شاهه صاحب جو نقطه نگاهه
[/b]
شاهه صاحب مسئله وحدت الوجود کي مڃڻ ڪري، وحدت مان ڪثرت، جي پيدا ٿيڻ جو قائل هو. هن ڪثرت جي ڪا جدا هستي نه ٿي مڃي ۽ ان کي صرف وحدت جو مظهر ڪري ٿي مڃيائين.
هن وٽ ” سو پرين سو پساهه“ سو ويري سر واهرو جو عالم هو. هن پڙاڏي ۽ سڏ کي ساڳي شي ڪري ٿي سمجهيو ۽ چيائين ٿي ته:
”هئا اڳهين گڏ، پر ٻڌڻ ٻه ٿيا“
هو دوبينائي دور ڪري ٻيائي کي ٻارڻ جي هدايت ڪري ٿو ۽ چوي ٿو ته:
”وحده لاشريڪ له، اي هيڪڙائي حق
ٻيائيءَ کي ٻک، جن وڌو سي ورسيا“
ان ذات حقيقيءَ جون، ڪوڙين ڪايائون ڏٺيون هئائين ۽ انهي جا ڌار ڌار درشن به ڪيا هئائين. هن کي نابوديءَ نيئي اهڙو اعلى ڪيو هو، جو کر ۾ به پرين پي پاڻ پسايس. تنهن ڪري هو دنيا جي مڙني مذهبن جي بنيادي وحدت جو قائل هو ۽ مذهبن جي بنيادن تي انسانن ۾ اختلاف عين اسلام جي بنيادي اصولن جي خلاف ٿي سمجهيائين. هو صوفي لاڪوفي، هو ۽ صرف وصال جو ورق پڙهيو هئائين. ٻي لات ذري جيتري به ٻڌڻ لاءِ تيار نه هو. هن سان جن جو وير هو، هي انهن جو واهرو ۽ مددگار هو. هن رب العالمين کي پيار ڪيو هو، تنهن ڪري هن جيڏانهن ٿي نظر ڪئي ته سجھڻ ٿي سامهون آيس، هن وٽ شڪ ۽ گمان هئائي ڪونه، هن مذهبن جي نالي ۾ انسانن کي جدا ڪندڙ ماڻهن کي ”ڪويڄ“ ڪري ڪوٺيو آهي. هن انسان ذات جي مڙني مرضن جو علاج محبت ۽ پيار جي نسخي ۾ ڏٺو هو چوي ٿو ته؛
”ڪٺيس ڪويجھن، تن طبيب نه گڏيا
ڏيئي ڏنڀ ڏڏن، پاڻان ڏيل ڏکوئيو“
[b] -2 سنڌين جي قوميت:
[/b]
هن ساري انسان ذات کي، قرآن جي آيت مطابق هڪ جماعت ڪري ٿي سمجهيو ” ڪان الناس امته واحدته“
ليڪن سڃاڻپ ۽ سهلويت لاءِ گڏ ٿي ترقي ڪرڻ لاءِ هو قرآن جي ٻي آيت مطابق ” وجعلنا ڪم شعوبا، و قبائل لتعارفو“
سنڌين کي جداگانه قوم ڪري سڏڻ کي گناه نه سمجهندو هو. سنڌين جي جدا هستي قبول ڪرڻ مان سندس مقصد انساني تفريق جو نه هو، بلڪ بين الاقواميت تي پهچڻ جو ڏاڪو هو.
هن گهڻو ڪري ساري سنڌ گهمي ڏٺي هئي. ملڪ غربت، جهالت ۽ دک هر طرف گهڻو ڏٺو هئائين، سنڌي عوام جي حالت ڪسمپريسيءَ واري هئي، چوڌاري جڏهن نظر ٿي ڪيائين ته قومن جا قافلا ترقيءَ جي سفر ۾ اڳتي وڌي ويل هئا، پر سنڌي اڃا نڀاڳ جي ننڊ ۾ مئن جيئن منهن ويڙهي ستا پيا هئا. هو ڇورا ندورا، هئا، جن جو مائٽ مٽ ڪو نه هو، سندن پاڙي وارن کي پروڙ ڪا نه هئي ته سندن رات ڪا رنج ۾ ٿي گذري، تنهن ڪري هن سڀني ”سورن وارين“ کي پاڻ ۾ پچار ڪرڻ، قوم ۽ ملڪ جا درد ۽ دک اورڻ،” ڏکين جي مڙي ڀنڻ ڪرڻ“ واسطي سنڌي اتحاد، جو آواز اٿاريو . انهيءَ خيال ۾ اهڙو محو ٿي ويو، جو هن مذهبن جا مصنوعي ويڇا وساري ڇڏيا ۽ سڀني سورن وارن کي گڏڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ سکن وارن کي مخاطب ٿي چيو ته:
” اڻ ڏکوئيون ڏکن جي ، ڪوه پٿر پون،
ناءِ اوراڻو ان کي، ٿيون لوڪ ريائون رون
پنڻ ڀيڙيون هون پار تنهين جا پڌرا.
