4. ملا مولوي
مختصراٰ صاحب اقتدار طبقي جي ماڻهن جو اهو حال هو، وري جيڪڏهين ان وقت جي عوام جي مذهبي مفهوم ۽ اعتقادات تي نظر ڊوڙائبي ته ڪم و پيش هيٺين نموني سندن حالت ڏسڻ ۾ ايندي.
[b]1. جهالت
[/b]سنڌ، هندوستان جي هڪ گوشي ۾ هئي ۽ منجهس آمدرفت لاءِ سٺا رستا نه هئا، اتي جي رهاڪن جو گهڻو حصو خانه بدوش زندگي گذاريندو هو، شهري زندگي ڇٽي هئي، ويتر حڪومت طرفان تعليم لاءِ ڪو خاطر خواهه انتظام نه هئڻ ڪري سنڌ جا عوام اڪثري علم کان بي بهر، ملڪ کان ٻاهر جي اثرن کان پري ۽ جهالت ۾ وڪوڙيل هئا. سواءِ ڪن مکيه شهرن جي باقي جڳهن تي ڪي اڌ پڙهيا ملا صرف قرآن شريف معنيٰ کان سواءِ پڙهائيندا هئا ۽ ڪٿي ٿوري پارسي به پڙهائي ويندي هئي، هزار تي هڪ ماڻهو به لکي پڙهي سگھڻ وارو مشڪل ملي سگهندو هو.
اگرچه ڪلهوڙا سنڌي خاندن جا هئا، ليڪن مٿن ٻاهرين جي انڌا ڌنڌ پوئلڳي ڪرڻ جي عادت ويهي ويل هئي. مذهبي خيالن ۾ سيد محمد ميران جونپري جي مهدوي طريقي جا پوئلڳ هئا، جو طريقو اڄڪلهه جي پئن اسلامزم جا جزا پاڻ رکندر هو. شريعتي ڳالهين ۾ هو قدامت پسند، ڪٽر ۽ تنگ خيال مولوين جا همدرد ۽ پوئلڳ هئا. سندن سياست ڪم و پيش اورنگزيبي طريقي تي هلندڙ هئي. انهيءَ ڌن ۾ ايتري قدر ڦاٿل هئا، جو سندن درٻاري زبان به سنڌيءَ جي عيوض مغلن جي پوئلڳي ۾ پارسي هئي، پنهنجي سنڌي زبان جي جيارڻ لاءِ ڪجهه نه ڪيائون. اگرچه ان وقت ڌاري سنڌي زبان ۾ شاعري رستي زبان کي جيارڻ لاءِ تحرڪ پيدا ٿي چڪو هو. پارسي زبان صرف چند مٿئين طبقي جي ماڻهن جي زبان ٿي ڪتب ٿي آئي. جنهن ۾ چند درسي ڪتابن کانسواءِ تاريخ، تصوف، فلسفي وغيره تي ڪتاب عام پڙهيلن وٽ ڪو ورلي پهچي ٿي سگهيو. ڇاپي جو دستور سنڌ ۾ ڪو نه پيو هو. ڪتاب ماڻهن وٽ گهڻو ڪري قلمي ڪم ايندا هئا، جنهن ڪري ڪتابن جي اڪثري اقليت هوندي هئي. انهيءَ وقت تائين دنيا ۾ ظاهر ٿيل علمن تي سنڌي ۾ ڪتاب قريبن ناياب هئا.
مذهب جي واقفيت عام طرح چند عبادات، فقهه، اعتقادات، رسوم ۽ زهد جي طريقن تائين محدود هئي. مذهب کي هڪ طرف ملن ۽ مولوين جي بحث مباحثن ۽ طبع آزماين جو پليٽ فارم بنايو ويو هو، ته ٻئي طرف پير صاحبان ان کي ذاتي طاقت ۽ اقتدار وڌائڻ جو ذريعو ڪري ٿي ڪتب آندو، تنهن ڪري عوام اڻ ڄاڻائيءَ جي اونهائيءَ ۾ پيل هئا جنهن جو لازمي نتيجو وهم پرستيءَ جي ڦندي ۾ ڦاسڻ ٿي نڪتو.
[b]2. وهم پرستي
[/b]انهيءَ وقت ڌاري عام ماڻهن جي وهم پرستيءَ جي اها حالت هئي، جو منجهن مان اڪثر ۾ جنن، ڀوتن، جادوءَ پٽ جو خوف ويهي ويل هو. جيڪڏهين ڪو بيمار ٿي پوندو هو ته ان کي اڪثر جن يا پريءَ جو آسيب يا لڳت ڪري تصور ڪيو ويندو هو ۽ انهيءَ جي راضي ڪرڻ يا ڪڍائڻ لاءِ ڪوششون ڪيون وينديون هيون. ڪن پيرن، فقيرن ۽ ملن کي انهيءَ ڪم ۾ مشق ٿي ويئي هئي، جن وٽ پري پري کان ماڻهو ڪهي اچي ڇنڊو، ڦيڻو، تعويذ، ڌاڳو، پليتو ڪرائيندا هئا. ڪامڻ بت، وير مٺ ۽ جادو جو به خوف عوام ۾ ويٺ هو، جن جي ڪڍڻ لاءِ ڀوپا، پڙهيا پنڊت ڪم ڏيندا هئا. پيرن جا پڙ ۽ شادمانا باسڻ، رڻن ۾ بانبٽيون ٻڌڻ، تڙن تي ڏيا ٻارڻ، ڪن جاين، مقامن، مساڻن، وڻن ( ڪرڙ ڪنڊن، نمن، ٻٻرن، ٻيرن ) کي اگرو ڪري ليکڻ جو عام دستور هوندو هو. جانورن جي قرباني ڪرڻ، ڪڪڙ، گهٽا، ٻڪر گهوري ٻاهر ڦٽا ڪرڻ، قبرن، مقبرن، ساون وڻن، درياءَ پير (خواجه خضر) کي ڪرامت با شفا جي صفتن سان موصوف سمجهي، اتي باسون باسڻ جو عام رواج هو.
انهيءَ وقت ڌاري هڪ جناتي فقيرن جو ٽولو پيداٿي پيو هو (جن مان ڪي جبلن طرف هليا اچن) جي سرندا دنبورا وڄائي، سرود سان ماڻهن کي ڌمالون ڪرائي، جنن کي ريجهائي رام ڪندا وتندا هئا. اهڙيءَ طرح مذهب جي تعليم کي وهم پرستي ڇانئي ويل هئي، جو ملن ۽ يپرن کي عوام تي قبضي ڪرڻ ۽ اثر وهارڻ ۾ ڪا ڏکيائي ڪاني ٿئي ٿي. ان وقت جا حاڪم ڪلهوڙا پڻ عام ماڻهن جي پير پرستيءَ جو فائدو وٺي حڪمران ٿي ويٺا هئا.
