بيان علم قيام.
(2) مقاله در بيانِ معرفت حق سبحانه: در آنکه صحت عقل و رويت آيـﮧﻋ سبب معرفت است نه علت معرفت؛ اقوال شيخ در معني معرفت، معني معرفت؛ در خلاف نفس؛ معرفت نفس که علم بان علم بحق است؛ اقوال شيخ؛ کيفيتها ارتباط نفس بمعرفت الاهي؛ معرفت روح؛ وصف روح اعظم؛ در بيان آنکه آدم مظهر روح کلي ست.
(3) مقاله در بيانِ توحيد باري: اقوال شيخ؛ توحيد ايماني؛ توحيد علمي؛ توحيد حالي؛ اقوال شيخ؛ توحيد الاهي.
(4) مقاله در بيانِ تصوف: وجهه تسميه؛ تلقين؛ لقب صوفي؛ معني صوفي و متصوف؛ اقوال شيخ در وصف صوفي و متصوف.
(5) مقاله در بيانِ فقر: فقر و غفا؛ جواب و سوال ابن عطار و جنيد؛ اقوال شيخ؛ تقسيم محققان فقر.
(6) مقاله در بيانِ توبه: معني توبه و اقسام آن و خصوصيـﮧ؛ اختلاف اقوال شيخ در وصف و صحت آن؛ احوال و مقامات و ار کان توبه؛ چهار مقام توبه؛ پنج ار کان توبه؛ تنائج توبه و درجات آن.
(7) مقاله در بيانِ تو کل: مواضع اطلاق تو کل؛ اقسام رزق؛ علو توکل و متو کلان.
(8) مقاله در بيانِ صبر : انواع متعلق صبر؛ انواع صبر؛ اقوال شيخ.
(9) مقاله در بيانِ شکر: مواضع شکر؛ اختلاف شيخ؛ معني شکر؛ انواع شکر؛ تبيين و قسم نعمت، و دو قسم شاکران.
(10) مقاله در بيانِ رضا: حقيقت رضا و قسمين آن؛ اقسام راضيان.
(11) مقاله در بيانِ حال و مقام: فرق بين الحال و المقام؛ اختلاف در دوام حال.
(12) مقاله در خوف و رجا: بيان قسمين خوف و وصف هريک؛ و صف رجا و ارتباط آن بخوف.
(13) مقاله در بيانِ جمع و تفرقه_ تفضيل جمع بر تفرقه،
(14) مقاله در سکر و المحو: تبين مقامان واحدين؛ اختلاف در فضل سکر و محو.
(15) مقاله في الغنا و البقا: تبين اقوال دران.
(16) مقاله در بيانِ غيب و شهود.
(17) مقاله در بيانِ تجلي.
(18) مقاله در بيانِ محبت: اقوال شيخ.
(19) مقاله در بيانِ سماع و ما يتعلق بـﮧ: اباحت سماع شعر؛ اباحت اصوات؛ فوايد چند مخصوصه؛ اقوال شيخ؛ مراتب اهل سماع؛ في الوجد والوجود؛ اختلاف شيخ؛ در رقص و پاکوبي؛ خرق خرقه؛ آداب سماع.
(20) مقاله در لبس خرقه.
(21) مقاله در بيان اختلاف احوال مردمان و عد اقسام آن تبين مشتبهان.
(22) مقاله در بيان اهل و لايت.
(23) خاتمه متضمن تاريخ اختتام.
ڪتاب ۾ هڪ مقدمو، ايڪيهه مقالا، ۽ هڪ خاتمو آهي.
(22)”طومار سلاسل گزيده“_ (1202هه): هن ڪتاب ۾ سنڌ جي مشاهير تصوف جي طريقت جا سلسلا بيان ڪيا ويا آهن. تاليف جو سال مٿئين نالي مان بر آمد ٿئي ٿو. سنڌ جي تصوف جي تاريخ لاءِ هي ڪتاب ازحد ڪارآمد آهي. هن مان ئي معلوم ٿئي ٿو ته سنڌ جي بزرگن ۽ صوفي سڳورن جي طريقت ۽ بيعت جو ڪهڙو سلسلو هو. مير صاحب هي ڪتاب وفات کان هڪ سال اڳ لکيو _ جيئن هيٺ اچي ٿو. ڪتاب جو واحد نسخو مصنف جي خط ۽ مهر سان، سنڌي ادبي بورڊ وٽ موجود آهن.
(23)”شجرهﻋ اطهر اهلبيت“_ (1202هه): نالي مان تاليف جو سال نڪري ٿو. مير مرحوم مٿئين ڪتاب وانگر، هي ڪتاب لکي سنڌ جي تاريخ تي وڏو احسان ڪيو؛ ليڪن افسوس آهي، جو ان جو نسخو تلف ٿي ويو، ۽ اڄ تائين دستياب ٿي نه سگهيو. ”معيار سالکان طريقت“ جي ديباچي ۾ مير صاحب لکي ٿو:
”در سال دويم و دوازده صد هجري که آفتاب عمر برلب بام، و سبق حيات قريب باختتام، شصت و سه سال از عمر در رفت، و امراض چند طبيعت را تفت، اول شجرهﻋ اهل بيت سنڌ وغيره بقدر دريافت نوشته؛ ثانياً طوماري در ذکر اسماﻋ سلاسل گزيده طريقت نگاشت: تاريخ اول ’شجرهﻋ اطهر اهليت“، و تاريخ ثاني، ’طومار سلاسل گزيده، دست داده(1)“.
