شاهه صاحب جي قوميت ــ تخيل
1) سنڌ جي جداگانه قوميت، انهيءَ حق جو خودمختياري ۽ ترقيءَ جو نظريو.
2) هندوستان جي متحده قوميت، آزاديءَ ۽ ترقيءَ جو نظريو.
3) مسلمانن جي جداگانه قوميت، نظام جي غلبي ۽ ترقيءَ جو نظريو.
هيٺين دليلن جي بناءَ تي چئي سگھجي ٿو ته شاهه صاحب پهرين نظريي کي مڃيندڙ هو.
(1) مسئلهء ”وحدت الوجود“ ۾ اعتقاد رکڻ ڪري، دنيا جي جملي مذهبن جي بنيادي وحدت جو قائل هو. هن وٽ ”وحدت خيال“ ، ”وحدت عمل“ جي عدم موجودگي ڪري، ماڻهن اندر مذهبي ورهاستون مصنوعي ۽ رسمي هيون.
هن جي نظر ۾ نه سڀيئي مسلمان، حقيقي طور ”مسلمان“ هئا نه سڀيئي ”هندو“ حقيقي طور تي هندو هئا، انهيءَ ڳالهه کي مدنظر رکي چوي ٿو ته :
”منهن ۾ مسلمان، اندر آذر آهئين،
هندو هڏ نه آهئين، جڻيو تو نه جڳاءِ.“
هن انهن سمورن اختلافن کي بي معنى ۽ ڌوڪو ڏيندڙ ٿي سمجھيو جنهن کي اکين جا انڌا پروڙي نه ٿي سگھيا، انهيءَ ڳالهين کي هن هيٺين طرح بيان ڪيو آهي :
”مئي هاٿيءَ سين مامرو، اچي پيو انڌن،
في الحقيقت فيل کي، سڄا سڃاڻين،
سندي سردارن، بصيرت بينا ڪري.“
هن جي نظر ۾ مذهبي جھڳڙا انڌن جي اوندهه ۾ هٿوراڙين ڏيڻ ۽ ڍونڍ تي ڪتن جي لڙڻ جي برابر هئا. هن هميشه ائين ٿي چيو ته :
”اکيون اهي ڌار، جنهن سان پسين پرينءَ کي،
ٻي ڏي ڪين نه نهار، رانجهن ريسارو گھڻو.“
مذهبي معاملات ۾ سندس سڄي خيال جو مخزن ڄڻ هيٺين بيت ۾ سمايل آهي.
”ايڪ قصر در لک، ڪوڙين منجھس ڳڙکيون،
جيڏانهن ڪريان پرک، تيڏانهن سڄڻ سامهون.“
پرين (حق) جي پسڻ لاءِ اکين مان ڪٽرن جو ڪڍڻ لازمي امر هو. مذهب مان هن وصل (ميلاپ) جو مقصد ورتو نه (جدائيءَ جو).
”نان ڪا ڪاني پاءِ، ونن ۾ وصال جي،
دو بينائي دور ڪري، معرفت ملهاءِ،
سپريان جي سونهن ۾، رخنو ڪونه رهاءِ،
اک اشهد چاءِ، ته مسلماني ماڻئين.“
ــ ۾ سندس پورو ويساهه هو. اسلام جي اصولن مطابق هن جملي پيغمبرن ۽ ان جي ڪتابن کي مڃڻ ۽ ويساهه آڻڻ، کي ايمان جو جزو ٿي سمجهيو. هن مولانا روم جي چوڻ تي :
ماز قرآن مغز را بردا شتيم
استخوان پيش سگان اندا ختيم
مطابق مذهب جي ماهيت سمجھي ورتي هئي، کيس سمجهه ۾ نه ٿي آيو ته وطن جا ڄاوا، پکا اوڏا اڏي ويٺل اباڻا جنم ۾ جن سان گذاريو ويو، سي جدا قوم ڪيئن ٿي سگھندا. هن وٽ :
پڙاڏو سوئي سڏ، ور وائيءَ جو لهين،
هئا اڳهين گڏ، ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا.