[b]3. خوف
[/b]جڏهين عوام جون دليون جهالت ۽ وهم پرستيءَ سان ڀريل هونديون آهن ته انهي ڪري خوف جو ماحول پيدا ٿيندو آهي، تڏهين چالاڪ ۽ هوشيار ماڻهو اهڙِن حالتن جو ناجائز فائدو وٺي، مٿن قابض ۽ حڪمران ٿيڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. تنهن ڪري ماڻهو ٻن طبقن ۾ ورهائجن ٿا. هڪڙا صاحب اقتدار طبقي جا ٿين ٿا ۽ ٻيا غريب ۽ محڪوم. پهرين طبقي جا ماڻهو عوام کي جهالت، وهم پرستي ۽ محڪومي مان ڪڍڻ جي عيوض، انهن کي شخصي ۽ طبقاتي غرضن لاءِ استعمال ڪري، هميشه کين محڪوم ۽ مسڪين رکڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. دنيا جي تاريخ شاهد آهي ته مذهب کي ڪئين نه انهيءَ طبقي پنهنجو اوزار ڪري پئي ڪتب آندو آهي. سنڌ به انهيءَ عام قاعدي کان مستثنى نه رهي آهي. هندن ۾ برهمڻن ۽ اوچ ذات وارن جا، شودرن ۽ گهٽ ذات وارن مٿان مظالم، يهودي مذهب جي اڳواڻ جون سندن مخالفن سان تڪليفون، پروٽسٽنٽ ۽ روم ڪئٿلڪ جا جهڳڙا ۽ ”انڪيوزيشن“ وارن جا وحشياڻا فيصلا، انهيءَ مسئلي تي ڪافي روشني وجهن ٿا. هر ملڪ ۾ مڪاني حالتن، ماڻهن جي طبيعتن وغيره جي بناءَ تي، چالاڪ ۽ هوشيار ماڻهن عوام جي وهم پرستي، جهالت ۽ خوف جو ناجائز فائدو وڍي، مذهب کي جدا جدا نمونن ۽ طريقن سان پنهنجي مفاد لاءِ پئي ڪتب آندو آهي، تنهن کان انڪار ٿي نٿو سگهي، جيڪڏهن اسان مسلمانن جي تاريخ تي نظر ڊوڙائينداسون ته، ته اتي به اهو دستور عام نظر ايندو.
مذهب اسلام اگرچ انسانن ۾ مساوات، اخوت ۽ آزادي پيدا ڪرڻ لاءِ وجود ۾ آيو. ليڪن فطرت انساني جي ڪمزوري، انجي مڃيندڙن کي به انهيءَ اعليٰ اصولن جي پيروي کان بدلائي ڇڏيو ۽ انهن ۾ نسلي ۽ طبقاتي امتياز پيداٿي پيا ۽ مسلمان حاڪم ۽ محڪوم، شاهوڪار ۽ غريب، جاهل ۽ عالم، ڏاڍي ۽ هيڻي جي گروهن ۾ ورهائجي ويا. اتحاد جي جڳهه تي نفاق پيدا ٿيو ۽ محبت جي جاءِ نفرت والاري.
اهو دنيا جو دستو آهي ته قومن جي تنزل سان سندن مذهبي اعتقاد ۽ خيالات ۾ فتور پيدا ٿي ويندو آهي. فطري ڪمزوري هر موقع ۽ مهل تي پنهنجو ڪم ڪندي رهي ٿي. پيغمبر خدا حضرت محمد صلعم عرب جي ماڻهن کي، اسلام جي روشنيءَ سان نوازيو ۽ گمنامي جي زندگيءَ مان ڪڍي ترقي ۽ اوج جي راهه تي آندو، ان وفات ڪئي ته اڪثر اصحاب ۽ مسلمان خلافت جي فيصلن، جنهن ۾ حڪومت ۽ اقتدار سمايل هئا. ۾ اهڙو مشغول ٿي ويا،. جو سندن لاش مبارڪ ڪجهه وقت بنا دفن ڪئي؛ پيو رهيو ۽ آخر چند ماڻهن کيس کي دفنايو. سندس چئن يارن مان ٽي خليفا، جن کي خلفاءِ راشدين جي نالي سان سڏيو وڃي ٿو، انهيءَ مذهب جي پوئلڳن هٿان مذهبي اختلافن ڪري شهيد ٿيا. رسول صه جي ڏهٽن مان امام حسن عليه السلام کي زهر ڏيئي شهيد ڪرائڻ، امام حسين عليه السلام کي سختيون ڏيئي، عزيز اقربن سميت ميدان ڪربلا ۾ شهيد ڪري، سر نيزي تي چاڙهي گهمائڻ بنو اميه، بني عباس حاڪمن جون امامن، بزرگان دين مٿان سختيون ۽ ظلم ڪرڻ ۽ هڪ ٻئي ۾ لڙي مسلمان جو بي انتها خون هارڻ، جا فعل ڪنهن کان مخفي ۽ ڳجها نه هئا. منصور کي سنگسار ڪرائڻ، شمس تبريز جي کل لهرائڻ، سرمد جو شهيد ڪرائڻ، شاهه عنايت جو قتل، بلاول رحمته الله عليه جو گهاڻي ۾ پيڙهجڻ اسلامي تاريخ جي لاتعداد مثال آهن، جن مان پتو پئجي سگهندو ته سياسي ۽ ذاتي مقصدن حاصل ڪرڻ خاطر مذهب کي ڪيئن ته اوزار ڪري ڪتب پي آندو ويو هو. دين مڪمل جي پيروڪارن جا اهي حال وڃي ٿيا ته اسلامي اصول ۽ روايات کي ختم ڪري خلافت تي زوري قبضو ڪندڙ يزيد طرف اصحاب، عالم، حافظ ۽ مسلمانن جي ڪثرت ٿئي ٿي ته رسول الله صه جي ڏهٽي اسلامي اصول جي علمبردار، صابر، شاڪر، زور ۽ زبردستيءَ اڳيان سر نه نوائيندڙ امام حسين عليه السلام جي طرف، سندس ڪٽنب سميت چند ماڻهو وڃي رهن ٿا.
درحقيقيت دنيا ۾ گهڻو ڪري جاهل ۽ وهم پرستن جي ڪثرت پي رهي آهي، انهيءَ عام دستور کان ڪنهن به مذهب جا مڃيندڙ مستثنيٰ نه آهن. حقيقي اسلام اگرچ بهترين اصولن ۽ زرين تعليمات جو حامل آهي، ليڪن جيڪڏهن تاريخ تي نظر ڪبي ته، پتو پئجي ويندو ته ابتدا کان وٺي، سموري وقت ۾، نه ڪثرت تعداد مسلمانن کي ان جو صحيح مفهوم ۽ مطلب سمجهه ۾ آيو آهي. نه مٿس عمل ڪيو اٿن، بلڪ هر وقت ۽ زماني ۾ چالاڪ ۽ خود مطلب ماڻهن انهيءَ جي نالي ۾ پنهنجا مقصد ۽ مرادون پوريون ڪرڻ لاءِ، عوام کي پئي ڌوڪا ڏنا آهن.
شاهه صاحب جي زماني ۾ به اڄوڪين حالتن وانگر اورنگزيبي متعصب ۽ تنگ نظر سياست جا آثار اڃان باقي هئا. سنڌ جا حاڪم ڪلهوڙا انهيءَ نقش قدم تي هلي ماڻهن جي سادگي ۽ جهالت جو فائدو وٺي، مذهب جي نالي ۾ پنهنجو اقتدار قائم رکندا آيا. هنن جي طرفدار ملن ۽ پيرن جو هڪ طائفو پيدا ٿي پيو هو، جو ساڳي پاليسي کي هلائيندو ٿي رهيو.
ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انهن حقيقتن کي معلوم ڪري، شاهه صاحب جي دل کي تسڪين حاصل ڪا نه ٿي آهي جنهن ڪري هيٺين قسم جا بيت چيا اٿس :
”ويا سي وينجهار، هيرو لعل ونڊين جي
تنين سندا پويان، سيهي لهن نه سار
ڪٽين ڪٽ لهار، تنين سندي ڀيڻئين“
”اڄ نه اوطاقن ۾، طالب تنوارين
آديسي اٿي ويا، مڙهيون مون مارين
جي جيءَ کي جيارين، سي لاهوتي لڏي ويا“
”پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾
پاڻان ڏوهه چڙهن، جيئن ورق وارين وترا“
”سا سٽ نه سارين، الف جنهن جي اڳ ۾
ناحق نهارين، پنا ٻيا پرينءَ لاءِ“
هن حق کي پروڙڻ لاءِ جر ۽ جبل جهاڳيا، درويشن ۽ بزرگن سان ملاقاتون ڪيون. قدرت جا نظارا ڏٺا، تن کي تسيا ڏنا، اندر اُجارڻ، پاڻ مارڻ ۽ سڃاڻڻ جي ڪوشش ڪئي. سندس فڪر ڄڻ هيٺين سوالن جي جوابن ڳولڻ ۾ رڌل رهيو ته :
1.اسلام باوجود مڪمل ۽ آخري مذهب هئڻ جي، ڇو نه پنهنجي پيرون کي خاص طرح انسان ذات جي، عام طرح اتحاد ۽ ترقي لاءِ ربري ڪري سگهيو آهي ۽ ان جا ڪهڙا ڪارڻ آهن.
[b]4. اسلام دين مڪمل
[/b]
دين اسلام مڪمل ۽ آخري پيغام هو، ان ۾ هن کي اهل طريقت جي تربيت ۽ تعليم هيٺ پلجڻ ڪري ڪو به شڪ نه هو، ليڪن ان جو ڪمال هيٺين ڳالهين ۾ سمايل هو:
1. ان جي وسيلي دنيا تي اهو راز معلوم ٿيو ته زمانه جي ابتدا کان وٺي خدا شناسي، اتحاد ۽ ترقي، انسان جي لاءِ، هڪ قانون فطرت، ڪم ڪندو پي رهيو آهي. جنهن جي سمجهاڻي جدا جدا زمانن، حالتن انساني ضرورتن ۽ سمجهه مطابق مختلف زبانن، ادائن ۽ نمونن ۾ چڱن پي ڏني آهي، ليڪن انهيءَ جو بنيادي مقصد ۽ مراد ساڳيو ئي هو. ”اسلام“ ان قانون فطرت جو ٻيو نالو آهي.
2. اسلامي تعليم ذريعي اهو به ظاهر ٿيو ته هر ملڪ زماني ۽ قوم ۾، ان قانون فطرت جا شارح وحدت انساني لاءِ محبت ۽ ترقيءَ جو پيغام وٺي آيا، جنهن صورت ۾ انهن سڀني جي تعليم جو مقصد ساڳيو هو، تنهن ڪري سندن تعليمات ۾ فرق ڪرڻ، يعني انهن کي هڪ ٻين جي متضاد ۽ مخالف سمجهڻ ٺيڪ نه هو. اهي سڀئي قانون فطرت جا پيغامبر ڪري وسهڻ، اسلامي اصولن جو بنيادي جزو هو.
3. جهڙيءَ طرح سج جي روشني يا هوا چند ماڻهن، قومن ۽ ملڪن جي ملڪيت ٿي نٿي سگهي، بلڪ ان کي ڪن سان مخصوص ۽ محدود ڪرڻ، انساني مفادن لاءِ نقصان ڪار آهي. اهڙِ طرح اسلام (قانون فطرت) کي ڪنهن گروه جو ورثو يا ملڪيت بنائڻ يا چند ماڻحن تائين محدود ڪرڻ، منشاءِ فطرت ۽ اسلامي اصولن جي خلاف آهي.
ليڪن ان وقت شاهه صاحب کي، حالتن مطابق، جنهن مروج اسلام جو نقشو نظر جي سامهون آيو، تنهن ۾ کيس مٿي ذڪر ڪيل لياقتون ۽ خاصيتون عدم موجود ڏسڻ ۾ آئيون، نه ان جي ذريعي خدا شناسي ٿي سگهي ٿي ۽ نه وري انساني اتحاد ۽ ترقيءَ لاءِ ڪو خاطر نتيجو ٿي نڪتو. ان جا مڃيندڙ هر انسان کي محبت ۽ خدمت خلق ذريعي پان ڏي ڇڪي نٿي سگهيا، بلڪ خود سندن قومي شيرازو پرزا پرزا ٿي چڪو هو.
جيڪڏهن انهن ساري خامين لاءِ سبب ڳولڻ جي ڪوشش ڪبي ته هيٺيان مکيه ڪارڻ معلوم ٿي سگهندا.
1. مذهب ۽ سياست جو گڏجڻ.
2. دين کي منظم ڪري مسلمانن جي روزاني زندگيءَ جي هر معاملي تي، قانون شريعت کي زوريءَ مسلط ڪرڻ.
3. اسلام جي بنيادي اصولن کي وساري ان کي چند اعتقادن ۾ عبادت جي دائري ۾ محدود ڪري ڇڏڻ.
[b]1.مذهب ۽ سياست جو گڏجڻ جا نقصان
[/b]
جنهن اخلاق جو محرڪ جذبو مذهب کان حاصل ڪيل هجي، تنهن جو ملڪ جي سياست مٿان اثر ۽ ضابطو هئڻ، اصولي نقطه نگاهه کان صحيح آهي. ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن ملڪي معاملات کي اخلاق جي اثر ۽ ضابطي کان آزاد رکيو ته خود مطلب ۽ حريص ماڻهو ۽ طبقا، انساني مفادن جي خيال کي بالاءِ طاق رکي، سياست کي پنهنجي ذاتي ۽ طبقائي مفاد لاءِ ڪتب آڻيندا ۽ عام ماڻهو محڪوم ۽ مظلوم رهندا ايندا. تنهن ڪري سياست ملڪ کي اخلاقي اصولن مطابق هلائڻ نهايت ضروري آهي. اهيئي ڳالهيون مذهب جو نچوڙ آهن ۽ مذهب جي سياست تي اثر ۽ ضابطي جي معنيٰ ۽ مطلب ۾ اهي ئي راز سمايل آهن.
ملڪن ۽ قومن جي ترقيءَ ۽ واڌاري جي راه ۾ خود مطلبي ۽ خود غرض وڏيون رنڊڪيون آهن، هر شهري عام طرح هر پبلڪ ورڪر کي، خاص طرح، پوءِ اهو سياسي ليڊر هجي يا حڪومت جي ڪاروباري مشين جو تنخواه دار خادم، اخلاق جي رسي هٿ مان نه ڇڏڻ گهرجي، جيڪڏهن قومي ڪارڪن وزارت ۽ اسيمبلين ۾، جج فيصلن ڪرڻ ۾، پوليس عملدار بچاءَ ڪرڻ ۾ صحيح طريقي تي نه هلندا منجهن خود غرضي ريا، غرور، رشوت، شرابخوري ۽ عياشي ڀريل هوندي ته ملڪ جو ڪاروبار خراب، نظام بگڙيل، حالتون فساد واريون هونديون. ۽ ازانسواءِ ملڪ مسڪيني، جهل ۽ بداخلاقي ۾ گهيريل هوندو.