(24)”معيار سالڪان طريقت“_ (1202هه): مصنف ”تحفـة الڪرام“ ۾ سنڌ جي سرسري تاريخ بعد، سنڌ جي بزرگن، مشاهيرن، صوفياﻋ ڪرام جو مجمل ذڪر ڪيو آهي. مصنف ان ۾ اصحاب تذڪره جي سال تولد، سال وفات يا سندن زماني جو تعين نه ڪيو آهي، جنهن جو کٽڪو، معلوم ٿئي ٿو ته مصنف کي به هو، ۽ اها ڪمي ۽ ڪوتاهي پاڻ به محسوس ٿي ڪيائين، جنهنڪري وفات کان هڪ سال اڳ، هن مٿيون تذڪرو مرتب ڪيو، جنهن ۾ سنڌ جي پنج سـؤ بزرگن جو احوال بقيد سال يا بقيد زمانه لکي، ”تحفـة الڪرام“ جي ڪوتاهيءَ جو ازالو ڪيائين. مصنف دباچي ۾ لکي ٿو:
”بالجمله عقده خاطر آن ماند، که مشائخ زمان بقيد زمان و مکان و انتساب سلاسل و اصحاب ببيان آرد،اين رساله موجز جاوي آن مقصد شده، و تاريخش در اسم ’معيار سالکان طريقت‘ مبراهن....آنکه صريح وي بتحرير سال وفات معلوم نشد بهم عصران الحاقش کرده، و اگر درحقيقت مابين زيادتي و کمي ده بيست سال بوده باشد........مقصد آنکه گويند فلاني در زمانه فلان......بوده، يا بفلاني صحبت کرده.......“
جن جو نه سان معلوم ٿيو ۽ نه زمانو، انهن کي مصنف آخر ۾ آندو آهي. ڪتاب جو اختتام هيٺئين قطعي تي ٿئي ٿو:
در مرز دل چو تخم و لا نيک کشته شد
خوش رشتهﻋ ز ريشهﻋ....رشته شد
آن رشته بسته گل بسرِ گل ازان نهال
کز دست آبيار کرامات گشته شد
بوده ولائي اهل ولايت مراد من
جز ذکر شان هر آنچه بلب بود شسته شد
بخشد عروج عرش صفا سير اين سوار
زان ره که ذکر هر ولي اينجا فرشته شد
بالفعل آنچه گشت ز قوتِ ظهور آن
روز ازل بطينت طبعم سرشته شد
در آتش مجاهدهﻋ جمع اين کتاب
بسيار روزگار روانم برشته شد
تاريخ اين رساله براي عيار طبع
”معيار سالکان طريقت“ نوشته شد
1202هه
خوش قسمتيءَ سبب، هن قيمتي ڪتاب جو هڪ خوشخط نسخو، برٽش ميوزم (589، 21 ADD) ۾ موجود آهي_ جيڪو 1246هه ۾ مرحوم مير مراد علي خان پنهنجي لاءِ لکرايو هو. انهيءَ تان ’مئڪرو فلم‘ نقل راقم الحروف تيار ڪرائي پاڻ وٽ محفوظ ڪيو آهي.
مير صاحب مرحوم جي علمي انهماڪ ۽ ذوق جو بي اختيار داد ڏيڻو پوي ٿو، جڏهن ڏسجي ٿو ته 23 ورهين جي ڄمار ۾ جيتوڻيڪ مختلف بيمارين ڪري، سندس صحت بيڪار ۽ بدن ضعيف ٿي چڪو هو، ان وقت به قلم هٿ مان نه ڇڏيائين، ۽ وفات کان هڪ ورهيه اڳ به، هڪ ئي سال ۾، مٿيان نهايت ئي قيمتي ۽ ڪارآمد ڪتاب لکيائين.
(25)”روضهه“ الانبيا“: هن ڪتاب جي تصنيف جو سال معلوم نه ٿي سگهيو. ٺٽي جي فهرست نگار، اهو ڪتاب به مير صاحب جي تصنيفات ۾ ڏيکاريو آهي. مير ”مائل“ جيڪا فهرست ”تحفـة الڪرام“ جي سر ورق تي لکي آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪتاب نظم ۾ هو. ڪتاب جو ڪوبه نسخو موجود نه آهي.
(26)”زينت الا خلاق“: هن ڪتاب جو نالو به مير ”مائل“ لکيو آهي. ڪتاب منظوم، ۽ نصائح ۾ آهي.
(27)”غوثيه“: هن جو نالو به مير ”مائل“ لکيو آهي_ سلوڪ ۽ معرفت تي منظوم ڪتاب آهي.
(28)” قصاب نامه“: هي به نظم ۾ آهي: مير ”مائل“ ان جو نالو لکيو آهي.
(29)”ميزان الافکار“: منظوم؛ سلوڪ ۽ معرفت ۾؛ مير ”مائل“ هن جو نالو فهرست ۾ ڏنو آهي.
(30)“تذهيب طباع“: سلوڪ ۾ ڪتاب آهي؛ مير ”مائل“ جي فهرست ۾ ان جو نالو آيل آهي.
(31) ”سر فراز نامه“: پندو نصائح ۾ آهي. نالي جي مناسبت سبب خيال ٿئي ٿو ته شايد هي ڪتاب مير صاحب، ميان سرفراز ڪلهوڙي جي نالي معنون ڪيو آهي، ۽ غالباً نظم ۾ آهي.
(32)”حديقهه البلغا“: مير ”مائل“ هن ڪتاب جي موضوع متعلق ڪجهه ڪونه لکيو آهي؛ نالي مان اندازو ٿئي ٿو ته هي ڪتاب علمي آهي.
(33)”مثنوي کان جواهر“: مير ”مائل“ هن جو به تفصيل ڪونه ڏنو آهي.
(34)”ميزان فارسي“:ڀانئجي ٿو ته صرف نحو جي سلسلي جي تصنيف آهي.
(35)” رساله معما مع شرح“: نظم و نثر.
(36)”لب تاريخ ڪلهوڙه“: مير”مائل“ جي فهرست مان معلوم ٿئي ٿو ته هي ڪتاب به نثر ۾، ڪلهوڙن جي تاريخ تي آهي: گويا هي ٽيون ڪتاب انهيءَ موضوع تي آهي، جنهن جو پڻ نسخو تلف ٿي ويو.
(37)” بياض محڪ الشعرا“: مير صاحب، قديم دستور مطابق هن ڪتاب ۾، متقدمين کان وٺي پنهنجي زماني تائينءَ جي فارسي گو شاعرن جي هم طرح غزلن جو انتخاب ڪيو آهي. هن ڪتاب جي ترتيب جو خيال، کيس ”محسن“ ٺٽويءَ جي انتخاب کي ڏسي آيو، خبر نه آهي ته ڪتاب جي ڪيتري ضخامت هئي. ادبي بورڊ ۾ ٽي نامڪمل نسخا مير صاحب جي هٿ اکرين موجود آهن، جيڪي انهيءَ طرز تي آهن_ ڪن ۾ غزلن جو انتخاب آهي، ۽ ڪن ۾ فقط اشعارن جو. اهي بياض ”محڪ“ جا مختلف جزا آهن يا ”محڪ الشعرا“ نالي ڪو ٻيو مڪمل ڪتاب هو، ان جي خبر ڪانه ٿي پنجي سگهي.
(38)” ديوان اشعرا“_ : مير صاحب جو ڪوبه مڪمل ديوان ڪونه ٿو ملي. مير ”مائل“ جنهن ديوان جو حوالو پنهنجي فهرست ۾ ڏنو آهي، اهو غالباً ضايع ٿي ويو.
