ميان محمد عارف ”صنعت“: شڪارپور جو ھڪ فارسي شاعر
اين مئي از قحط خريداري کھن خواھد شدن
کوکبم را عدم اوج قبولي بوده است
شھرت شعرم بگيتي بعد من خواھد شدن
خدا آباد رکي شڪارپور جي شھر کي _ منجھس ڪنھن وقت ته امل ماڻڪ آباد ھوندا ھئا. توڙي جو اڄ اتي جا فقط ”شڪارپوري شودا“ مشھور آھن، مگر ڪو زمانو ھو جو منجھس ھر گهر خانهﻋ علم ۽ ھر مجلس بزم ادب ھوندي ھئي. اڄ ناظرين ڪرام کي اسان شڪارپور جي ھڪ گمنام، بلڪ نھايت نيڪ نام فارسي شاعر سان روشناس ڪرائڻ جو شرف حاصل ڪندي، مسرت محسوس ڪيون ٿا.
شڪارپور جي اعوان خاندان جو ھڪ فرد ميان محمد عارف نھايت با ڪمال ٿي گذريو آھي. سندس اولاد مان ميان عبدالخالق شڪارپور ۾ وڪيل ھو، جنھن جو فرزند ڪوآپريٽو بئنڪس جو موجوده ڊپٽي رجسٽرار مسٽر محمد اعظم اسان جو مڪرم دوست آھي.
ميان محمد عارف حقيقت ۾ عارف ھو، شعر ڏانھن به سندس لاڙو ننڍي ھوندي کان ئي ھو، جڏھن ميان صاحبڏني مرحوم وٽ تعليم حاصل ڪندو ھو. ميان صاحب ڏنو شڪارپور واريءَ قاضين جي مسجد جو امام ھوندو ھو. مرحوم محمد عارف جو جڏھن شعر وڻندو ھئس، تڏھن بي اختيار ٿي چوندو ھو:
به شعر ’صنعت‘ صاحب اگر تو دم بزني
به خلق ياد دھي معجزهﻋ مسيحا را
سندس ديوان وفات کان پوءِ ڪيترن ورھين بعد سندس پٽ ميان عبدالخالق مرتب ڪيو، جنھن کي پوڪرداس ڇپائي پڌرو ڪيو ھو.
عبدالخالق مرحوم ديوان جي ابتدا ۾ فارسي زبان ۾ لکي ٿو ته:
”مرحوم والد صاحب جن متفرق ڪاغذن تي اشعار لکندا ۽ سواءِ ڪنھن حفاظت جي اڇلائيندا ويندا ھئا. نام نمود کان بلڪل ڪناره ڪش ھئا ۽ اھو ئي سبب آھي جو سندس ديوان سندن حياتيءَ ۾ مرتب ٿي ڪونه سگهيو“_
مرحوم محمد عارف صاحب 2 تاريخ صفر سنه 1266ھه جو داعي اجل کي لبيڪ چيو، ۽ سندس وفات کان پوءِ سندس وڏي پٽ ميان محمد امين کي ديوان مرتب ڪرڻ جو خيال ٿيو . مگر انھيءَ عرصي اندر ڪتب خاني کي اوچتي باھه لڳڻ ڪري ڪجھه مسودا سڙي خاڪ ٿي ويا ھئا ۽ ڪجھ مينھن پوڻ ڪري بالڪل ضايع ٿيا ھئا. باقي جيڪي بچيل ھئا، انھن کي ڇنڊي ڇاڻي ميان صاحب مرتب ڪيو، ۽ ھڪ نامڪمل ڪتاب 27 ربيع الثاني 1278ھه جي مڪمل ڪيائين. يعني ميان عارف جي وفات کان 12 سال پوءِ، موجوده ديوان جو پھريون مسودو تيار ٿيو. باقي پوءِ به جيڪي اشعار ھٿ ايندا ٿي رھيا، سي ھو گڏ ڪندو ٿي ويو ته نظرثاني ڪرڻ وقت ديوان ۾ درج ڪري، مگر قدرت جي اٽل فيصلي ۽ قضا جي اڻ ٽر ھٿ کيس به ھت رھڻ نه ڏنو ۽ ديوان مرتب ٿيڻ واري سال يعني 1278ھه ۾ عدم ڏانھن عزم سفر ڪري، رخت سفر ٻڌي راھي ٿيو.
