شاهه صاحب ۽ سياسي نظريا

شاهه صاحب ۽ سياسي نظريا بنسنت، ڪجهه ذڪر آءٌ ٻئي فصل ۾ اڳيئي ڪري آيو آهيان ته ان زماني، ماحول جا شاهه صاحب تي ڪهڙا اثر پيا. جنهن صورت ۾ انهيءَ زماني جا تفصيل وار تاريخي احوال ملي نٿا سگهن، ان ڪري جيڪو به تاريخي احوال ملي سگهيو اٿم ان تي ڳوڙهي ويچار ويچار ڪرڻ بعد، شاهه صاحب جي ڪلام کي پڙهڻ ۽ هن وقت جي سياسي حالات کي مد نظر رکي، قومي دليلن جي بنياد تي، آءٌ جن نتيجن تي تي پهتو آهيان، تن جو ذڪر هن فصل ۾ ڪندس، ممڪن آهي ڪي تاريخ دان يا اهل علم منهنجي هيٺ ذڪر ڪيل نتيجن سان شامل راءِ نه ٿين، پر آءٌ جن نتيجن تي پهتو آهيان، انهن لاءِ مون کي ڪافي دليل ۽ ثبوت آهن ۽ جيسين ان کان وڌيڪ قوي دليل سان انهيءَ نتيجي کي ڪنهن رد نه ڪيو آهي، مون کي پورو حق آهي، انهن خيالن جي اظهار ڪرڻ جو. اهو ته دنيا جو دستور آهي، هڪ مريض جي تشخيص ۾ به ڪو ڇڊو، ٻه ڊاڪٽر پاڻ ۾ متفق ٿيندا آهن، تنهن ڪري ممڪن آهي، ڪي صاحب مون سان به متفق نه ٿين، ان زماني ۾ دنيا جا سياسي نظريا اڄڪلهه وانگر صاف ٿي، ڪن بنيادي اصول تي ظاهر ٿيل ڪو نه هئا، سنڌ ۾ ان وقت شخصي راڄ هو، تعليم گهٽ هئي، مغربي دنيا ۾ تهذيب ۽ تمدن سا، هتي ماڻهن جي واقفيت ڪا نه هئي، اسيمبليون، وزارتون، چونڊون، ووٽن وٺڻ لاءِ، ڪن پروگرامن جي بنياد تي، ماڻهن کي اپيلون ڪرڻ، ڪن اصولن جي بنياد تي سياسي پارٽين جو ٺهڻ، سوشلزم، نئشنلزم، پئن اسلامزم، ڪئپيٽلزم، فاشيزم، ڪميونزم وغيره جا نظريا موجوده صورت ۾ ڪو نه هئا. سنڌ ۾ جاگيرداري نظام ۽ مذهبي، نظرين جن جي هيٺ حڪومت جو ڪاروبار هلندڙ هو. انهيءَ وقت جي سياسي نظام ۽ ڪاروبار جي هاڻوڪي وقت جي معاملات سان مشابهت ٺيڪ نه ٿيندي. ليڪن ان ڳالهه ۾ وڌاءُ نه ٿيندو ته مٿي ذڪر ڪيل نظريا جيڪڏهن سندن موجوده صورت ۾ ان وقت نه هئا، ته به انهن نظرين جا ابتدائي عنصر ته ضرور موجود هئا. جيڪڏهن جاگيردارن ۽ هارين جو وجود ان وقت ثابت ٿئي ٿو ته ان مان سوشلزم جي لاءِ سواد موجود هئڻ جو ثبوت ملي ٿو.
سنڌ تي ڌارين جي ڪاهن، تسلط ۽ اقتدار جا واقعا ۽ سنڌين طرفان ڀرپور مقابلا، آزاديءَ لاءِ جدوجهد واسطي ڪوشش جا مثال تاريخ ۾ موجود هوندي، سنڌ اندر نيشنلزم جي جذبي يا تحريڪ جو بنياد ڪهڙي به شڪل ۾ هئڻ کان انڪار ڪرڻ بي سود ٿيندو. سومرن ۽ سمن جي گهرائڻ جون ڌارين سان جنگيون ۽ مڪاني شاعرن جا انهن جي ساراهه ۾ قصدا چوڻ مان قوم پرستيءَ جي بوءِ اچي ٿي.