(39)”قصائد و منقبت“: جنهن بياض ۾ ”مڪلي نامو“ آهي، انهيءَ بياض جي شروع ۽ آخر ۾، مير صاحب پنهنجا قصيدا، منقبت وغيره لکيا آهن، جن جو تعداد 26 کن ٿيندو. ان ۾ وڏا وڏا قصيدا ۽ طويل منقبت آهن. هڪ قصيدو ”لاميه“ 265 شعرن جو آهي؛ چند رباعيون به آهن، ۽ هڪ نامڪمل مثنوي به منجهس موجود آهي.
(40_41) مير ”مائل“ جي فهرست ۾، ٻن ٻين ڪتابن جا نالا به آهن، جيڪي سمجهه ۾ نٿا اچن.
(42)”انشاي قانع“: سنڌي ادبي بورڊ ۾، مير صاحب جي انشا جو هڪ نامڪمل مجموعو، سندس پنهنجي خط ۾ موجود آهي. مجموعي جا جملي 32 صفحا آهن. صفحي جو سائيز آهي. انهيءَ ڪتاب ۾، خوب عبارت آرائي ڪيل آهي، ۽ جا بجا موزون شعر به ڪتب آندل آهن. چند شعر نمونتاً هن هيٺ ڏجن ٿا:
بسيار صبح شد که نسيمي نمي وزد
اي گل مگر تو پاي صبا را شکسته اي
______ ______
گر بر تنِ من زبان شود هر مو
يک شکر تو از هزار نتوانم کرد
______ ______
نشد که از سر ما هجر دست بر دارد
بهر ديار که رفتيم آسمان پيدا است
______ ______
ز تيغ شوق تو هر عضو بسمل افتاد است
مرا سفر برفيقان کاهل افتاد است
زمانه دشمن و من بيزبان وقت زبون
اگر نه رحم کني کار مشکل افتاد است
______ ______
ز ديده دوري و از دل نمي وري بيرون
خدا بکس ننمايد وصال هجر آميز
______ ______
قلم شکسته تر است از زبان نميدانم
که شرح غم بکدامي زبان کنم تقرير
زبان کس نتواند جهات شکرش را
اگر بهر نفسي صد چو من کند تقدير
______ ______
شکوه نقصان داشته فصل از ميان انداختم
نرخ ارزان بود کالا در دکان انداختم
______ ______
جنون بصف شکني عقل در صف آرائي
دل کرانه طلب درميان تماشائي
______ ______
سوادش نوربخش ديدهﻋ حور
بياضش از فروغ صدق پر نور
______ ______
عباراتش چو آبِ زندگاني
درو پيدا جواهر از معاني
______ ______
ما شرمسار مانده ز تقصير هاي خويش
لطف تو خود نمي نگرد خوب و زشت ما
______ ______
گر عظيم است از فرودستان گناه
از بزرگان عفو کردن اعظم است
______ ______
خواستم تا شرح شوقِ صحبتت سازم بيان
ناشکيبا شد دلم رفت از کفم تاب و توان
______ ______
ضرورت است و گرنه خدائي ميداند
که ترک صحبت ايشان نه اختيار من است
طريقت جو سلسلو:
مير صاحب جو خاندان مائل به تشيعت هو؛ چنانچه انهيءَ سبب ڪري نور الله شوستريءَ سندس ايراني بزرگن کي پنهنجي ڪتاب ”مجالس المومنين“ ۾ جاءِ ڏني. مير صاحب جي ”مختار نامه“، ”اعلان غم“، ”زبدة المناقب، ۽ منقبتن خواهه سلامن جي ڪثرت تعداد مان پڻ اهو ئي اندازو ٿئي ٿو ته سندس پنهنجي طيعت به تشيعت ڏانهن مائل هئي_ ۽ پاڻ کي جاءِ بجاءِ خادم اهلبيت لکندو رهي ٿو؛ ليڪن ساڳئي وقت، سندس وسيع المشربيءَ جي هيءَ حالت هئي، جو ڪيترين جاين تي، هن قسم جا اشعار تصنيف ڪري، پاڻ کي ٽن يارن سان به سرخرو ڪيو اٿائين:
چو رافضي نکنم سرد دل به بغض کسي
ز چهار يار درين دهر گرم محفل ما ست
______ ______
نبود عجب بما نشد ار صاف رافضي
که دل ز گرد کينهﻋ اصحاب شسته ايم
نه فقط ايترو، بلڪ سندس والد خواهه سندس پنهنجي بيعت، طريقهﻋ نقشبنديءَ ۾ ٿيل هئي؛ چنانچه ”طومار سلاسل گزيده“ ۾ پنهنجو ۽ پنهنجي والد جو سلسلو هن طرح ڏنو اٿائين:
’مير علي شير مريد شيخ عبدالاحد جو، اهو مريد پنهنجي والد حاجي غلام معصوم جو، اهو مريد شيخ محمد اسماعيل جو، اهو مريد حضرت قيوم زمان محمد صبغـة الله جو، ۽ اهو مريد خواجه محمد معصوم بن مجدد الف ثانيءَ جو‘.
’سندس والد مير عزت الله، مخدوم آدم(عرف مخدوم آدو) جي ڏهٽي ميان محمد(1) جو مريد هو، جيڪو ٺٽي جي مشهور بزرگ مخدوم ابوالقاسم (المتوفي 1138هه) نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهو مريد شيخ سيف الدين (برادر محمد معصوم) جو ، ۽ اهو مريد پنهنجي ڀاءُ خواجه محمد معصوم ولد مجدد الف ثانيءَ جو.
اهڙيءَ طرح مير صاحب جي ناناڻڪي آڪهه مان، سيد رحمـةالله عرف سيد مٺو به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ جو مريد هو؛ اهڙيءَ طرح مير صاحب جا ٻه ٻيا عزيز، سيد محمد ناصر ۽ سيد عبدالله (ولدان سيد نعمت الله شڪرالاهي) به مخدوم ابوالقاسم نقشبنديءَ کان بيعت ڪيل هئا. اهڙيءَ طرح طريقت جي سلسلي جو تعلق، انهيءَ خاندان جو، نقشبندين سان هو.