انهيءَ ڪري ئي ملڪي معاملات هلائڻ لاءِ اصولن، پاليسي ۽ پروگرام جي صحيح ۽ ٺيڪ هجڻ سان گڏ انهن جي سر بر آوري لاءِ امانتدار، با اخلاق، خلق خدا جي محبت ۽ خدمت جي جذبي رکڻ وارن ڪارڪنن ۽ عملدارن جي لا محالا ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
سياست تي مذهب جي اثر ۽ ضابطي جو صحيح مفهوم ۽ راز اهو ئي آهي. ليڪن انساني تاريخ ان امر جي شاهد آهي ته ابتدائي آفرينشن کان وٺي اڄ تائين هر دور ۽ زماني ۾ ماڻهن جو ڪثري تعداد روحاني ۽ اخلاقي ترقيءَ جي ان بلند معيار تي ڪو نه پهتو آهي، جو خود مطلبي ۽ استعمال غرضي جي خواهشن کي ڇڏي، پنهنجي شخصي ۽ طبقاتي مفاد کي عوام جي نفع، لاءِ قربان ڪري، ڊگهي نظر کان ڪم وٺي، قوم ۽ فعل ۾ يڪسان ٿي سگهي. پيغمبر، درويشن، فيلسوفن ۽ امتن جي حڪيمن جا قول ۽ فعل يڪسان هئڻ ڪري، ابتدا ۾ البت سندن تعليم مان عوام کي فائدو پئي پهتو آهي.ليڪن جيئن سندن ذاتي اٿر ٿڌو ٿيندو ويو، ته ماڻهو وري پنهنجي فطري ڪمزورين ۽ خامين سبب، انهن جي تعلم کي ناجائز فائدن لاءِ، ڪتب آڻڻ لڳا ۽ اهي ڳالهيون جي ڪنهن وقت باعث خير هيون، سي انساني ڪمزورين جي ڪري شر جو ڪارڻ بنجي پيئون.
عوام کي سوچي سمجهي پوئلڳي ڪرڻ جي طاقت ڪا نه هوندي آهي، هڪ دفعي جيڪڏهن انهن کي ڪن ڳالهين يا ڪارڪنن بابت، چڱو ويساهه وهجي ويو ته پوءِ گهڻي وقت تائين، انڌا ڌنڌ پوئلڳي ڪيو، خوش اعتمادي سان انهن اصولن جي نالي ۾ ناجائز فائدو وٺندڙ، چالاڪ ۽ خودمطلب جي پٺيان پيا هلندا آهن. جيسين تائين جو ڪافي وقت گذري ۽ تجربو کين معلوم ڪريائي ته ساڻن سٺن ۽ سهڻ ڳالهين، دلاويز ۽ دلڪش نظارن جي دلبي ۽ دلاسي تي ڌوڪو ڪيو پيو وڃي ۽ انهيءَ ظاهري همدرديءَ ۽ بلند لفاظي جي آڙ ۾ کين ڦاسائڻ لاءِ وڏو ڄار وڇايل آهي.
تاريخ عالم جي عام واقعن کي ڇڏي، اگر صرف تاريخ اسلام جي واقعات تي نظر ڪبي ته انهيءَ انساني ڪمزوريءَ جا ڪارناما، اتي به نمايان نظر ايندا.
سياست ۾ مذهب کي گڏڻ ۽ ڪارڪنن جي قول ۽ فعل جي يڪسان نه هئڻ ڪري، مذهب کي عوام ۾ اتحاد ۽ ترقي پيدا ڪرڻ جي عيوض، نفاق ۽ رجعت جو ڪارڻ بنايو ويو آهي. پيغمبر خدا صه جي وفات بعد، جي اختلاف خلافت لاءِ پيدا ٿيا، انهن جي اثر کان مذهب به بچي نه سگهيو.
ڪربلا جي واقعات، بني اميه ۽ بني عباس جي سياسي اختلافن ۾ مذهب کي ڪتب آڻڻ ڪري، مذهب فرقه بنديءَ ۾ وراهجي ويو، شيعه، سني، خارجي، رافضي وغيره فرقا انهن اختلافن جي ڪري پيدا ٿيا. مذهب مسلمانن ۾ اتحاد آڻڻ جي عيوض ڪمزوريءَ ۽ نفاق جو ڪارڻ ٿي پيو. اسلام جو فرقي بندي ۾ وراهجڻ، مسلمانن جو هڪ ٻئي کي ڪثرت تعداد ۾ قتل ڪرڻ، منجهن طرح طرح جي خرابين جهڙوڪ بادشاهي، زمينداري، جاگيرداري، عدالتي معاملن ۾ انتظامي ڳالهين جو اثر انداز ٿيڻ، نسلي ۽ طبقاتي امتيازن جي ڪري مساوات جي ٽٽڻ، آزاد راءِ ۽ جماعت بنديءَ تي رڪاوٽن جي پوڻ، بيت المال کي چند شخصن، قبيلن يا طبقن جي ذاتي طبقاتي مفاد لاءِ ڪتب آڻڻ، حاڪم، قاضي، عالم وغيره جي چونڊ لاءِ علمي، اخلاقي، انتظامي لياقتن جي عيوض نسلي، خوشامندي، پيسي وغيره جي لياقتن کي ترجيح ملڻ وغيره اهڙا معاملا هئا، جي مذهب جي نالي ۾ چالاڪ سياستدانن جي هٿان سرزد ٿيا. حڪومت اگرچ مذهب جي نالي ۾ ٿي ڪئي ويئي، ليڪن حڪمران طبقي ۾ نه اخلاق باقي رهيل هو نه اصول، هنن جا قول ۽ فعل هميشه جدا پئي رهيا، نتيجو اهو ٿي نڪتو ته سياست تي مذهب جو اثر ۽ ضابطو هئڻ جي عيوض خود مذهب چالاڪ سياستدانن جي اثر ۽ ضابطي هيٺ، سندن خود مطلبين ۽ منصوبي سازين جو آلو ٿي پي ڪتب آيو. انهن حالتن ڪري عوام تان مذهب جو اخلاقي اثر گهٽ ٿيڻ لڳو ۽ مذهب ڪن اعتقاد ۽ عبادات جي دائري ۾ محدود ٿي پيو ۽ دين مڪمل جو انساني ڪمزورين ڪري اهو حال ٿيو جو دنيا جي ٻين مذهب جو ٿيو هو.
اهڙين حالتن هيٺ مذهب جي تجديد ۽ نظام جي ضرورت محسوس ٿي.
[b]2. نظام دين
[/b]
تاريخي تجربي موجب شريعت جي حڪومت ۽ ديني نظام جو لازمي نتيجو اهو نڪرڻو آهي ته زندگيءَ جي هر شعبي تي مذهب جو ضابطو ۽ اثر هڪ باقاعده شرعي نظام جي ماتحت ڪرڻو پوي ٿو. جنهن جو سمورو اختيار ۽ ضابطو ملڪن حاڪن عالمن ۽ فاضلن جي هٿ ۾ رهي ٿو. ان جي هلائڻ ۾ عوام کي دخل حاصل ڪو نه هوندو آهي. خدا تعاليٰ، قرآن سنت نبوي جي تشريح جي نالي ۾ حاڪم ۽ مذهبي مهندار، حڪومت ۽ طاقت کي پاڻ ۾ ونڊي وراهي ڪم آڻيندا آهن. اهڙا حاڪم جن جي ساري زندگي فرعونن جي گذري ٿي، غريبن جي پگهر جي ڪمائي تي رنگ رليون ڪڻ، ڪوڙ، ٺڳيون، ڌوڪا، منصوبا، بازيون ۽ ظلم جن جو روز مرهه جوڌنڌو ٿئي ٿو،سي خود ملن ۽ قاضين کي خوش رکڻ سان محي الدين وملت جي القابن سان اسلام جا علمبردار بڻجيو پون. ديندار، خداپرست بااخلاق عالم ۽ قاضي گوشنه نشيني جي زندگي اختيار ڪن ٿا يا جيلن جون هوائون کائين ٿا. راشي، خوشامندڙيا، خود مطلب ۽ جاهل مولوي ۽ قاضي، انهن حاڪمن جي دلالي ڪري، مذهب کي مروڙي سروڙي، گهر جي کچڻي بنائي ڪم پيا هلائين ٿا.