سندس ننڍو ڀاءُ ميان عبدالخالق ان وقت بقول پنھنجي ”ٻن سالن“ جو ھو. جڏھن ھو صاحب سن شعور کي پھتو، تڏھن ھن وري نئين سر ديوان کي ميان محمد امين جي گهري دوست مولانا شيخ عبدالمجيد وڪيل شڪارپوريءَ جي امداد سان جوڙي راس ڪيو. موجوده ديوان ان صاحب جو مرتب ڪري ڇپرايل آھي.
ميان عبدالخالق لکي ٿو ته: ”ميان محمد عارف کي ان وقت جو سعدي ڪري ليکيندا ھئا. سندس استاد ميان صاحبڏنو صاحب متخلص به ”صاحب“ ته مٿس عاشق هوندو هو. ميان صاحب تي ”ضعت“ تخلص به سيان ميان صاحبڏني ئي رکيو ھو، ورنه پھرين ته نالي جي مناسبت سان ”عارف“ تخلص ھئس.
سندس ڪلام ۾ ايرانيت جو عنصر زيادھه آھي، جيڪڏھن ڪو غير واقف پڙھندو ته محسوس نه ڪري سگهندو ته ڪنھن سنڌي شاعر جو چيل آھي. رواني، آمد، سلاست ۽ زور بيان جا به خوب جوھر ڏيکاريل آھن.
ديوان جي ابتدا ۾ ھڪ قصيدو حمد باري تعالى ۾ چيل آھي ۽ چند قصيدا سرور ڪائنات جي توصيف ۾ ۽ ھڪ جناب محبوب سبحاني حضرت پيران پير دستگير عليـﮧ رحمـة جي مدح ۾ ۽ ھڪ شڪارپور جي مدح ۽ـ اتان جي حاڪم سيد زين العابدين جي تعريف ۾ آھي. مرحوم شڪارپور جي تعريف ڪندي فرمائي ٿو:
شکارپور که رشک رياض رضوانست
گلش ھميشه بھار و شگفته خندان است
خيال جنت کويش ز سينه چون گذرد
ز خلوت دل ناديده صد بھار انست
ز بيخ خارش صد زعفران عشق شگفت
ز زير خاکش شاخ جمال رويانست
شڪارپور جي مھوشن جي تعريف ڪندي چوي ٿو ته _
ھزار سرو سھي قامتان گل رخسار
به ناز و عشوه به ھر کوچه اش خرامانســـت
شڪارپور جي انھيءَ وقت واريءَ صنعتي ترقيءَ ۽ علمي اوج جو ذڪر ڪندي رقمطراز آھي ته:
ز ھوش عقل و ھنر با فرنگ ھم پھلو ست
ز جوش علم و ادب انتخاب ايران ست
مرحوم شڪارپور جي تعريف مان ئي نٿو ڍاپي. تعريف ايتري بھترين انداز ۽ اڇوتي ادا سان ڪري ٿو، جو بي اختيار داد ڏيڻو ٿو پوي:
به غمزه ديده ليلى که دل ز مجنون برد
سياه نرگس شھلا اين گلستان است
به لعل خنده شيرين که جان خسرو داد
نمک برشتهﻋ آن پسته زين نمکدانست
بھار گلشن کشمير و لال زام ارم
سواد سايهﻋ گلھاي اين گلستان است
انھيءَ قصيدي کان پوءِ ”چانڊڪا“ پرڳڻي (موجوده لاڙڪاڻي) جي حاڪم نواب احمد خان جي توصيف ۾ ھڪ قصيدو چيل آھي. ان کان پوءِ غزليات جي ديوان جي ”بسم الله“ ٿئي ٿي. فرمائي ٿو:
به بسم الله کردم ابتدا عنوان ديوان را
نهادم برسرش افسر رحيم و نام رحمان را
”افسر رحيم و نام ......“ جي جملي جيڪا ندرت ۽ ڦڙڪ پيدا ڪئي آھي، سا مشڪل ڪنھن به شاعر جي ابتدائيه غزل جي مطلع ۾ ھوندي _ سبحان الله!