مير صاحب جي والد، مي عزت الله، 1161هه ۾ انتقال ڪيو. مير صاحب جي عمر ان وقت ايڪيهن ورهين جي هئي. پاڻ هيٺين تاريخ انهيءِ حادثي تي تصنيف ڪيائين:
خرد گفت تاريخ سالِ وفات ”که پيو ست بارحمتِ ايزدي“_1161هه
بعد ۾ کيس معلوم ٿيو ته منشي چتر ڀوڄ، قاضي محمد امين جي تاريخ وفات، ”برحمت ايزدي پيوست“ (1160هه) مان ڪڍي آهي؛ ۽ کيس خيال ٿيو ته معاصر مٿس سرقي جو الزام نه ڌرين، تنهنڪري سندس قول مطابق ’ملهم غيبيﻋ‘ کيس هي نعم البدل عطا فرمايو:
”الله العزة و للرسل وللمومنين“_ 1161هه
اولاد:
مير صاحب کي 1160هه تائين، نرينو اولاد ڪونه هو. 1160هه ۾ پاڻ سورت ويو، جتي سندس ملاقات علامه سعدالله سورتيءَ سان ٿي. اهو بزرگ جيد عالم ۽ معقولات ۾ بينظير هو؛ کيس ٻه پٽ هئا_ مير عبدالعلي ۽ مير عبدالولي_ انهن ٽنهي نالن ۾ هيءَ رمز رکيل هئي، جو جيڪڏهن ٽنهي نالن جا آخري لفظ گڏ ڪبا ته ”علي ولي الله“ جو فقرو ٺهندو. ميرصاحب کي اها تر ڪيب نهايت پسند آئي، ۽ ارادو ڪيائين ته جيڪڏهن مٿس به الله فضل ڪيو، ۽ کيس اولاد ٿيو ته نالا انهيءَ ترڪيب سان رکندو. انهيءَ واقعي جو ذڪر پاڻ به ”تحفـة الڪرام“ (ج 2، ص 33) ۾ ڪيو اٿائين، ۽ ”تحفـة الطاهرين“ جو مصنف شيخ محمد اعظم ٺٽوي جيڪو پڻ ان وقت سورت ۾ مقيم هو، ان سان به اهو خيال ظاهر ڪيائين، جنهن صاحب انهيءَ واقعي کي هيٺينءَ طرح نظم ڪيو:
علي شير ”قانع“ حسيني که او
بود زبدهﻋ آل خيرالبشر
يکي روز مي گفت با من به راز
که ايزد ببخشد مرا دو پسر
يکي را بخوانم غلامِ علي
غلامِ ولي الله نام دگر
که از اسم شان سال ميلاد شان
به پيشِ سخن گر شود جلوه گر
’علي ولي الله‘ از هر دو اسم
بر آمد بوضع خوش و خوبتر
بخاموش ماندم ازين گفتگو
که اين از کرامات باشد مگر
بدل گفتم آخر اگر عمر هست
شوم تجربه را يکي منتظر
بسه سال آن هردو پور گزين
که ”قانع“ ازان داد سابق خبر
ولادت موافق باعداد نام
خدايش عطا کرد با زيب و فر
تو اي ”اعظما“ زبن شگفتي مدار
که اين گفته ز الهام دارد اثر(1)
الغرض انهيءَ ارادي ۽ عزم کان پوءِ، کيس سڀ کان پهريون پٽ 1181هه ۾ تولد ٿيو، جنهن جو نالو غلام علي(2) رکيائين. نالي مان تولد جو سال بر آمد ٿئي ٿو. 1183هه ۾ کيس ٻيو فرزند ڄائو، جنهن تي ’غلام ولي الله‘ نالو رکيائين، جنهن مان به ڄم جو سال نڪري ٿو. مير صاحب جي آس پوري ٿي؛ اميد بر آئي: نه فقط تولد جا سال نالن مان نڪتا، بلڪ حسب خواهش نالي جي آخري جزن ملائڻ سان ”علي ولي الله“ جو فقرو به ٺهي ويو.
مير صاحب کي ٽيون پٽ 1171هه ۾ ٿيو، جنهن جو نالو ’مير امير علي‘ رکيائين. ميان غلام محمد ٺٽويءَ تاريخ ڪڍي ”در چمن جاه شگفته گلي“_ 1171هه ۾ ميان محمد پناه ”رجا“ هيءَ تاريخي سجع تيار ڪئي: ”امير علي بن علي شير حسيني“_ 1171هه.
مير صاحب جي خاندان جي هاڻوڪي جانشين مير حسن علي شاه_ بن مير صابر علي ”صابر“ بن مير حسن علي ”ضيا“ بن مير صابر علي ”سائل“ بن مير غلام علي ”مائل“ _ وٽان جيڪو مون کي شجرو مليو، ان ۾ چوٿين پٽ جو نالو ”سيد ڪاظم“ لکيو ويو آهي، جنهن جي تصديق ٻئي ڪنهن ذريعي سان ڪانه ٿي. ازان سواءِ ٽئين پٽ جو نالو ”غلام حسين“ لکيل آهي، جنهن کي اسان مير امير عليءَ جو عرف سمجهون ٿا.
شاگرد: مير صاحب پنهنجي شاگردن جو ذڪر ڪونه ڪيو آهي. ”مقالات الشعرا“ ۾ فقط ٻن شاگردن جو نالو کنيو اٿائين_ هڪ پرسرام”مشتري“، جنهن لاءِ لکي ٿو ته ”پرسرام مشتري ڀاٽيو، ولد دوارڪاداس ابن سجا سنگ (اهي ٻيئي صاحب مير ڪمال الدين احمد خان وٽ مير منشي هئا) مير محمود صابر جو هنديءَ ۾ شاگرد هو؛ فارسيءَ ۾ ”مشتري“ ۽ هنديءَ ۾ ”بيربل“ تخلص ڪندو هو، ۽ فارسيءَ ۾ مير قانع کان اصلاح وٺندو هو (مقالات الشعرا“، ص 29). اهو ذڪر ”مقالات“ ۾ آهي، ۽ مير صاحب لکيو آهي ته ”درين وقت نامبرده مشق سخن مي کند“_ جنهن مان معلوم ٿئي ٿو ته ”مقالات“ جي تاليف (1169تا 1174هه) وقت، ”مشتريءَ“ سندس شاگردن ڪئي. مير صاحب جو ٻيو شاگرد هو شيخ حسن بخش ”اظهر“، جيڪو اصل هندو هو، ۽ پوءِ پنهنجي والد جهوڙيمل سميت مسلمان ٿيو، ۽ سندس والد عبدالسلام نالو رکرايو. فارسي شعر جي اصلاح، اهو نوجوان به مير صاحب کان وٺندو هو (”مقالات الشعرا“، 40).
مير ”مائل“ ”مجمع البلغا“ نالي جيڪو سنڌ جي فارسي گو شاعرن جو تذڪرو لکيو هو، ان ۾ مير صاحب جي شاگردن جو مفصل احوال هن لکيو هوندو؛ ليڪن افسوس، جو اهو تذڪرو تلف ٿي ويل ٿو ڀانئجي، جنهنڪري مير صاحب جي شاعرانه فيض جو اهو باب به ، تذڪري سان گڏ، گم ٿي ويو.
