2. سنڌ کان ٻاهر جا سياسي، مذهبي رجهانات ۽ حالات ۽ انهن جو سنڌي زندگيءَ تي اثر
1530ع ۾ وفات ڪرڻ بعد سندس پٽ همايون جاءِ نشين ٿيو، پر اهو گھڻو وقت حڪومت سنڀالي نه سگھيو، ۽ پٺاڻ گھراڻي جي بادشاهه شير شاهه سوريءَ کيس شڪست ڏيئي، دهليءَ مان 1540ع ۾ ڪڍي ڇڏيو. 55 سالن کانپوءِ هن ايران جي بادشاهه جي مدد سان وري هندوستان جي حڪومت هٿ ڪئي ۽ هڪ سال جي حڪمرانيءَ بعد وفات ڪيائين. ان کان پوءِ سندس فرزند اڪبر چوڏهن ورهين جي ڄمار ۾ 1556ع ۾ حڪومت شروع ڪئي.
اڪبر گھڻي تجربي ۽ مکيه صلاحڪارن جي مشورن بعد هن راءِ تي پهتو ته، هندوستان جيڏي، برصغير جي حڪومت صرف زور زبردستيءَ سان گھڻي عرصي تائين هلائي ڪانه سگھبي. انڪري ضرورت ان ڳالهه جي هئي ته ڪنهن نظرئي جي بنياد تي، آئين ٺاهي حڪومت هلائي وڃي. انهيءَ خيال سان هن پنهنجي صلاحڪارن جي مشوري سان حڪومت لاءِ هڪ پاليسي ۽ پروگرام مقرر ڪيو، جنهن جا مکيه جزا هيٺيان هئا؛
1. برصغير هندوستان جي مختلف مذهب رکندڙ باشندن ۾ يڪجهتي ۽ اتحاد آڻڻ جي لاءِ، اهو امر ضروري هو ته، اتي جي رهاڪن جي مذهبي اختلافن کي دور ڪري، کين متحد اصولي بنيادن تي کين گڏ ڪجي.
2. اهڙيءَ طرح کين متحد قوم بڻائي، ڪاروبارِ حڪومت ۾ شامل ڪري، گڏيل جوابداريءَ سان ملڪي ڪم هلائجي.
3. حڪومت جي هلائڻ جي لاءِ هڪ عوام پسند آئين جو هئڻ ضروري آهي.
4. هندوستان جي حڪومت جي خارجي پاليسي مذهبي خواه سياسي ڳالهين ۾ بيروني اثرن کان آزاد رکجي.
اها ڳالهه ظاهر هئي ته هندوستان ۾ جتي 30 يا 35 ڪروڙ ماڻهو رهندڙ هجن، اتي ٻه ٽي ڪروڙ مسلمان، سي به ذاتي تعصبن ۽ خود مطلبين ۾ ورهايل، گھڻي وقت تائين، فقط طاقت جي زور تي غير مسلم رعيت جي رضامندي کان سواءِ، حڪومت هلائي ڪين سگھندا. تنهن ڪري حالتن جي تقاضا اها هئي ته، پائدار حڪومت بنائڻ جي لاءِ، هڪ اهڙي پاليسي اپنائڻ گھربي هئي، جنهن ۾ هندو مسلم گڏجي باهمي مشوري سان حڪومت هلائن، تجربي اڪبر کي محسوس ڪرايو ته انهيءَ مقصد کي حاصل ڪرڻ ۾ وڏي رنڊڪ جهڙي ڳالهه، مختلف مذهبن جا اختلاف هئا. تنهنڪري هو انهن اختلافن کي دور ڪري ڪن بنيادي اصولن تي هندوستان جي باشندن کي آڻڻ واسطي طريقا سوچڻ لڳو. انهيءَ مقصد جي حصول لاءِ چشتي طريقي جي بزرگن ( جي مسئلهء وحدت الوجود ــ همه اوست جا قائل هئڻ ڪري، مذهبي تعصب کان آزاد هئا) ۽ ملا مبارڪ سنڌي ۽ ان جي ٻن فرزندن ابولفضل ۽ فيضي کان گھڻي مدد ۽ رهبري ملي. انهيءَ مقصد خاطر هن هندوستان جي