تاريخ اسلام اهڙن مثالن سان ڀري پيئي آهي، انهيءَ طريقي سان مذهب کي استعمال ڪرڻ جي ضرورت تڏهن پوي ٿي، جڏهين ڪي ماڻهو طاقت ۽ اقتدار کي برقرار رکڻ ٿا چاهين، انهن ڳالهين جو نتيجو اهو ٿو نڪري ته هڪ مصنوعي طريقن سان صبح شام مذهب کي زور وٺائڻ جي گفتگو ٿيندي رهي ٿي ته ٻي طرف صاحب اقتدار طبقي جي قول ۽ فعل جي يڪسان نه هئڻ جو مظاهرو ڏسي، عوام تان مذهب جو اخلاقي اثر ۽ رسوخ گهٽجڻ لڳي ٿو، ڪن مذهبن جي ختم ڪرڻ جو ڪارڻ به اهو ئي سبب بڻيو آهي.
ان ڳالهه کان انڪار ڪري نٿو سگهجي ته دنيا جي هر ڪاروبار لاءِ هڪ حد تائين نظآم ۽ ضابطي جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
تجارت، مالي، ڪاروبار، زمينداري، حڪومت، سياست جي هلائڻ لاءِ نظام ۽ ضابطي جو هئڻ ضروري آهي. خود ڪائنات جو ڪاروبار به ڪنهن نه ڪنهن ضابطي ۽ پروگرام مطابق هلي رهيو آهي، اهڙيءَ طرح سان مذهبي تعليم ۽ اصولن جي پکيڙڻ لاءِ ڪنهن حد تائين نظام جي ضرورت ٿئي ٿي.
جيڪڏهن قدرت دنيا جي ڪاروبار واسطي نظام، ضابطي شريعت ۽ قانون کي حد تائين ضروري ٺهرايو آهي،ته ان جي ارتقا، تروتازگي، خوبصورتيءَ واسطي تبديلي ۽ انقلاب، آزادي ۽ تجديد کي به لازمي قرار ڏنو اٿس، جيتوڻيڪ وڻن، کيتن، جانورن، ماڻهن ۽ نظارن جي نشونما، ڪن بنيادي فطرت جي قانون مطابق ٿئي ٿي ته انهيءَ قانون جو هڪ اهو جزو به آهي ته ڪنهن به شي کي ساڳي نموني، مقرره ميعاد کان وڏيڪ گهڻ وقت تائين رهڻ نه ڏئي، ڇاڪاڻ ته ان ڪري ان جي ردي ۽ بيڪار ٿيڻ جو امڪان آهي. ساڳيوقانون مذهبن جي شريت، قومن جي جماعت سازين ۽ ٻين پروگرامن سان لاڳو آهي. ملڪن، ماڻهن ۽ زمانن جي حالات بدلجڻ ڪري هر شيءِ ۽ ڳالهه جي تجديد يا تبديل جي ضرورت محسوس ٿئي ٿي.
مذهب اسلام جيتوڻيڪ دين مڪمل آهي ۽ بين الاقوامي اتحاد ۽ ترقيءَ جا جزا رکي ٿو، ليڪن سياست جو مذهب تي اثر، عالمن ۽ قاضين جي فطري ڪمزورين ۽ خامين، طبيعت انساني جي حرصن ۽ سڌن، دنياوي حالات جي تبديل، مذهبي مهندارن جي اصولن تي فروعن کي ترجيح، مقصد ۽ ذريعي جي تميز کي وسارڻ، سندس فروغ ۽ تجديد جي مادي کي کوهي ڇڏيو هو. جنهن ڪري انسان ذات کي پنهنجي همه گير آغوش ۾ آڻي، ان جو اتحاد ۽ ترقي ڪري نه ٿي سگهيو. باوجود مجددن، مهدين، صالحن جي ڪوششن ۽ پرهيزگار ۽ عادل حاڪمن جي جدوجهد جي، ان جو وڌڻ ۽ ويجهڻ گهٽجي چڪو هو. ان کي زنده ڪرڻ جا ٻه رستا رٿيا ويا هئا، هڪڙو نظام دين ۽ شريعتي راڄ جو رستو هو، ٻيو ان کي سياست جي اثر ۽ ضابطي مان ڇڏائي، شريعت جي تنگ نظرئي مان ڪڍي عوام جي اخلاقي ۽ روحاني ترقي لاءِ ڪتب آڻڻ جو رستو هو. پهرين جا مهندار عالم ۽ ملان هئا ته ٻي جا مهندار اهل طريقت ۽ صوفي هئا.
ملن جو زور ظاهرداري، عبادات، لباس، زهد ۽ فقهي فيصلن طرف گهڻو ٿيو، جنهن لاءِ کين حڪومت جي مدد جي ضرورت ٿئي ٿي. ٻي طرف صوفي صاحبن جي ساري تعليم جو بنياد وحدت ڪائنات، صحبت انساني ۽ خدمت خلق تي بيٺل هو. هنن جو زور تزڪيه نفس، قرباني ۽ سادگيءَ جي زندگيءَ گذارڻ تي هو. هنن جي تعليم ۾ مذهب جو جوهر سمايل هو، پر انهن اصولن جي پرچار ۽ عمل لاءِ، انهن کي به نظام ۽ گروه سازيءَ جي ضرورت پئي. اهو قدرت جو قائدو آهي ته جڏهن قاعدا ۽ ضابطا ڪاروبار کي تربيت ڏيئي، راهه کي هڪ طرف سهل بنائين ٿا ته انهن جي ڪثرت سختي ۽ عادت زندگيءَ مان اجتهاد ۽ انقلاب جا جذبا ختم ڪيو ڇڏين.
تصوف اسلام کي شريعت جي تنگ دائري مان آزاد ڪري، مذهب جي روح حقيقي سان روشناس ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ليڪن وقت جي گذرڻ ڪري ان جا ڪارڪن به ساڳي مرض جو شڪار ٿي پيا، هنن سلسله طريقت کي فروغ ڏيڻ لاءِ پيري مريدي، ذڪر، اشغال، ورد وضائف، جاري ڪري خانگاهن ۽ سجادن کي وجود ۾ آندو. هنن وٽ تزڪيه نفس محبت ۽ خدمت خلق جي عيوض ظاهري تقدس ۽ بزرگي، حسد ۽ خودي، نذر نيازن تي گذر ڪرڻ، بدعتن، عياشين، دنياوي اقتدار ۽ شخصي ملڪيت گڏ ڪرڻ جي جاءِ ورتي. جنهن ڪري هي گروهه به پنهنجي مشن ۾ ناڪامياب ٿيو. ملا ۽ مولوي شريعت اسلامي کي تنگ دائري ۾ آڻي، ان کي پنهنجي شخصي اقتدار ۽ دماغي طبع آزمائي جو آکاڙو بنائي چڪا هئا، ته پير صاحبن وري عوام جي وهم پرستي ۽ جهالت جو فائدو وٺي تصوف کي مذاق کڻي بنايو هو. اهڙي حالتن هيٺ اسلام چند اعتقادات ۽ عبادات جي دائري ۾ محور ٿي پيو هو ۽ ان جي پيرون ۾ تنگ نظري ۽نفرت گهر ڪري ويئي هئي. منجهن سوَن فرقن کان به مٿي گروهه پيدا ٿي پيا هئا.
هر هڪ فرقي پاڻ کي ”ناجي“ ۽ ٻين کي ناري ڪري پئي سمجهو.
اهو حال هو اسلام جي پوئلڳن،جو ليڪن ٻين مذهبن جن کي قرآن حق تي ۽ منشائي الاهي مطابق موڪليل ظاهر ڪيو هو، انهن جي سمجهڻ يا حال معلوم ڪرڻ کي به گناهه پئي سمجهيو ويو.