وفات:
مير صاحب پنهنجي عمر جا پويان چند سال، مختلف بيمارين ۽ جسماني نقاهت ۾ گذاريا، جنهن جو اشارو ”معيار سالڪان طريقت“ جي ديباچي ۾ ڪيو اٿائين 1202هه ۾ سندس عمر ٽيهٺ ورهيه هئي؛ بيماريءَ ۽ ڪمزوريءَ، هوندي به هو پنهنجي علمي مشغلي، شعر و سخن ۽ تصنيف تاليف ۾ مصروف رهيو، ۽ انهيءَ سال ۾ هن ٽي ڪتاب تيار ڪيا، جن جو ذڪر اسان مٿي ڪري آيا آهيون. ايندڙ سال يعني 1203هه ۾، سندس انتقال 64 ورهين جي عمر ۾ ٿيو. افسوس جو ايڏي عظيم المرتبت اديب، مورخ ۽ شاعر جي انتقال جي تاريخ ۽ مهينو ڪنهن محفوظ ڪونه ڪيو؛ ۽ نه سندس مزار تي ئي ڪنهن ڪتبو هنيو_ تاڪ شڪرالاهي ساداتن جي قبرستان ۾، سنڌ جي انهيءَ محسن اعظم جي آخري آرام گاهه تي، اڄ ڪو عقيدت ڪيش پهچي، عقيدت جي گلن ۽ محبت جي سلامن جي ورکا ڪري سگهي.
آخوند غلام محمد ٺٽويءَ ”عليـﮧ الرضوان“ مان انتقال جو سال برآمد ڪيو؛ ۽ مير مرحوم جي فرند رشيد مير غلام علي مائل ”ابشره بالجنـة النعم ابدا“ وفات جي سال لاءِ تجويز ڪيو.
اهو زمانو، ٽالپرن جي پهرينءَ چوياريءَ جي فرمانروائيءَ جو هو، جنهن جو پڳدار مير فتح علي خان هو، ۽ ٻيا ٽي ڀائر، مير غلام علي خان، مير ڪرم علي خان ۽ مير مراد علي خان سندس شريڪ ڪار هئا؛ ۽ کين حڪومت هلائيندي ڇهه ورهين ٿيا هئا.
شڪر الاهي خاندان:
انهيءَ خاندان جي بزرگن، جهڙيءَ طرح ايران ۾ علم جو چراغ روشن رکيو، اهڙيءَ طرح سنڌ ۾ پهچڻ کان پوءِ به انهيءَ ڏئي کي اجهامڻ ڪونه ڏنو؛ ۽ خاندان جو هر فرد ۽ گهراڻي جو هر چشم و چراغ، تيل وجهندو ۽ وٽ سوريندو رهيو: ڪم و بيش ساڍا ٽي سـؤ ورهيه، سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ، انهيءَ خاندان جي روحاني ۽ علمي ضوفشانين مان منور ٿيندي رهي؛ جيڪو فرد پيدا ٿيو، سو پنهنجي زماني جو فرد فريد ثابت ٿيو: ڪن روحاني تعليم پکيڙي؛ ڪن دنيوي علومن جي اشاعت ڪي؛ ۽ ڪن شعر و ادب ۽ تصنيف تاليف کي پنهنجو وطيرو بڻايو. ”تهفـة الڪرام“ ۾، مير صاحب پنهنجي خاندان جو جيڪو اجمالي ذڪر ڪيو آهي، ان مان معلوم ٿئي ٿو ته ڪيترن بزرگن، نه فقط طريقت ۽ سلوڪ جا سجادا آراسته ڪيا، بلڪ خود مير صاحب کان اڳ ڪيترا اهڙا بزرگ به ٿيا، جن شعر و سخن، ادب خواه مذهبي علومن ۾ پنهنجو نالو روشن ڪيو.
سيد شاه ولي بن سيد ابوالقاسم بن سيد علي اڪبر بن سيد عبدالواسع بن سيد محمد حسين بن سيد شڪرالله ثاني، جيد عالم ۽ بي مثال انشا پرداز هو؛ مخدوم رحمت الله جو شاگرد ۽ ”تحفـة المجالس“ جو مصنف هو. انهيءَ بزرگ جو فرزند، مير سراج الدين ابو القاسم، صاحب طرز شاعر ۽ تاريخ گوئيءَ ۾ خاص مقام جو مالڪ هو. اهڙيءَ طرح سيد نظام الدين ثاني بن سيد نور محمد ثاني بن سيد نظام الدين بن سيد نور محمد بن سيد شڪرالله ثاني، انهيءَ درجي جو صاحب ڪمال بزرگ هو، جنهن کي هتان گهرائي عالمگير بادشاه ان وقت جي چونڊ علمائن جو جيڪو ايڊيٽوريل بورڊ، ”فتاواي عالمگيري“ مرتب ڪرڻ لاءِ ٺاهيو هو، ان ۾ کيس شريڪ ڪيو، جنهن لاءِ هر لحاظ سان سيد صاحب پاڻ کي اهل ثابت ڪيو.
مير علي شير جي خود پنهنجي گهر ڪيئي اديب، مصنف ۽ شيرين بيان شاعر پيدا ڪيا: سندس ڀاءُ ضياﻋ الدين ”ضيا“، مير ٺاري خان جي درٻار جو ’ملڪ الشعرا‘ هو؛ ڪيترن ديوانن جو صاحب ۽ ”مثنوي هير رانجهه“ جو مصنف هو. مير مرحوم جو ڀائٽيو مير عظيم الدين ”عظيم“، مير فتح علي خان جي درباري شاعرن جو سردار ۽ پنهنجي دور جو عظيم الشان شاعر هو؛ ديوان، ”مثنوي هير رانجهه“ ۽ ”فتح نامه“ سندس يادگار آهن. مير صاحب جو پنهنجو پٽ مير غلام علي ”مائل“، مير ڪرم علي خان جي دربار جو شاعر ۽ وڏي فضل و ڪمال ۽ اوج اقبال جو صاحب هو. مير ”مائل“ کان پوءِ به سندس ٽي پيڙهيون شعر و سخن جو شغل جاري رکنديون آيون، يعني مير ”مائل“ جو پٽ مير صابر علي ”سائل“، ان جو پٽ مير حسن علي شاهه ”ضيا“ ۽ ان جو پٽ مير صابر علي ”صابر“ پنهنجي پنهنجي دور ۽ زماني جا ناليرا شاعر هئا_ پوئين بزرگ کي تقريباً چاليهه ورهه کن لاڏاڻي ڪئي ٿيا، ۽ انهيءَ بزرگ تي نه فقط شاعريءَ جو سلسلو ختم ٿيو، بلڪ خاندان جي ٽن حدن وارين علمي ۽ ادبي روايتن ۽ ورثي جا به دروازا بند ٿي ويا.