جو حال هو، هن جڏهن وطن وسڻ ۽ سنگھارن جي سکئي ٿيڻ جي دعا ٿي گھري ته سڀ ديسي بنا تميز مذهب جي ياد هئس.
(2) هو انهيءَ ڪري مسلمانن جي جداگانه قوم واري نظري کي جا مسئلهء وحدت الشهود جي بنياد تي ٻڌل هئي، قبولي نٿي سگھيو. هن چيو ٿي ته :
”وحدت تان ڪثرت ٿي، ڪثرت وحدت ڪل،
حق حقيقي هيڪڙو، ٻولي ٻي مَ ڀل،
هو هلاچو هل، با الله سندو سڄڻين.“
هن جي وهم ۽ خيال ۾ به نه ٿي اچي سگھيو ته هڪ خدا جي خلقيل بندن، پاڙيسرين، هم نسل، هم ملڪ ماڻهن کي صرف چند رسمن ۽ عقيدن جي خيال کان، باوجود انهيءَ ڳالهه جي ته هر ڪو پنهنجي پر ۾، ان ذات حقيقي کي مڃي رهيو هو، جدا قوم ڪري شمار ڪيو وڃي، انهيءَ ڳالهه کي نظر ۾ رکي هن چيو ٿي ته :
”پريان سندي پار جي، مڙيئي مٺائي،
ڪانهي ڪڙائي، چکين جي چيت ڪري.“
هن هڪ جڳهه تي چيو ته :
”سڀڪا پريان کي پوڄِي“
اهڙن خيالن رکڻ بعد هن کي ويري ۽ واهرو، هڪ ٿي ڏسڻ ۾ آئيا. جن ملن ۽ پنڊتن، انسانن جي روپ ۾ مذهب جي نالي نفاق ٿي وجھڻ گھريا، تن لاءِ چيائين ٿي ته:
”حسن جو حق جو، سو خامي ڀانئين خام،
اچي ٿيا اسلام، ڪفر ڪافر پاڻ ۾.“
ڪڏهن جذبي ۾ اچي، کين مخاطب ٿي چوي ٿو ته :
”ڏسڻ جي ڏسين، ته هم کي حق چئين،
شارڪ شڪ مَ نين، انڌا انهيءَ ڳالهه ۾“
هن کي معلوم هيو ته مسلمان چورائڻ سولو آهي، ليڪن ان انساني ترقيءَ ۽ ڪمال جي درجي تي پهچڻ لاءِ خاص محنت ۽ قربانيءَ جي ضرورت هئي، خود پيغمبر ۽ ولي به خدا کان دعا گھرندا هئا ته : ”شل مسلمان ٿي مرن“ مسلمانن جي موجوده تنزل واري حالت ۾جڏهين ”مسلماني درڪتاب ومسلمانان درگور“ سندن لاءِ صحيح تشريح هو. هن وٽ مذهب جو مطلب ۽ معنى محبت هئي، جنهن کان عام بيخبر هئا. چوي ٿو ته :
”ملي مٺو ماءُ، پتو ڦٿو پيٽ ۾،
سڃاڻي الله، ٽٻي ڏنائين ڌوڙ ۾.“
هن جي اڳيان مسلمانن جي تاريخ جا واقعات به سامهون هئا. شريعت ۽ اسلام جي نالي ۾ ملن ڇاڇا نه ڪري ڇڏيو هو. منصور کي سنسار ڪرائڻ، شمس تبريز جي کل لهرائڻ، بلاول کي گھاڻي پيڙهائڻ، سرحد کي سوريءَ تي چارهڻ، شاهه عنايت کي قتل ڪرڻ جا واقعاسندس اکين اڳيان هئا. اهي سڀ شريعت اسلامي کي زور وٺرائڻ خاطر، انهن ماڻهن کان سرزرد ٿيا، جن جي زندگيءَ جو سارو رڪارڊ سياهه هو. اهڙن ڪارنامن اسلام جي وڌڻ ۽ ويجھڻ ۾ رنڊڪ وجھي ڇڏي هئي ۽ انهيءَ روش اسلام جهڙي دين فطرت کي ڪن