نتيجو اهو نڪتو ٿي ته دنيا جي ٻين مذهبن جي مقابلي ۾ سندس پوئلڳن جو قومي وقار، اقتدار، شيرازو، علمي واقفيت رواداري ۽ عوام ۾ مرغُبيت گهٽ ٿيڻ لڳي ۽ مسلمان دين مڪمل جي پيرون جي عيوض ٽن سون لڙندڙ ۽ جهڳڙندڙ فرقن جي جم غفير، فرسوده، تنگ نظر، رجعت پسند ۽ دقيانوسي خيالن جي ماڻهن جو مجموعو بنجي پيا، جن کي دنيا جي ترقي ۽ تعمير ۾ رڪاوٽ وجهندڙ ڪري ٿي سمجهيو ويو. اهي ”بيمار قوم“ آزادي ماڻڻ کان نا اهل ڪري ٿي سمجهيان ويا، هنن وٽ هر قسم جو آرٽ (هنر) گناهه، هر نئين ايجاد ٿيل شئي بدعت هئي. هو رواداري کان نامانوس، پيار ۽ محبت کان نا آشنا هئا.
هنن وٽ راڳ ۽ سرود ٻڌڻ، ڏاڙهي مڇون ڪوڙائڻ، تصويرون ڏسڻ ۽ ڪڍڻ، غير جي زبان سکڻ ۽ لباس پائڻ، سڀ گناهه جي لسٽ ۾ داخل هئا، مطلب ته مسلمانن جي دنيا کي ڄڻ ڪفر، الحاد ۽ گناهه لپيٽجي ويل هئا، کين خير ۽ برڪت ڪنهن به طرف ڏسڻ ۾ نٿي آيا، هر سخت هوا، هر مخالف آواز، هر اختلاف ۽ هر نئين شي مان خطرا تي محسوس ٿين. اسلام کي تنگ ڪوٺڙيءَ جي شفا خاني ۾ محفوظ رکڻ کان سواءِ بچائي سگهڻ محال پئي نظر آين.
شاهه صاحب جي زماني جي مسلمانن ۽ مروج اسلام جي ڪم و پيش اها حالت هئي، هن ان کي چتائي ڏٺو، درويشن سان مليو، سير ڪيائين، غور ۽ فڪر بعد هيٺين نتيجن تي آيل ٿو ڏسجي.
1. وحدت وجو.
2. وحدت مذاهب.
3. پيار مهذهب جو جز روح آهي.
4. عبادت جي صحيح معنيٰ خدمت خلق آهي.
5. ارتقا انساني جو راز امن ۽ سلامتي ۾ آهي.
6. صحيح تعليم پاڻ سڃاڻڻ ۾ آهي.
7. حصول مقصد قرباني سان حاصل ٿئي ٿو.
[b]1. وحدت وجود
[/b]
هن کي عالم ناسوت جي مختلف شين، نظارن ۽ خيالن، اول ۾ حيران ڪيو ٿو ڏسجي، ليڪن آخر هو هن نتيجي تي پهتو ته جملي هستيءَ جو حقيقي ”هستيءَ مطلق“ يا ”وجود ڪل“ آهي. انهيءَ ذات حقيقي کي ٻن نقطه نگاهن سان ڏسي سگهجي ٿو. هڪ حق جو جملي عالم اظهار جو جوهر آهي ۽ ٻيو خلق يا عالم صفات جو ان ذات حقيقي جو مظهر آهي. اهي ٻئي شيون هڪ آهن، ليڪن ٻڌڻ ۽ ڏسڻ ۾ ٻه پيئون معلوم ٿين.
ظاهري دنيا جون بي شمار ۽ لاتعداد شيون، حادث ۽ عارضي آهن ۽ پنهنجي وجود جو مدار، قائم دائم با لذات مطابق ۽ واحد تي رکن ٿيون. ”هستيءَ مطلق“ ساڳي وقت هر مظهر کي پنهنجي وحدت جي احاطي ۽ تسلط ۾ رکي ٿي. ” والله بکل شيءِ محيط“ انهيءَ نظري مطابق ڪائنات قديم، غير فاني ۽ دائمي آهي، ڇاڪاڻ ته اها قديم، دائم با لذات جو ظهور آهي.
آخرت به سدائي ٺهندي رهي ٿي. دنيا جي پوري طرح پڄاڻي نه ٿيڻي آهي. نڪا ڪا ان جي آخري حد آهي. جنهن کي آخرت چئجي ٿو، سا سدائين پيئي هلي. هي دنيا ۽ ٻي دنيا صرف هر وقت ۽ هر زمان ۾ پيدائش عالم جي جدا جدا ۽ نئين نئين مظهرن جا جدا جدا نالا آهن ۽ شڪلين بدلائڻ جا مظهر آهن. جي هڪ شڪل گم ٿئي ٿي ته اها ٻي شڪل اختيار ڪري ٿي ۽ اها تبديلي هميشه جاري آهي. هر نئين شي پراڻي شڪل جو مسلسل مظهر آهي. شاهه صاحب جا ڪي بيت سندس انهن خيالن جي ثبوت ۾ پيش ڪجن ٿا.
وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪل
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي م ڀل
هو هلاچو هل، با الله سندو سڄڻين.
سوئي هيڏاهن، سوئي هوڏانهن، سوئي من وسي
سوئي سو پسي، تنهين سندي سوجهري.
پڙاڏو سو سڏ، ور ورائيءَ جو جي لهين
هئا اڳهين گڏ، پر ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا،
ڪوڙين ڪايائون، تنهن جون لکن لک هزار
جيءَ سڀڪنهن جي سين، درسن ڌارون ڌار
پريم تنهن جا پار، ڪهڙا چئي ڪيئن چوان.
[b]2. وحدت مذاهب
[/b]
جهڙيءَ طرح خلقت اشياءَ ۾ ڪثرت ٿي نظر اچي، اهڙِءَ طرح ابتدائي، زماني کان وٺي هر ملڪ، هر قوم جي رهبري ۽ هدايت لاءِ ڪيئي پيغمبر، حڪيم، فيلسوف پي پيدا ٿيا آهن ۽ انهن جون سمجهاڻيون ۽ تعليمات به جدا جدا نموني ۽ طريقي جون پيئون ڏسڻ ۾ اچن، جو مٿاڇري نگاهه ڪندڙ منجهي پوي ٿو.
صحيح ۽ غلط، حق ۽ نا حق، مفيد ۽ نقصان ڪار جو پتو پوڻ به مشڪل ٿيو پوي. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته شاهه صاحب کي به ان خيال ستايو ٿو ڏسجي، پر معلوم ائين ٿئي ٿو ته وحدت وجود جي راز معلوم ڪرڻ بعد کيس مذاهب جي وحدت جو پتو به پيو آهي. آخر جيڪڏهين جملي آشياءِ هستيءَ ۾ وحدت سمايل آهي ته انهن جي قانون فطرت يا مذهبن ۾ اختلاف ڪيئن ٿي سگهي ٿو.
جهڙيءَ طرح شين جي شڪلين ۾ اختلاف باوجود انهن ۾ بنيادي وحدت موجود آهي، اهڙيِءَ طرح کيس معلوم ٿيو ته مذاهب. عالم جي ظاهري ڪثرت جي پويان باطني وحدت ڇپيل آهي.
مذهبن جا بنيادي مقصد گهڻو ڪري ساڳيا آهن.
شاهه صاحب جا چند بيت سندس اهڙن خيالات جي تائيد ۾ پيش ڪجن ٿا.
مٿي هاٿيءَ سين مامرو، اچي پيو انڌن
مناڙين هٿن سين، اکئين ڪين پسن.
في الحقيقت فيل کي، سچا سڃاڻن
سندي سردارن، بصيرت بينا ڪري.