_تلڪ الايام انداولها بين الناس.
[”مهراڻ“_2، 1956ع]
________________________________________
(1) ”دشتڪ“ شيراز جي هڪ انهيءَ محلي جو نالو هو، جنهن ۾ اهي بزرگ رهندا هئا. هن وقت شهر جي انهيءَ حصي کي ”ارب آب“ سڏيو وڃي ٿو.
(1) ”حبيب السير“ ج 3، جز 3، ص 335؛ ”مجالس المومنين“، مجلس پنجم، ص 226.
(2) ”حبيب السير“ ج 3، جز ص 335؛ ”هفت اقليم“، ص 261، مطبوعه بنگال ايشياٽڪ سوسائٽي، ڪلڪتو.
(3) ”مجلس المومنين“ ۾ ربيح الاول لکيل آهي، ص 223. ”خلاصـﺔ الاخبار“ 17 ربيع الاول تاريخ ڏني آهي، ص 32،
(1) ”مجالس المومنين“ جي صاحب لکيو آهي ته مير صاحب شرعي علومن جي تعليم پنهنجي والد ۽ پنهنجي سوٽ مير نظام الدين احمد وٽ ورتي، ۽ عربي علوم ۽ ادب جي تعليم پنهنجي ٻئي سوٽ مير حبيب الله وٽان حاصل ڪيائين صفحو 350.
(2) ”حبيب السير“، ج 3، جز 4، ص 110_ 111.
(1) ”مقالا الشعرا“، ص 208؛ ”مجالس المومنين“، ص 350.
(2) مقالات ص 209.
(1) اها نهرست مير صاحب ”مجالس المومنين“ تان نقل ڪئي آهي (ڏسو مجالس المومنين، ص 350).
(2) ”شرح اثبات واجب“ از مير غياث الدين منصور ثاني (رجال ”حبيب السير“، ص 241)؛ ”مجالس المومنين“، ص 350.
(1) ”حبيب السير“ ج 3، جز 4 صل 111.
(2) ”مقالات الشعر“، ص 209؛ ”مجالس المومنين“، ص 350.
(1) (1) ”کتاب صحـﺔ الکلام“ در در ”حجـﺔ الاسلام“_ امام غزالي)، (2) ”هزار بيت“، (3) ”محاکات“، اول_ ثاني_ ثالث، (4) ”شرح برکتاب اثبات واجب“؛ (5) ”کتاب تعديل الميزان بر منطلق“ (خلاصه ”منطق شفا“)؛ (6) ”معيارالافکار“ (خلاصه ”تعديل الميزان“)؛ (7) ”کتاب لوامع و معارج“ (علم هيئت)؛ (8) ”تحفـهء شاهي“ (17 ورهين جي ڄمار ۾ لگيائين؛ (9) تجريـﮧ در حکمت“ (جامع مسائل حکمت طبيعي و الاهي)؛ (10) رُساله در معرفت قبله“؛ (11) ”کتاب معالم الشفا“ (طب)؛ (12) ”شافي“؛ (13) ”سفرويه هيئت“؛ (14) ”حاثيه بر الاهيات شفا“؛ (15) ”حاشيـﮧ بر شرح حکمت العين“؛ (16) ”رساله در باب خلافت فرزند خود“؛ (17) ”رد بر حاشيه شمسيه_ علامه دوالي“؛ (18) ”رد بر حاشيه محمد“؛ (19) ”خلاصــﺔ التلخيص“ (اختصار رساله تلخيص و معاني وبيان)؛ (20) ”رد بر حاشيه تهذيب“؛ (21) ”رد انموذه“؛ (22) ”رساله تحقيق جهات“؛ (23) ”رد بر رسالهء زوراء“؛ (24) ”رساله مشارف در اثبات واجب کتاب اخلاق منصوري“؛ (25) ”حاثيه بر اوائل کشاف تفسير سورة الانسان“؛ (26) مقامات العارفين“ (تصوف و اخلاق_ پنهنجي پٽ مير شرف الدين عليءَ لاءِ لکيائين)؛ (27) ”رساله قانون السطنت دين“؛ (28) ”شرح کتاب هيا کل انواز“؛ ۽ (29) ”حاشيه بر اشارات“. مير علي شير وڌيڪ هنٺين ٻن ڪتابن جا نالا ٻڌا؛ (30) ”کتاب رياضي الرضوان“؛ ۽ (31) ”کتاب اساس در علم هندسه“. (”مقالات الشرا“، ص 211؛ ۽ ”مجالس المومنين“، ص 351).
(1) ”مجالس المومين“، ص 351.
(2) ڏسو ”خلاصـﺔالاخبار“ ص 42.
(1) ”حيبب السير“، ج 3، جز 3، صل 248
(2) ڏسو خلاصـﺔ الاخبار ص 19_18
(1) .تحفـﺔالڪرام“، ج 2، ص 71؛ ”مجالس المومنين“، ص 222.
(2) ”حبيب السير“ جي مصنف جو نالو غياث الدين بن همالدين محمد خوندير هو؛ هو 880هه جي قريب هرات ۾ ڄائو، ۽ 941هه ۾ گجرات ۾ فوت ٿيو؛ نظام الدين اولياءَ جي مقبري جي ايوان ۾ دفن ٿيو، امير خسرو جي قريب؛ ”حبيب السير“ 930هه ۾ ختم ڪيائين.
(3) ”مجالس امومنين“، ص 222.
(1) ”تحفـﺔ الڪرام“ جو مصنف لکي ٿو ته ”سيد شڪرالله پنهنجي پٽ کي وصيت ڪئي هئي ته ”جيڪڏهن تنهنجي اولاد کي ڪا مشڪل پوي ته منهنجي انهن ٽنهي سنگتين ڏانهن کين رجوع ڪرڻ گهرجي“؛ انهيءَ وصيت مطابق اڃا تائين عمل ٿيندو اچي ٿو_ چنائچ محمد حسين ۽ سيد ظهيرالدين ثاني بن سيد شڪرالله ثانيءَ جو اولاد سيد منبه ڏانهن رجوع ڪن ٿا؛ ۽ سيد نظام الدين جو اولاد سيد ڪمال سان متوسل آهي، ۽ اهڙيءَ طرح سيد عبدالرحمان جو اولاد سيد عبدالله ڏانهن رجوغ ڪري ٿو.“ (تحفـﺔ الڪرام، ج 2، ص 195)
(1) سيد صاحب کان پوءِ، شاه حسين حضرت قاضي محمد اچيءَ کي بکر مان گهرائي، انهيءَ عهدي تي رکيو، ۽ ان کان پوءِ اهو منصب قاضي صاحب جي ئي خاندان ۾ پشت به پشت هلندو آيو، جنهن جو سلسلو انگريزن جي ابتدائي زماني تائين قائم رهيو؛ قاضي علي محمد صاحب ٺٽوي انهيءَ گهراڻي جو هن وقت ياد گار آهي.