هن سنڌ جي مارئيءَ کي عمر ڪوٽ جي غلامي واري زندگيءَ کان آجو ڪري، ملير جي آزاديءَ واري دنيا ۾ وٺي وڃڻ کي پنهنجو مقصد مقرر ڪري ڇڏيو هو. پاڻ کي سنڌي عوام يعني مارن جو هڪ فرد سمجهي ويٺو هو. ۽ چيائين ٿي ته:
”جيها جي تيها مون مارو مڃيا“
هن ور ور ڏيئي چيو ٿي ته:
”اچو سورن واريون ڪريون سورن جي پچار“
اهڙيءَ طرح:
”ديسي سيڻ ڪجن پرديسي ڪهڙا پرين“
به سندس تعليم جو مکيو جزو رهيو ٿي، ان مقصد يا هاڙهي ڏي هلڻ لاءِ، هن جي نظر ۾ صرف اندر جي اڌ وارن کي هلڻو هو.
[b]-3 حب الوطني
[/b]
شاهه صاحب جي ساري فلاسافي وطن جي بنياد تي بيهاريل هئي، وطن جي حب کي هن ايمان جو جزو ڪري ٿي سمجهو، هن کي ذاتي تجربي ۽ تاريخ جي معلومات مان پروڙ پئجي چڪي هئي ته اعتقاد جي بنياد تي قوم جو ٺهڻ انهيءَ وقت جي ماڻهن جي ذهني معيار جي مطابق نه هو ۽ انهيءَ قسم جا خيالات هوا ۾ ڪوٽ اڏڻ جي برابر هئا. کيس معلوم هو ته ماڻهن جي چوڻ ۽ ڪرڻ ۾ هميشه تفاوت پي رهيو آهي. هڪ هنڌ اهڙي ڳالهين کي نظر ۾ رکي چيائين ٿي ته:
”اندر ڪوڙو ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنج جي
اهڙو ٺلهو ٿانءُ، ڀڃي ڇونه ڀورا ڪرين،
هو وطن جي سر سبز ٿيڻ ۽ عوام جي سکئي ٿيڻ لاءِ دعا گهري چوي ٿو ته:
”وطن وسائيج ته سنگهارن سک ٿئي“
پنهن جي ديس جي ماڻهن لاءِ کيس جيڪا محبت هئي،ان جو اندازو هيٺين بيتن مان پئجي سگهندو.
”ڳالهيون ڪندي ڪاڪ جون، ڳوڙها پيس ڳڙي“
”سندي سنگهارن، جوءِ جو جياري جڏڙين“
”جيها جي تيها، مون مارو مڃيا“
ٿر ٿر اندر ٿانءَ، ونهين ويڙهيچن جو“
هڪ هنڌ حڪمران قوم جي فرد کي مخاطب ٿي چوي ٿو ته:
آءٌ ڪيئن ڇڏيا سومرا، تن پنهوارن پچار
جڙ جنهين جي جان ۾، لڳي ريءَ لهار
ميخون محبت سنديون، هنئڙي منجه هزار
پکا ۽ پنوهار، ڏٺي مون ڏينهن ٿيا“
هو ڪٿي به هوندو ته وطن ياد هوندو هوس، چوي ٿو ته:
”قسمت آنديون ڪونجڙيون وطن سندن روهه“
”ڀري جنين جي ڀاڻ، پسان ملڪ ملير جو“
”ڪريان ٻي نه ڪن، ويندس وطن سامهون“
هن کي سدائين سنڌ تي سڪار ۽سک جو اونو رهندڙ هو، هن سنڌي عوام کي ويڙهيچا، وطن ڄاول، پنهوهار، مارو، اباڻا وغير نالن سان ڪوٺي، سندن آزاديءَ ۽ ترقيءَ لاءِ دعائون توڙي علمي لياقت جو به حال معلوم هو ۽ پنهنجي عوام جي ڪمزورين ۽ بي سرو سامانين جو به پتو هو، تنهن ڪري ظاهري حالتون اميد افزا نه ڏسي هو قدرتي ۽ بين الاقوامي تبديلين ۽ انقلابن ۾ اميدون ۽ آسرا رکي پئي هليو، کيس هميشه اميد پي رهي ته ضرور تبديلي جي مند ايندي، انقلاب جا منڊل وجھندا، نين تحريڪن جا ڪڪر قلب جون ڪسون لاهيندا، ظلم ۽ ستم کان ستايلن ۾ وري نئون روح پوندو، گوندر لهندا، موذي ۽ ڏڪاريا ڏينهن مان ويندا، هاري همت ڪري ملڪ جي سڪل ستل ۽ سخت زمين دلين کي انقلاب جو هر ڏئي حقيقي آزاديءَ جو ٻج وجهي سک ۽ سلامتيءَ جو فصل لڻندا.