مٿي ميان صاحبڏني ”صاحب“ جي ھڪ مصرع لکي آيا آھيون، جيڪا ھو صاحب ”صنعت“ جا شعر ٻڌي چوندو ھو. ان جي جواب ۾ ميان صاحب فرمائي ٿو:
به شعر ”صاحب“ صنعت چه جاي دم ز دن ست
کجا است حاجت مشاط روي زيبارا
ھن کان ھيٺ چند چيده مصرع ”يک مشت نمونه خروار“ جي مصداق درج ڪندي، مضمون کي بند ٿا ڪيون:
صنعت نماند خشک زمين زير آسمان
از موج آب ديده جيحون بار ما
صنعت به عمر ”چارده سالان دو ھفته ماه“
از خود ربود مردم پنجاه ساله را
ھست شفق بر فلک يک شرر آه ما
آتش اندوه داد خانهﻋ افلاک را
ز بھر جرعه صھبا گروه زاھدان صنعت
گرو کردند در ميخانه صد دلق مرقعه ھا
چو صنعت رقم ساخت از سوز دل
ز زخم قلم آمدش بوي کباب
واي نالهﻋ صنعت بگوش جان بشنو
که شاخسار غمت را ھزار دستانست
مرحوم شاعر بيمار ھو، گردن تي نڪتل ڦرڙيءَ ڏاڍو تنگ ڪيو ھوس؛ حڪيم سڀ جواب ڏيئي چڪا ھئا: ان مايوسيءَ ۽ بيقراريءَ جي حالت ۾ بستر مرگ تي ھيٺيون غزل فرمايو اٿائين:
در مقاميکه سر سوده شده صاحب تاج
تاجداري است درانجا بکلاھي محتاج
بدکاني که خريدار سرير سوداست
بکدوئي نستانند سر صاحب تاج
سر سودا زده اين درد سلامت بادا
که نيفگند سر پيش مسيحا به علاج
باد شه کشور عشق است غم تو که گرفت
داغ از بلبل و سوزان دل پروانه بباج
آننچان شمع بر افروخته داغ تو بدل
که شده روشن زان صد مـﮧ و مھر سراج
آخر اين شام ز وصل تو شود صبح بھار
اي که شد روز من از ظلمت ھجرت شب داج
مرغ اميد چو عنقاست اگر ليک سعي
ھست در مخلب شھباز طلب چون دراج
سخت باري است بدوش و تن صنعت آن سر
که سرفراز در اين دار نشد چون حلاج
مرحبا! مرحبا!! اي مرحوم شاعر، تون اسان وٽ ڪونه آھين، مگر تنھنجا گفتا اسان وٽ آھن، اسان جي دلين سان پيوست آھن، جيڪي اسان کي ھر وقت جھومايو ڇڏين ٿا.
حشر تک تو قبر مين شادان رهــﻶ، رحمتون سـﻶ ان کي پردامان رھي.
[”ستاره سنڌ“، 26_ 8_ 1934]
(1) غلام محمد مرحوم جو پوٽو، رسول بخش زنده آهي، ڪجهه وقت سول ڪورٽ ۾ منشي به هو. غلام محمـﮧ سنه 1261هه ۾ وفات ڪئي.