اعتقادن، رسمن، طرز معاشرت جي دائري ۾ محدود ڪري ڇڏيوهو. هن جڏهن ڏٺو ته زاني، شرابي، ظالم، غريبن جي رَتُ چوسڻ وارن، چورن، بداخلاق ۽ فرعوني حياتي گذاريندڙن کي هڪ اهڙي قوم جا فرد تسليم ڪيو وڃي ٿو، جا عالم جي ماڻهن لاءِ مثال بڻجڻ واري هئي ته هو ماڻهن جي ورهاست کي قبولي سگھيو ۽ صاف چئي ڏنائين ته :
”ان پر نه ايمان، جي ڪلمي گو ڪوٺائين،
دغا تهنجي دل ۾، شرڪ ۽ شيطان،
منهن ۾ مسلمان، اندر آذر آهين“
(3) هندوستان جي متحده قوميت جو نظريو، اگرچه مسئلهء وحدت الوجود جي پيدائش هو، ليڪن هن جي وسيع نظر ڏسي ورتو ته هندوستان جيڏي برصغير ۾ جتي مختلف عقيدن معاشرتي معيارن، تهذيبي درجي، جدا جدا ٻولين، رنگن، نسلن، رسمن ۽ رواجن وارا ماڻهو رهن ٿا، تن کي مصنوعي طور ڪنهن پلئن ۽ پروگرام تحت هڪ ڪرڻ جو اصول سهڻو ۽ سٺو بيشڪ هو، ليڪن عملي طور ان جو وڏي عرصي تائين حاصل ٿيڻ ناممڪنات مان هو. تنهنڪير هن سنڌي قوميت واري نظريي بنسبت هندي متحده قوميت واري نظريي کي زياده آسان ۽ جلد عمل ۾ اچڻ وارو سمجهي اختيار ڪيو، جنهن لاءِ کيس هيٺين حقيقتن وڌيڪ آماده ڪيو.
(الف) سنڌ جا هندو بنسبت هندوستان جي ٻين صوبن جي، گذريل زماني ۾ ٻڌ ڌرم جي غير متعصب اثرن، گرونانڪ صاحب جي تعليم، هندو سنياسين ۽ يوڳين جي سکيا، مسلم صوفين جي غير فرقيوارانه ۽ غير متعصبانه وحدانيت جي طرز عمل ڪري، تعصب ۽ ڪٽرپڻي کان خالي ۽ مسلمانن کي رهڻي ڪهڻي ۾ گھڻو نزديڪ هئا.
(ب) سنڌ جا مسلمان، صوفين جي محبتي پيغام، تنگ دل ۽ ڪٽر هندن سان واسطو نه پوڻ، ڪثرت تعداد ۽ گھڻي وقت تائين حڪمران رهڻ ڪري، روادار ۽ غير متعصب هئا.
(ث) ملڪ ننڍ، ٻولي يڪي، عمده روايات، رزق جي گھڻائي، ماڻهو روادار، محب وطن، محبتي ، مهماندار ۽ ڪس کائڻ وارا هئا. اهي اهڙيون ڳالهيون هيون، جن هتي جي باشندن کي بنا تميز فرقي يا مذهب جي هڪ قوم بنجڻ جو لائق ٿي ڪيو. ڏسڻ ۾ اچي ٿو ته انهيءَ نتيجي تي پهچڻ کان اڳ هن سنڌ جي گھڻي حصي جو سير ڪري گذر بسر جون حالتون خود جانچي ڏٺيون. سنڌ ۾ خاص طور کيس ٻن نسلن جا ماڻهو نظر آيا. هڪڙا آريا نسل جا هئا ته ٻيا سماٽ (سامائيٽ) انهن ٻنهي نسلن جي فردن ۾ کيس ڪي خصوصيتون ڏسڻ ۾ آيون، هن بلوچن کي آريه قوم جي نسلن جو ڪري تسليم ڪيو ۽ سمن، سومرن ۽ ٻين مڪاني رهاڪن کي سماٽ ڪري سمجھيو.