سيد محمد ميران جونپوري ۽ ٻين مسلمان مذهبي ليڊرن جي تحريڪن ۾ پئن اسلامزم جا صفا چٽا آثار نمايان نظر اچن ٿا. انهيءَ وقت جي مثالن مان قاضي قاضن جي شاهه بيگ محمد ارغون پنهنجي پير ڀائي جي حمايت ڪرڻ به ان ڳالهه جو ثبوت ڏئي ٿي.
البت ڪئپيٽلزم پنهنجي موجوده منظم صورت ۾ موجود نه هو، ليڪن اهو ته اڃا تائين به سنڌ ۾ مغربي نموني ۾ پيدا ڪو نه ٿيو اهي. جنهن صورت ۾ فاشزم جا بنيادي متا هي آهن، ته چند ماڻهو پنهنجي شخصي يا طبقاتي مفاد خاطر، عوام جي آزاديءَ کي ختم ڪري، طاقت جي زور تي انهن تي قابض ٿي عوام جي زندگيءَ جي هر معاملي ۾ دست اندازي ڪن ۽ انهن کي پنهنجي مخصوص نقطه نگاهه مطابق زبردستي هلائين ته اهڙي فاشزم جا آثار، ڪلهوڙن جي طريقي حڪومت ۾ عام جام ڏسجن ٿا.
مخدوم محمد هاشم ٺٽوي جي فتوائن کي حڪومت طران نافذ ڪرڻ، کهڙن واري بزرگ ميان عبدالرحمان ۽ شاهه عنايت صوفي جون اختلاف راءِ جي ڪري، شهادتون ڪرائڻ، انهيءَ ڳالهه جو ڪافي دليل آهي، مسلمانن کي هڪ خاص نموني جون ڏاڙهيون رکائڻ، سٿڻ پارائڻ، ڪرن کڻائڻ تائين مجبور ڪرڻ، هندن جي مذهبي رسوم تي ڪي پابنديون لڳائڻ جي واقعن مان فاشزم جا پڌر اثار نظر اچن ٿا.
ڪميونزم جو نظريو ان وقت موجوده صورت ۾ نه هو، ليڪن ان جي پيدائش لاءِ مواد موجود هو. جيئن ڪاٺ ۾ باهه هميشه موجود هوندي آهي. ليڪن اُها ظاهر تڏهين ٿيندي آهي، جڏهين ان جي دکاڻ لاءِ ڪارڻ پيدا ٿئي ٿو. ڏکويل، ستايل، بي گهر ۽ انگ اگهاڙن ماڻهن جو موجود هئڻ، ان ڳالهه جي ثابتي آهي ته، ان وقت به جماعتي نظام جي خرابين ڪري، انقلاب جي شديد ضرورت موجود هئي.
تنهن ڪري شاهه صاحب جي ڪلام مان، هيٺين نتيجن ڪڍڻ لاءِ، مونکي ڪافي سبب آهن. منهنجي خيال موجب شاهه صاحب:‏
1. شاهه صاحب نيشلزم جو حامي هو.
2. جمهوريت جو طرفدار هو.
3. سندن رحجان سوشلزم طرف مائل هو.
4. هو پئن اسلامزم جو حامي ڪو نه هو.
5. ڊڪٽيٽر شپ يا فاشزم جو مخالف هو.
6. شاهوڪاري نظام جو مخالف هو.

آءٌ هيٺ سندس ڪلام مان حوالا ڏيئي ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس ته مٿي ذڪر ڪيل نتيجا ڪيتري قدر صحيح آهن.

لطيفيات

پيغام لطيف