مکيه مذهبن جا قابل عالم پاڻ وٽ گھرائي، هندوستان ۾ هڪ خيال ۽ هڪ عقيدي جي مسئلي تي غور ۽ فڪر ڪرڻ لاءِ ڪٺو ڪيو. سندس درٻار ۾ مسلمان، عيسائي، هندو ۽ پارسي مذهبن جا عالم، پادري، پنڊت ۽ مريد اچي گڏ ٿيا. جن جي مشوري بعد هڪ گڏيل خيالن جو مذهب ايجاد ڪيو ويو، جنهن تي ”دين الاهي“ نالو رکيو ويو، ۽ آهستي آهستي ڪري انهيءَ جي تبليغ شروع ڪئي وئي. انهن سڀني ڳالهين مان سندن مقصد اتحاد هند هو. انهيءَ مطابق بادشاهه جي روحاني پيشوا جي عقيدي کي جاري ڪرڻو پين. انهيءَ تجويز پٽاندڙ هندوستان جي سڀني رهاڪن کي هڪ پڪي قومي شيرازي ۾ آڻڻ جو مقصد هو. ان ڪري ملڪ جي حڪومت جي ڪاروبار ۾ بناتميز، مذهب ۽ عقيدي جي ، هر هڪ باشندي کي، شريڪ ڪرڻ جو اصول مقرر ڪيو ويو. جنهنڪري ڪيترائي هندو، وزير يا گورنر جهڙن اعلى عهدن تي مقرر ڪيا ويا. هندن سان سڱا بندي (بنا ڪنهن مذهب جي بدلائڻ جي) جو رواج عام پيو. حڪومت جو ڪاروبار بجاءِ اسلامي شريعت جي، ”آئين اڪبري“ مطابق هلائڻ شروع ڪيو ويو. اهڙي طرح سان خود مسلمان جي مذهبي معاملن ۾ پاڻ کي، عراق ۽ بخارا جي اثر کان آزاد ڪري، مذهبي رهبري جو مرڪز هندوستان جي اندر قائم ڪيو ويو. بادشاهه جي رهبريءَ هيٺ، انهيءَ تجويز جو لازمي نتيجو اهو نڪتو ته، اسلام جي بنيادي اصولن طرف توجهه گھڻو ڏنو ويو ۽ ان جي فروعاتي مسئلن طرف گھٽ توجهه ٿيڻ لڳو. ڪيترن مسلمان عالمن کي خوف پيدا ٿيڻ لڳو ته، ان پاليسيءَ ڪري اسلام، دين منظم جي حيثيت وڃائي ويهندو. ازانسواءِ عالمن جو هڪ گروهه، جو گھڻي وقت کان اڳين مسلمان حاڪمن يا خود مغلن جي حڪومت ۾، ملڪي ڪاروبار جو روح روان ۽ عدالتي کاتي جو مکيه هلائيندڙ هو، سو پاڻ سان هندن کي، (جن کي هن وقت تائين رعيت سمجھندا هئا) شريڪ ٿيندو ڏسي، پڻ ناراض ٿيو. اگرچ ظاهر ۾ هو، مٿان مقرر ٿيل پاليسي مطابق ڪم هلائيندا هريا، ليڪن انهن ٻنهي گروهن پنهنجي وڃايل اقتدار کي وري حاصل ڪرڻ لاءِ، حڪومت جي انهيءَ پاليسيءَ جي برخلاف سازش شروع ڪئي ۽ پروپئگنڊا ڪرڻ لڳا. جنهن جا مکيه جزا هيٺيان هئا:
1. اڪبر بادشاهه جي دين الاهي واري تحريڪ هندوستانين جي متحده قوميت لاءِ ڪوشش سبب شريعت اسلام جي ڪمزور ٿيڻ جو امڪان هو، ۽ انهيءَ ڪري مسلمانن جي جداگانه هستي ختم ٿيڻ جو انديشو هو.
2. غير مسلمانن کي حڪومتي ڪاروبار ۾ شريڪ ڪرڻ ڪري منجھن برابري ۽ همسريءَ جو معدو پيدا ٿيندو ۽ مسلمانن جو اثر ۽ رعب مٿان لهي ويندو ۽ غير مسلمانن جو حوصلو وڌي ويندو.