1. [b]بلوچ [/b]: جن کي آرياڻي، ڪيچي، جت آريچن جي نالن سان ياد ڪيو اٿس. اهي مڪران، قلات جي سردارين، مظفرڳڙهه، ديري غازي خان جي طرف کان آيل هئا.
2. [b]سماٽ [/b]: (سمه سومرا) جن جا پاڙ ابڙا، داسڙا، جاڙيجا، لاکا، راهو، انڙ ۽ جکرا هئا. اهي وچ سنڌ، ڪڇ، ڪاٺياواڙ جي طرف جا رهاڪو هئا.
3. [b]عوام [/b]: جن ۾ مارو، سنگھارو، ويڙهيچا، پنوهار، وڻجارا، ملاح، منگتا، ڀان، سوڍا، ڍاٽي، گندرا، ريٻارا، ڪاڇ، ڪوهيار، اوڏ، مهاڻا، ميهار شمار پئي ڪيا اٿس.
الف : کيس بلوچ قبيلي سان خاص محبت ٿي ويل ڏسجي ٿي. سندسن بهادري، همت، وعدي وفائي، ليڍري ۽ اڳواڻيءَ جا آثار شاهه صاحب اڳيئي ڏٺا هئا. هو ڪلهوڙن جي مذهب جي نالي ۾ خود سر ۽ فسطائي حڪومت ۽ ان جي منافقانه پاليسي مان بيزار ٿي چڪو هو. ان ڪري بلوچن ذريعي سنڌ ۾ تبديليءَ جا آسرا ۽ اميدون رکڻ لڳو ۽ بلوچن جي زور وٺائڻ ۽ همت افزائي ڪرڻ جي لاءِ ڪمر ڪشي بيٺو. سڄا سارا پنج سُر سندس قصن، ڪهاڻين ۽ تعريف ۾ صرف ڪيا اٿس. بلوچن جي ساراهه ۾ سندسن ڪي مصرعون ضرب المثل ٿي ويون آهن. انهن مان ڪي هيٺ ڏجن ٿيون :
”برهه آءُ بلوچجي، ڀيري ڪيس باند“
”ٻاروچاڻِي ذات، منان مُور نه وسري“
”ڪو جو آيس ڪوڏ، ٻاروچاڻي ذات سين“
”ڀلي ڪري ٿيوم، هي سنگ ٻاروچن سين“
”آهيان ڪميڻِي، ذات بلوچي نه جڙان“
”ڏٺان جي بلوچ، مون جيئن اکين سين“
”جيهي جي تيهي، ته به ٻانهي ٻاروچن جي“
هڪ هنڌ سياسي رهبري بنسبت چوي ٿو ته :
”جنهنجو آري ڄام اڳواڻ، تنهنکي ڪانهي باڪ بهير جي“
سندس اميدون ۽ پيشنگوئي جلدئي پوري ٿي ۽ ڪلهوڙن جي حڪومت ختم ٿي، ان جي جاءِ تي بلوچ حڪمران ٿيا. هنن جي ساڻس محبت صرف ڪلهوڙن جي ڪڍڻ جي لاءِ ڪانه هئي، پر ان ۾ تاريخي روايتون شامل هيون. جيئن ته هڪ هنڌ چوي ٿو ته :
”جڏان ڪن فيڪون چئي، نيو آرياڻِيءَ ارواح“
هنن سان ملڻ يا تعلق رکڻ ۾ خوشي ٿئي ٿي، جيئن چوي ٿو ته :
”اچي آريءَ ڄام جو، وڻ وڻ منجھان واس“
”پسنديئي پنهونءَ کي، اکين ڪيو آرام“
انهيءَ ڪري کين دعا ڪري چوي ٿو ته :
”الله آريچن کي، ڪوسو لڳي نه واءُ“
سندن جوان مردي ۽ بهادريءَ جي تعريف ڪندي چوي ٿو ته :
”ڪٽارو ۽ ڪوس، اکڻ آريءَ ڄام سي“
اهي صفتون سوليون هٿ ڪين اچي سگھنديون آهن. انهن کي ماڻن لاءِ لالچ ۽ لوڀ ڇڏي، لاڳاپو لاهي ننگو ٿي نڪرڻو آهي. انهيءَ منزل تي پهچڻ لاءِ ڪيئي ڪشالا ڪاٽڻا ۽ جبل ٽاڪڻا ٿا پون. انهيءَ صفتن کي هٿ ڪرڻ ڪا راند نه آهي جا ڳڀرو کيڏندا آهن.