ڏسڻ جي ڏسين، ته همه کي حق چئين
شارڪ شڪ م نه ني، انڌا انهيءَ ڳالهه ۾.
ڪيو مطالع مون، هو جو ورق وصال جو
تنهن ۾ تون هين تون، ٻي لات نه لحظي جيتري.
قرب ڪبرياءُ، ماءُ ملاقي نه ٿئي
پورو اي پرياءَ، صوفي جي صلح ۾.
[b] 4. محبت پيار جي مذهب جو روح آهي.
[/b]
جي مذهب اتحاد ۽ ترقيءَ انسان لاءِ راهبر آهي ته ان جي ساري تعليم جو نچوڙ جنهن بنيادي شي تي رکيل آهي، اها آهي محبت هي هڪ قسم جي ڪشش آهي، جا ميلاپ يا وصال طرف انسان کي ڇڪي ٿي. دنيا جي ڪاروبار ۾ قدرت طرفان ٻه مکيه طاقتون ڪرڪن نظر اچن ٿيون، هڪ آهي قوت جذب، ٻي آهي قوت رد.
پهرين ميلاپ، محبت، وصال، اتحاد تعمير ۽ ترقي طرف ڇڪيندڙ آهي. ٻي جدائي، نفرت، فرق، نفاق تخريب ۽ تنزل تائين پهچائي ٿي. مذهبي زبان ۾ ان کي شيطاني طاقت سڏين ٿا.
روح کي ٻن درجن مان لنگهڻو پوي ٿو. هڪ اعليٰ مڪان مان، هيٺ لهي عالم ناسوت ۾ اچڻ جو درجو آهي، ٻيو ناسوت مان وري اصل ڏي وڃڻ جو درجو آهي. پهرين کي صوفي زبان ۾ نزول ۽ ٻي کر عروج سڏين ٿا. جڏهين ماڻهو مذهب جي نفس تي غور ڪري ٿو ته کيس پتو پوي ٿو ته نزول جي رستي کي ڇڏي عروج ڏي هلڻ، شيطاتي رجحانات کي ڦٽو ڪري ملڪوتي رجحان طرف لاڙو ڪرڻ، تخريب کي ڇڏي تعمير طرف خيال رکڻ، نفرت کان پاسي ٿي، محبت ۾ محو ٿيڻ ئي مذهب جو حقيقي مطلب آهي. تنهن ڪري سڀ بزرگ ۽ صوفي عشق ۽ محبت کي حقيقي مزهب سمجهي، ان جي ساراهه ڪندا ويا. شاهه صاحب به انهيءَ راز جي رمز پروڙي آهي ۽ چوي ٿو ته :
”مون کي اکڙين، وڏا ٿورا لائيا
ته پڻ پرين پسن، کڻان جي کر سامهون“
”کر کاريندو سي، ماٺو جن پريتڻو
جوش جلايا جي، ماري تنهن مات ڪيو“
”حوصلو حيرت جو، آهي نه مٿي عام
سندي محبت مام، ڪوڙ پروڙي ڪينڪي“
”لوڪن لحو صرف، مون مطالع سپرين
سوئي سو حرف، پڙهيو پڙهان من ۾“
[b]4. عبادت جي صحيح معنيٰ خدمت خلق آهي
[/b]
شاهه صاحب ڏٺو ته مذهب جي معنيٰ چند عبادتن جو مجموعو ورتي وڃي ٿي ۽ قرآن شريف جي آيت ته ” ما خلفت الجن والانس الاليعبدون“ جي عام طرح معنيٰ نيازون، روزا، ذڪر، فڪر وغيره ڪڍي وڃي ٿي، نتيجو اهو وڃي نڪتو ٿي ته هر ڪو ماڻهو نماز پڙهي، روزا رکي، انسان ذات جي خدمت جي بدران پنهنجي خود غرضيءَ ۾ محو ٿي رهيو هو.
ملا ۽ مولوي غلط فتوائون ڏيئي، فساد ڪرائي، مفت جا مال کائي صرف نماز ۽ روزي جي ذريعي نجات لاءِ ڪافي سمجهي، حقوق العباد کان پاڻ کي هڪ طرف آزاد سمجهي رهيا هئا ته پيران طريقت، زهد تقويٰ، ذڪر فڪر ڪرڻ کي صحيح عبادت سمجهڻ لڳا هئا ۽ خلق خدا جي خدمت ڪرڻ بدران، پنهنجي خدمت ڪرائڻ ۾ مشغول هئا. شاهه صاحب انهيءَ ڳالهه تي به غور ڪيو ٿو ڏسجي ۽ هن نتيجي تي پهتل هو ته سچي عبادت جي معنيٰ، مخلوق خدا جي بنا غرض جي خدمت ڪرڻي ئي آهي.
ماڻهو هن دنيا ۾ صرف روزا نمازون پڙهڻ لاءِ پيدا ڪو نه ٿيو آهي، پر انهي جي زندگي جو مقصد، هن دنيا ۾ سک سلامتي آڻڻ، انسان کي جانورن وارين خواهشات کان آزاد ڪري، روحاني ترقي، تعمير، عالم، حسن اخلاق جي صفتن سان مالا مال ڪرڻ لاءِ، خدمت خلق ئي آهي، جڏهن ڏٺائين ٿي ته ماڻهو ظاهري عبادت کي ئي نجات جو ذريعو سمجهي، صرف ان طرح مشغول آهن ته کيس عجب ٿيو ٿي. سندس انهيءَ قسم جي خيالن جو پتو هيٺين بيتن مان پئجي سگهي ٿو.