[b]-4 دين ۽ سياست جي علحدگي
[/b] شاهه صاحب اسلامي تاريخ جي روشنيءَ ۾ دين ۽ سياست گڏي هلائڻ جا نقصان ڏسي چڪو هو، هن کي معلوم هو ته مسلمانن جي ڪثرت وٽ نه صحيح اسلام جو تصور باقي رهيل هو ۽ نه حڪمران طبقي ۾ خدا شناسي ۽ خدمت خلق جو جذبو موجود هو، جو حڪومت کي اسلامي طريقي هلائين. بلڪ دين کي ذاتي ۽ طبقاتي مفاد لاءِ مروڙي ڪتب پي آندو ويو، دين جي اثر هيٺ حڪومت هلائڻ وارا ماڻهو ئي گذر ڪري ويا. هڪ هنڌ انهيءَ حالتن کي نظر ۾ رکي چوي ٿو ته:
”ويا سي وينجهار، هيرو لعل ونڌين جي
تنين سندا پويان، سيهي لهن نه سار
ڪٽين ڪٽ لهار، هاني انهين ڀيڻينءَ“
هن ڏٺو پئي ته دين ۽ ان جي شريعت کي حڪمران طبقي جي سياهه ڪارين لڪائڻ، طاقت ۽ اقتدار قائم رکڻ لاءِ اوزار ڪري پي ڪتب آندو ويو. هن کي ان وقت جي ملن جو پورو پتو هو ته حاڪمن جي چوڻ تي، ڪيئن نه مذهب کي موڙي سروڙي ظاهر ڪيائون. اهڙن ماڻهن لاءِ چيائين ٿي ته:
”ڦريا پسي ڦيڻ، کرين کير نه چکيو
دنيا خاطر دين، وڃائي ولها ٿيا“
هن کي پتو هو ته شخصي ۽ طبقائي مفاد عوام جي مفاد لاءِ مخالف هئا، تنهن ڪري وڏين ملڪيتن ۽ اقتدار رکڻ وارا حاڪم جڏهين مذهب جو نالو وٺندا هئا، ته ان ۾ ڪا به سچائي ڪا نه هوندي هئي، هو صرف عوام کي ڌوڪي ڏيڻ لاءِ مذهب جي نالي ۾ آڙ وٺڻ جي نيت سان اهڙا آواز اٿاريندا هئا. انهن لاءِ شاهه صاحب چوي ٿو ته:
”ڪيئن ماپندا من ۾، خودي ۽ خدا،
ٻن ترارين جاءِ، ڪانهي هڪ مياڻ ۾“.
[b]-5 مدافعانه ذهنيت
[/b] شاهه صاحب ڪڏهين به سواءِ پاڻ بچائڻ ۽ غلاميءَ کان آزادي حاصل ڪرڻ جي، تلوار کڻڻ جي صلاح نه ڏني، هو اڳرائي ۽ ارهه زورائي، پوءِ اها کڻي ڪهڙي به نالي ۾ هجي، جي برخلاف و. هو جنگجو پاليسي جي مخالف هو. ان بابت سندس خيالن جو پتو سندس هيٺين بيتن مان پئجي سگهندو.
هو چونٿي تون م چوءَ، واتان ورائي،
اڳه اڳرائي جو ڪري، خطا سو کائي،
ليڪن ان مان اها معنيٰ ڪڍڻ غلطي ٿيندي ته هو بزدليءَ جي تعليم ڏئي ٿو ۽ پاڻ بچائڻ ۽ آزادي هٿ ڪرڻ يا قائم رکڻ لاءِ، سر جي سٽ هئڻڻ کان ڪيٻائي ٿو. ان لاءِ سندس هيٺيون بيت شاهد آهي:
هڻڻ هڪلڻ، ٻيلي سارڻ، مانجهيان اي مرڪ،
وجهن تان نه فرق، رڪ وهندي راند ۾،
حق لاءِ لڙندڙن ۽ آزاديءَ جي پروانن جي باري ۾ هڪ هنڌ چو ٿو ته:
آيا اجارين، تيغون تراريون تيوار،
سانگيون ساڻن ٿه ۾، ڪلهئون نه لاهين،
اڀائي آهين، مهائي مرڻ تي،
جنگ جي ميدان ۾ مخالف جي طات، لشڪر، ساز ۽ سامان جو ڪو به اثر نٿو پوي، هو پڙ ۾ پرزا ٿيڻ واري سورهه کي شاباس چئي، بي همٿن ۽ ڀجھي ويندڙن کي نندي چوي ٿو ته:
ڀڄي آئين ڀڄڻا، لڄائيئي مون سيڻ،
ويٺيون وجهڻ ويڻ، منهن مٿاها جن جا.