(1) ”تحفـﺔ الڪرام“ ج 3، ص 195.
(2) مير قانع جو نالو مير عبداللطيف هو. ڏسو ”مقالات“ ص 205 207.
(1) نادرشاه، 11 محرم 1153هه جو، لاڙڪاڻي مان ڪوچ ڪري، ايران هليو ويو.
(1) هي بزرگ، مخدوم ضياءالدين جو ڏهٽو هو؛ ويهن ورهن جي ڄمار ۾ تعليم جي تڪليل ڪري، درس ڏيڻ شروع ڪيائين مير صاحب لکيو آهي ته سندس مدرسو ايڏو مشهور ۽ عظيم الشان هو، جو شهر ۾ ان جو ٻيو ثاني ڪونه هو. ”منقول“ ۾ پنهنجي ناني ضياء الدين ۽ ”معقول“ ۾ مولانا محمد صادق جو شاگرد هو. 1179هه ۾ حج تي اسهيو، جتي 18 ذيقعـﮧ جي انتقال ڪيائين (تحفـﺔ الڪرام“ 225_ ”مقالات الشعرا“ 295).
(2) ميان نمت الله جو وڏو ڀاءُ هو؛ عالم باعمل ۽ نهايت ئي پاڪ باطن ۽ صاف سيرت بزرگ هو. حرمين ۾ هڪ سال رهي، حديث جي سند ورتائين. جهونا ڳڙهه ۾ به ڪجهه عرصو رهيو. ٻيو دفعو به جهونا ڳڙهه ٿي ويو، جو واٽ تي ڪڇ ۾ انتقال ڪيائين. (”تحفـﺔ الڪرام“ ص 226، ۽ ”مقالات الشعرا“ ص ل132).
(3) ميان رحمت الله جو فرزند ۽ مخدوم علي احمد المعروف به قمري (برادر مخدوم ادم) جي اولاد مان هو_ صاحب نسبت ۽ وڏيءَ ڪڻيءَ وارو بزرگ هو. 1154هه ۾ انتقال ڪيائين. (”تحفـﺔالڪرام“، 226؛ ”مقالات الشعرا“، ص 85).
(1) ”مقالات الشعرا“، ص 85
(2) ”مقالات الشعرا“، ص 143
(3) ”مقالات الشعرا“ ص 295
(4) ”مقالات الشعرا“، ص 75.
(1) ”مقالات الشعرا“، ص 135؛ مير صاحب لکي ٿو ته ”(هيءُ بزرگ) نهايت باوقار ۽ پرتمڪين شخص هو. طبيعت جو خوش باش ۽ نهايت ئي رنگين مزاج هو، خوراڪ پوشاڪ جو به شوقين هو. مير عبدالقدوس شيرازي سندس دوست هو، تاريخ گوئيءَ ۾ کيس ڪمال حاصل هو. شهر خواهه حڪامن ۾ سندس وڏي عزت هئي (تحفـﺔ الڪرام، ص 844) ”مقالات الشعرا“ ۾ مير صاحب سندس تاريخ گوئيءَ جا مثال به ڏنا آهن.
(2) ”مقالات الشعرا“ (ص 58): آخوند صاحب ڳچ عرصي تائين جهانگارن باجارن جي ساداتن وٽ رهيو. تاريخ گوئي ۽ شعر و سخن جو به شوق هوس. مير فخرالدين شيرازي برادر مير علي شير ”قانع“ کي جڏهن علي اڪبر نالي پٽ ڄائو، تڏهن هيٺيون قطعهء تاريخ لکيائين:
بــــــهــــــار هــــــمــــــايـون بعالم رسيد صــــــنوبر به بستان احــــــمد چميـــد
گــــــل گــــــلشــــن بــــــاغ آل رســــــول در روشــــن از درج شــــــاه شــــــهيــــــد
بفــــر همــــــايــــــون و فــــــرخنده نــــــام برول سعيـﮧ از عدم ســــــر کشــــــيد
چـــــــگويم وفاتش کــــــه نــــــايد بعد نجيب و نقيب و حسيب و ســــــعد
نيازم بدرگاهه حق صبح و شام کــــــه نــــــامش علي اکبر آيد پــــــديـﮧ
بــــــســــــال تــــــولد شريفش فــــــتــــــاد چو فکرم بخاطر ز احصي البعيـﮧ
در انداخت نــــــاگاه هــــــاتــــــف نــــــدا ”گل اندر گلــــــستان حــــــيـــــــﮧ ردمــــــيد“_ (11146هه)
(1) مرزا محمد جي علم و فضل جي شهرت ٻڌي، ميان مرادياب بن ميان نورمحمد کيس پاڻ وٽ گهرائي، پنهنجو معتمد خاص ڪري رکيو. ”قانع“، ”مقالات الشعرا“ ص 72 تي لکي ٿو ته ”ڪجهه عرصي بعد اهو درجو حاصل ڪيائين، جنهن کان مٿي تصور ڪرڻ ناممڪن آهي“. صاحبزادو ميان مرادياب جڏهن هندستان ويو، ان وقت ميان نورمحمد کيس پنهنجي دربار ۾ مقرر ڪيو، جتي صاحبزادي کان به وڏيڪ سندس قدر ۽ منزلت ٿي: محمد مرادياب جڏهن تخت تي ويٺو (1168هه) تڏهن کيس ٻيهر پاڻ وٽ رکيائين. ڪجهه عرصي کان پوءِ، ڪن سببن ڪري معزول ٿي ۽ عراق جي زيارتن تي وڃڻ لاءِ ڪڪرالي بندر تي پهتو؛ اتان کيس ڪڪرالي جي ڄام جهاز تي سوار ٿيڻ نه ڏنو، جنهنڪري ڪراچي بندر تان سوار ٿيڻ جو ارادو ڪيائين، ليڪن روانو ٿيڻ کان اڳ سندس انتقال ٿيو. مير علي شير هيٺين تاريخ چئي:
_ ز روي تعميه تاريخش افتاد،
”غريب از دام دنيا گشته آزاد“_
1212 _ 45 =1127هه
جفر ۽ تڪثير ۾ به ڪامل ۽ عامل هو. ”جفر جامع“ نالي ڪتاب ميان نورمحمد لاءِ لکڻ شروع ڪيائين، ليڪن مير صاحب جي انتقال سبب ڪتاب پورو ڪري نه سگهيو.