3. اسلام کان سواءِ ٻين مذهبن جي سچ تي هئڻ کي تسليم ڪرڻ اسلام جي ترقي ۽ واڌاري ۾ رڪاوٽ وجھندو. انڪري اسلامي جي دين مڪمل ۽ آخري هئڻ جي دعوى ٽٽي پوندي
4. خدائي آئين(قرآن) ۽ دستور سنت جي هوندي، ڪنهن قومي آئين کي لاڳو ڪرڻ اسلامي جي ديني نظام قائم ڪرڻ جي برخلاف آهي.
انهن ٻنهي گروهن جي باوجود اڪبر ۽ جهانگير جي دور حڪومت ۾ گھڻو ڪجھ ٿي سگھيو. مگر آهستي آهستي انهن مذهبي مهندارن ۽ مسلم امير طبقي جي ڪوشش هڻي وڃي هنڌ ڪيو، ۽ خود مغلن جي شاهي گھراڻي ۾ ٻه گروهه ٿي پيا.
شريعتي نظام جي طرفدارن جڏهن ڏٺو، ته چشتي طريقي واري مسئلي وحدت الوجود سندن سياسي اقتدار ۽ اثر کي هڪ طرف ڪمزور ڪري ڇڏيو هو، ته ٻئي طرف ماڻهن کان شرعي احڪامن جي پابندي، ۽ دين دستورن جا اثري گھٽ ٿيڻ لڳا هئا، جنهن ڪري سندن غلبي اسلام ۽ شرعي حڪومت جا خواب بنا تعبير جي رهجي ٿي ويا، سي فڪر ڪرڻ لڳا ته وحدت الوجود جي مقابلي ۾، ڪو موزون فلسفو هٿ اچين ته انهيءَ تي پنهنجي تجويزن ۽ پاليسيءَ جو بنياد رکي، پنهنجن ارادن ۾ ڪامياب ٿي سگھن. باالاخر اڪبر بادشاهه جي حڪومت جي پڇاڙيءَ ڌاري دهليءَ ۾ هڪ وڏو عالم، صاحب شريعت ۽ تقوى جو بزرگ پيدا ٿيو. جنهن جو نالو خواجه باالله هو. ۽ هو نقشبندي طريقي جو مرشد هو. دهليءَ جي اميرن ۽ علماءِ دين هن جي تقوى ۽ تقدس جي شهرت جو فائدو وٺي هن جي چؤڌاري گڏ ٿي پنهنجي تجويزن کي مڪمل ڪرڻ ٿي گھريو.انهيءَ وقت هن صاحب جي خدمت ۾ هڪ نوجوان احمد فاروقي حاضر ٿي، سندس مان فيضياب ٿيو. هن جي اچڻ کي غنيمت سمجهي، مٿين گھروهه انهيءَ طرف پنهنجو توجهه ڪيو. اهو صاحب ٿوري وقت ۾ ترقي ڪري امام رباني مجدد الف ثاني جي لقب سان مشهور ٿيو ۽ انهيءَ سان احياءِالدين (دين کي وري اوج تي آڻڻ) جون اميدون وابسته ڪيون ويون. هن صاحب مسعلا وحدت الوجود جي مقابلي ۾ وحدت الشهود جي نظرئي کي پيش ڪري شريعت اسلام کي ضعف ۽ خاتمي کان بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. امام رباني جي طريقه ڪار ۽ نظرئي مان جهانگير بادشاهه کي سندن طريقه حڪومت ۽ پاليسيءَ جي برخلافيءَ جا ڪي شڪ پيدا ٿيا، جنهن ڪري کيس ٻه سال کن نظر بند رکيائين، ليڪن آخر ۾ آزاد ڪيائينس.