”پڙهيو ٿا پڙهن، ڪڙهن ڪين قلوب ۾
پاڻا ڏوهه چڙهن، جيئن ورق ورائين وترا“
”روزا ۽ نمازون، اي پڻ چڱو ڪم،
او ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسجي پرين کي“
”اکر ڇٽي هيڪڙي، ٻهون جي نه ٻجهن،
ڪوه ڪبو ڪي تن، سجھي سنائي ڳالهڙي“
”تهڙا چاليها نه چاليهه، جهڙو پسڻ پرين جو
ڪهڙو ڪاتب تون ڪرين، مٿي پنن پيهه
جي ورق ورائين ويهه، ته اکر اهو ئي هيڪڙو“
5. ارتقا انساني جو راز امن ۽ سلامتيءَ ۾ آهي
شاهه صاحب غور ۽ فڪر بعد انهي نتيجي تي پهتل هو ته دنيا جي تعيمر ۽ انسان ذات جي ترقي سواءِ امن ۽ سلامتي جي حاصل ٿي ڪين سگهندا. هو هر انهيءَ ڳالهه جي مخالف هو، جنهن مان انسانن جي وچ ۾فساد پيدا ٿيڻ جو امڪان هو. هن اسلام کي فتح ۽ حڪمرانيءَ جو مذهب ڪري نٿي سمجهيو، نڪو مسلمانن کي قومن جي امامت ڪرڻ جي تلقين ٿي ڪيائين. هن مونن ۾ منهن پائي غربت ساڻ گذارڻ جي تلقين هڪ طرف ڪئي ته ٻي طرف صاف چيائين ته:
”هو چونئي تون مَ چئو، واتان ورائي،
اڳ اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي“
هو سڌن کي مارڻ، طمع کي ترڪ ڪرڻ، ويرين جو واهرو ٿيڻ، گولن جي گولي ٿيڻ، ڪيني کي قتلام ڪرڻ، گر ۾ پرين پسڻ، خوديءَ کي کانئڻ، سڃ جي سين هڻڻ، تن کي تسيا ڏيڻ، لنگ ۽ لانگ ڪڍڻ، ماري مات ڪرڻ، سڀ ۾ پرين پسڻ جي تعليم ڏئي ٿو. هو دشمن يا مخالف کي حمليکان روڪڻ لاءِ هيٺين قسمن جا الفاظ ڪتب آڻي ٿو:
” ڪشي ڪان ڪمان مان، متان هڻين مون
مون ۾ آهين تون، متان تنهنجو ئي توکي لڳي“
[b]6. صحيح تعليم پاڻ سڃاڻڻ ۾ آهي
[/b]
شاهه صاحب کي معلوم ٿي چڪو هو ته انسان اشرف المخلوقات آهي. هن ۾ نورالاهي جو جلوو نمايان نظر ٿي آيس. هن کي انسان جي زندگيءَ جي مقصد جي به پروڙ هئي. هن ساري ڪائنات جي خلق کي بيڪار ۽ بنا مقصود جي پيدا ٿيل نه ٿي سمجهيو. هن کي احد ۽ احمد، جز ۽ ڪل، پکي ۽ پڃري، پنهون ۽ سسئي، فرد ۽ قوم جي تفاوتن ۽ بنيادي وحدت جو سمورو راز معلوم هو، هن نابوديءَ جي وسيلي اعليٰ ٿيڻ جو مطلب سمجهي ورتو هو، تنهن ڪري پنهنجي ڪلام وسيلي هن جز کي ڪل ۾ فنا ڪرڻ، فرد کي قوم لاءِ قربان ٿيڻ جي تلقين ڪندي چيو آهي، ته اهو درجو تڏهين حاصل ٿي سگهندو، جڏهن حقيقي پاڻ سڃاڻڻ جي پروڙ ماڻهوءَ ۾ پوندي. هن جو چوڻ آهي، انسان جو اعليٰ درجي تي پهچڻ صحيح تعليم ذريعي ئي حاصل ٿي سگهندو ۽ صحيح تعليم جي تشريح ان ڳالهه ۾ ڪئي اٿس ته انسان پنهنجي صحيح حقيقت سڃاڻڻ جو ماهر ٿئي، ان وقت ئي سندس خوف ۽ خطرا، وهم ۽ گمان، ڪفر ۽ شرڪ، ٻيائي ۽ عبديت دور ٿي سگهندا ۽ ماڻهو ترقي ڪرڻ جو لائق ٿي سگهندو. سندس هيٺيان بيت ان جي اهڙي خيالات جو ثبوت پيش ڪندا:
”اسين سڪون جن کي، سي تان اسين پاڻ
هاڻي وڃ گمان، اسان صحيح سڃاتا سپرين“
”هيڪر هئڻ ڇڏ، ته اوڏي ٿئين عجيب کي
” مان رايت شياءَ الا روايت“ نيئي اجها اوڏاهين اڏ
ته هوت توهين کان هڏ، پرين پاسي نه ٿئي“
”هو پڻ ڪونهي هن ريءَ، هي نه هن هان ڌار
”الانسان سري وانا سره“ پروڙج پچار
ڪندا ويا تنوار، عالم عارف اهڙي“
”سو پکي سو پڃرو، سو سر سوئي هنج
پهي جان پرڙويو، مون پانهن جو منجهه
ڏيل جنهنجو ڏنجهه، سو ماري ٿو منجهه ڦري“
[b]7. مقصد جو حصول قرباني سان حاصل ٿئي ٿو
[/b]
شاهه صاحب هن نتيجي تي پهتو هو ته جيڪڏهن صحيح تعليم جو راز پاڻ سڃاڻڻ ۾ ڇپيل هو ته صحيح عمل، سواءِ قرباني جي ڀيٽا جي وسيلي، حاصل ٿي نه سگهندو. هن جڏهين چوطرف نظر ٿي ڪئي ته ڏٺائين ٿي ته هر ننڍي شي وڏي ۾ سمائجڻ لاءِ پاڻ قربان ڪري رهي آهي، هر مٽيءَ جو داڻُو زمين ۾ گڏجي عالم جمادات جي ٺاهڻ ۾ مدد ڏيئي رهيو آهي، اهڙي طرح جمادي جزا نباتات جي عالم پيدا ڪرڻ لاءِ، وقت به وقت پاڻ کي قربان پيا ڪن. نباتات وري حيوانات جي زنده رهڻ لاءِ، قوت جو ڪم ڏئي رهي آهي. وري جي غور ڪندا ته انهي مادن مان وري هر هڪ جزو ٻئي جي بقا لاءِ مددگار ۽ معاون آهي، جا معاونت قرباني کانسواءِ حاصل نٿي ٿي سگهي. اهو سلسلو ڪائنات جي هر مظهر ۾ نظر منجهه ايندو.
ماڻهو به انهيءَ قانون فطرت کان آزاد نه آهي. پيءُ ۽ ماءُ کي اولاد لاءِ قرباني ڪرڻي پوي ٿي، فردن کي قبيلن لاءِ ۽ قبيلن کي قومن لاءِ ۽ قومن کي انسان ذات جي ڀلائي ۽ بهتريءَ لاءِ، ڪي ذاتي قربانيون ضرور ڪرڻيون آهن. تنهن ڪري فلسفه عمل تي نظر ڪبي ته ان جو جوهر قرباني ئي ڏسڻ ۾ ايندو.
شاهه صاحب جي بيان ۾ ڪيل مذهبي راين کي جيڪڏهن اسان اختصار ڪري پِيش ڪريون ته ان جو لب لباب هيٺين طرح ٿيندو.
_ ساري ڪائنات ۾ گونا گون مظهرن جي باوجود به بنيادي وحدت قائم آهي.
_ انهي بنيادي وحدت جي راز کي معلوم ڪرڻ ۽ سمائجڻ لاءِ رستو ۽ طريقو مذهب آهي.
_ مذهب ابتدا کان وٺي، باوجود ظاهري اختلافن جي هڪ ئي آهي.
_ انهيءَ مذهب جو روح يا جوهر محبت يا عشق آهي.
_ محبت ۽ عشق ترقي انسان ۽ تعمير عالم لاءِ خدمت خلق امن ۽ سلامتي جو سبق ڏئي ٿو.
_ انهيءَ سبق جي پڙهڻ ۽ سمجهڻ لاءِ پاڻ سڃاڻڻ ضروري آهي.
_ پاڻ سڃاڻڻ سواءِ صحيح عمل جي بي ڪار آهي.
_ صحيح عمل جو راز قرباني ۾ سمايل آهي.
شاهه صاحب جي اهڙن خيالات جي ثبوت ۾ سندس هيٺيان بيت پيش ڪجن ٿا:
”سوريءَ سڏ ٿيو، ڪا هلندي جيڏيون
وڃڻ تن پيو، نالو نيهن ڳنهن جي“
”پهرين ڪاني پاءِ، پڇج پوءِ پريتڻو
ڏک پريان جو ڏيل ۾، واڄٽ جين وڄاءِ
سيخن ماهه پچاءِ، جي نالو ڳنهين نيهن جو“
”پڇ پتنگن کي، سنديون کامڻ خبرون
آڻيون وجهن آگ ۾، جيءَ پنهنجو جي
جيري جنهين جي، لڳا نيزا نيهن جا“
”سرها ڏٺم سي، جن جي ساڃاهه سراڻين سين
تيغ تنين جي کي، ڪٽ نه لڳي ڪڏهين“
”سڪڻ ۽ سوري، ٻئي اکر هيڪڙي
وهڻ واٽڙين تي، ڪارڻ ضروري
ٻنهي جي پوري، جيءَ ڏني ريءَ نه جڙي“
”گندي ۽ گراهه، جن سناسين سانڍيو
انهن کان الله، اڃان آڳاهون ٿيو“