(1) ”مقالات الشعرا“، ص 214
(1) ”مقالات الشعرا“، ص 66
(2) مير حيدرالدين ابوتراب ”ڪامل“ بن مير رضي الدين ”فدائي“، بن مير ابوالمڪارم ”شهود“، بن مير ابوالبقا اميرخان، بن مير ابوالقاسم ”نمڪين“_ جيد عالم، بلند پايه شاعر ۽ درويش صفت انسان هو. سنڌي، هندي ۽ فارسيءَ ۾ جدا جدا ديوان مرتب ڪيائين. محمد پناه ”رجا“، مير ابوالبقا بهرور علي ۽ ٻيا ڪيترا انهيءَ دور جا شاعر سندس شاگرد هئا. 1164هه ۾ وفات ڪيائين (ڏسو ”مقالات الشعرا؛ ”تحفـﺔ الڪرام“، ۽ ”تذڪره امير خاني“).
(3) ”مقالات الشعرا“، ص 214، ص 254
(1) ”مقالات الشعرا“، ص ل214
(2) ميان مرادياب جي معزولي ۽ غلام شاه جي تخت نشينيءَ تي باللچند ”آزاد“ هيٺين تاريخ چئي:
بنِشست غلام شاه بر مسندجاه، براخاست مرادياب نااميد به آه
(1377 + 123) _ (366 + 6) = 1170
(1) ”مقالات الشعر“، ص 215
(1) ”تحفـﺔالڪرام“، ص 102
(2) جناب قاضي علي محمد صاحب ٺٽويءَ وٽ شاهي فرمانن ۽ استادن جو هڪ مجموعو آهي، جيڪو ٺٽي جي ڪنهن بزرگ انگريزن جي آمد کان پوءِ مرتب ڪيو آهي؛ ٺٽي جي مختلف خاندانن جي سلسلي ۾ منجهس شاهي فرامين هن لاءِ نفل ڪيا ويا آهن، ته اهو مجموعو انگريزن کي ڏيکاري، انهن سَنَدن کي سندن دور حڪومت ۾ جاري ڪرائجي.
(1) چاليهه دام هڪ رپئي ٿيندا هئا_ ٻاويهن هزارن دامن جا 550 رپيا ٿيا.
(1) ساڍا ٻارهن سـﺆ رپيا.
(2) 5 رپيا خرار هو_ مجموعي قيمت 350 رپيا ٿي.
(1) اها خوشحالي، اها عزت ۽ آبرو انگريزي دور تائين قائم رهندي آئي. چرڏهين صدي هجريءَ جي شروعات ۾، مير علي شير جو پوٽو مير صابر علي شاه ثاني زنده هو، جنهن کي نه فقط شهر ۾ عزت هئي، بلڪ سرڪار انگريز وٽ به کيس هر طرح جي آبرو حاصل هئي_ چنانچه انگريزي هندستان جي مکيه ماڻهنن متعلق جيڪو اٺن جلدن ۾ ضخيم ڪتاب شايع ڪيو آهي، ان ۾ سيد صاحب جو به فوٽو ڏنو ويو آهي.
(1) اهو نهايت ئي نادر تعميه آهي، مٿين مصرع جا عدد 1191هه آهن.
(2) مير بجار وزير اعظم هو؛ سندس شهادت جي تاريخ هن ريت آهي:
از سرِ افسوس گفتا هاتفم ”مير شد از جمدر هندو شهيد“
1 + 1193 = 1194هه
”بمحفلِ شهدا جلوه کرد مير بجار“_ 1194هه
________________________________________
(1) مير شهاب الدين (خانبهادر، وزير الممالڪ، عماد الملڪ، عماد الدوله، نصرت جنگ غازي الدين خان ثالث)، بن امير الامرا حافظ محمد پناه (عماد الملڪ، فيروز جنگ غازي الدين خان ثاني)، ابن مير قمرالدين (خان بهادر، نظام الملڪ آصف جاه اول، بانيءَ سلطنت آصفيه_ سندس تخلص نظام هو) 1195هه ۾ سنڌ آيو، ۽ 76 سالن جي عمر ۾، 1215هه جو، انتقال ڪيائين.
(1) هن سفر ۾ مير صاحب جي ڪيترن نامي ماڻهن سان ملاقات ٿي. جيئن ته محمد علي علي گاذروني احمد آباد ۾ مليس. محمد عاقل دانا، ڪڇ جي هڪ مسجد ۾ ملاقي ٿيو، محمد اسلم ٺٽوي سورت بندر ۾ مليو.
(1) نواب مومن خان جا عدد 846 ٿيا، ان ۾ گجرات جا 624 ملائبا ته 1470 ٿيندا، ڪفر جا 200 عدد وقع ڪبا ته سال 1180هه برآمد ٿيندو (”مقالات الشعرا“ ص 154). ص 154).
(2) ”مقالات الشعرا“ ص 287.
(1) ٺٽي جي ڪتبخانن جون فهرستون، ايليٽ جي فائلن ۾، برٽش ميوزم ۾ موجود آهن. مير صاحب جي ڪتبخاني جا ڪيترا ڪتاب سنڌي ادبي بورڊ ۾ محفوظ آهن.
(1) ”مقالات“_ تحت ”نکهت“
(1) هيءُ مسودو پهريائين سنڌي ادبي بورڊ جي سماهي ”مهراڻ“، 2_1156ع ۾ ۽ پوءِ بورڊ طرفان جدا ڪتابي صورت ۾ (19000000) شايع ٿي چڪو آهي.
(1) مٿين فهرست حضرت مولانا صاحب جن مرتب ڪري عزيزم آغا بدرالدين خان جي ذريعي مون ڏانهن موڪلي، جنهن لاءِ ٻنهي صاحبن جو سپاس گذار آهيان.
(1) ديباچه ”معيار سالڪان“_ برٽش ميوزم.
(1) پير محمد زمان لنواريءَ وارو به ساڳئي ميان محمد جو مريد ۽ مير عزت الله جو پير ڀائي هو.
(1) بياض حسام الدين؛ ”تحفـﺔالڪرام“ نسخه لاهور (سرورق بخط مير ”مائل“)
(2) مير غلام علي ”مائل“ تي اسان جو مضمون، مٿي، هن ڪتاب ۾ ص ص 145_ 268