شاهجهان جو سمورو توجهه ملڪ جي اڏاوت ۽ سينگار تي صرف پئي ٿيو جنهن ڪري هو ملڪ ۾ پيدا ٿيل سياسي اختلافن طرف گھڻو ڌيان نه ڏئي سگھيو. نتيجو اهو نڪتو ته سندس پٽن ۾ ٻن راين جا خيال پيدا ٿي پيا ۽ ساري درٻار ۽ امير طبقو انهن گروهن ۾ ورهائجي ويا. شهزادو دارا شڪوه حضرت چشتي، ميان مير سنڌي بزرگ سرمد شهيد ۽ هندو يوگين جي صحبت ۽ اثر ڪري مسئلهء وحدت الوجود جو پئلڳ ٿي پيو. تنهنڪري اڪبر سياست قائم ڪرڻ جو حامي هو. ٻئي طرف وري شهزادو اورنگزيب مسئله وحدت الشهود جي پيروي ۾ علماءِ دين ۽ مسلمان اميرن جي ڪثرت جي سياسي نظرئي جو حامي بڻجي پيو. انهيءَ نظرئي سياست جا مکيه جزا هيٺيان هئا؛
1. هندوستان جي مختلف مذهبن جي پيروڪارن کي ڪنهن هڪ تجويز جي بنياد تي ڳنڍي. متحده قوم بڻائڻ جو خيال ناقابل عمل ۽ شريعت اسلاميءَ جي خلاف هو. انڪري صحيح سياست جي تقاضا اها هئي ته مسلمانن جي جدا قومي حيثيت برقرار رکي انهيءَ جي تحفظ، تنظيم ۽ ترقيءَ جي لاءِ هر ممڪن طريقي سان ڪوشش ڪئي وڃي.
2. اهو تڏهن ٿي سگھندو جڏهن مسلمانن جي جماعتي زندگيءَ کي نئين سر شريعت اسلام جي نظام موجب هلائي انهن کي صحيح مسلمان بنايو وڃي. ان لاءِ شريعت اسلام جي هر حڪم جي عملي پائبندي جو لاڳو ڪرڻ ضروري ۽ مسلمانن جي سياسي، اخلاقي ۽ مذهبي اصلاح ڪرڻ لازمي هئي.
3. حڪومت کي قومي سياسي نظريه (آئين اڪبري) جي بنياد تي هلائڻ جي عيوض شريعت اسلام جي طريقي تي هلايو وڃي. جنهن جو لازمي نتيجو اهو نڪرڻ وارو هو، ته حڪومت جي پاليسي مقرر ڪرڻ جي واڳ، ديني عالمن جي هٿ ۾ اچڻ واري هئي. هندو امير طبقي جڏهن مسلمانن اميرن ۽ عالمن کي غلبه اسلام جي تحريڪ کي زور وٺائڻ جي ڪوشش ۾ محو ڏٺو، ته انهن ۾ به هن جي رد عمل طور هندو اقتدار کي نئين سر زنده ڪرڻ ۽ زور وٺائڻ جي هلچل شروع ٿي. مرهٽن ۽ راجپوتن هن ۾ خاص دلچسپي ورتي، شيوا جي انهيءَ هلچل جو مکيه اڳواڻ هو.
آخرڪار امير ۽ عالم طبقي جي منصوبن هڻي وڃي هنڌ ڪيو ۽ سنه 1076هجري بمطابق سنه 1658ع ۾ شاهجهان جي بيماريءَ وقت اورنگزيب پيءُ کي قيد ڪري پاڻ حاڪم ٿيو، دارا شڪوه ۽ ٻين ڀائرن کي مارائي ڇڏيائين. انهيءَ سلسلي ۾ سرمد صوفيءَ کي به قتل ڪرايائين، جو دارا شڪوه جو طرفدار هو. اورنگزيب تخت تي وهڻ شرط رٿيل پاليسيءَ مطابق مسلمانن جي جدا قوميت جي اصول جي بنياد تي حڪومت کي خاص طرح مسلمانن جي هٿن ۾ آڻڻ جي پاليسي اختيار ڪئي.
شريعت اسلامي جي تجديد جي سلسلي ۾ فتوى عالمگيري ٺهيو. تبليغ اسلامي شروع ٿي ۽ هندن سان حاڪم محڪوم وارو برتاءُ ٿيڻ لڳو. هر معاملي کي ملڪ ۽ هندوستانين جي نقطه نگاهه جي بجاءِ مسلماني نقطه نگاهه سان ڏسڻ شروع ٿيو.
اورنگزيب، شخصي طرح پرهيزگار ۽ متقي هو، پر سندس طرفدارن اهڙي پاليسي اختيارڪئي، جو ملڪي سياست مذهبي رنگ ۾ رنڱجي ويئي ۽ تعصب وڌندو ويو، جنهن ڪري انهيءَ پاليسيءَ جي رد عمل ۾ مرهٽن بغاوت ڪئي ۽ راجپوتن ۾ ناراضپو پيدا ٿيو.