ب : شاهه صاحب کي سماٽ ۾ به ڪي خاص چڱايون ڏسڻ ۾ آئيون، جن مان سام کڻڻ، سخاوت، قديم روايت کي برقرار رکڻ ۽ سندن قديم تهذيب ۽ تمدن سندن اکين اڳيان هئا. هيٺ ڪي مصرعون پيش ڪجن ٿيون، جن مان مٿي ذڪر ڪيل حقيقتن بنسبت روشني پئجي سگهندي :
”سمي سام کنئي، سرڻين جو سک ٿيو“
”سما تو سر ڇٽ، نات پاڳارا پرس ٻيا“
”سمون سخاوت جي، ويٺو پڇي پر“
”ڪوٺيو ڪنگالن کي، ڏئي دلاسا در،
”مٿي ولهن ور، ڏيهاڻي ڏاتار جي“
”سمي جي سهاڳ جي، ڪنهين ڪل“
سماٽ کي سنڌي ڪلچر ۽ تمدن جو يادگار ڪري ٿي سمجھيائين، پر کيس معلوم هو ته انهيءَ قبيلي جا ماڻهو، گھڻي وقت تائين، حڪومت ڪرڻ ۽ سکي حياتي گذارڻ ڪري، پنهنجو انقلابي جذبي ۽ جنگي روح کي وڃائي ويٺا هئا.
ت : سنڌي عوام : شاهه صاحب جنهن طبقي کي سڀ کان وڌيڪ ساراهيو آهي، سو هو سنڌي عوام، هي اهو طبقو هو، جنهن جا افراد سنڌي ڳوٺاڻا، خانه بدوش، مال چاريندڙ، ڏٿ تي گذران ڪندڙ، پلا ۽ مڇيون ماريندڙ، کٿا ۽ لويون پهريندڙ، اڌ اگھاڙا اڌ ڍڪيل، ٻيلن ۽ جھنگن ۾ رهندڙ هئا. انهيءَ عوام ۾ سنڌ جو حقيقي روح سمايل ڏٺو اٿس. انهن جي مفلسي، خانه بدوشي، جهالت ۽ مصيبت ۾ گرفتاري ۽ قيد ڏسي هنجون هاريون ۽ نير وهايو اٿس. سنڌ جي مستقبل کي عوام جي آئيندي سان وابسته سمجھو اٿائين. انهن جي مشڪلاتن ۽ مصيبتن کي سنڌ جي تڪليف ٿي ڪري ڄاتائين. انهن جي آزادي ۽ ترقيءَ ۾ سنڌ جي ڀلائي ۽ بهتري ٿي ڏٺائين. هر قوم کي دنيا جي تعمير نو ۾ پنهنجو حصو پيش ڪرڻو آهي، هن جي خيال موجب سنڌين کي به انهيءَ ڏس ۾ خاص پارٽ ادا ڪرڻو آهي. اهو مقصد تڏهن حاصل ٿي سگھندو، جڏهن سنڌي پنهنجي هزارين ورهين جي تهذيب کي، جا هنن صدين جي تجربي بعد حاصل ڪئي آهي، ترقي ڏياري اوج تي آڻين. هن کي معلوم هو ته سنڌي دنيا جي ٻين قومن جي بنسبت پٺتي پيل هئا. هنن جي سڀني حاصلات بدويانه نموني جي هئي ۽ ٻين جي مقابلي ۾ پٺتي پيل هئي. ليڪن هن جي باوجود انجي، هر پنهنجي شيءِ تي فخر ڪرڻ جي تلقين ڪئي ۽ ساراهيو. کيس معلوم هو ته جيسيتائين قوم ۾ خود شناسي ۽ خودداري پيدا نه ڪري ويئي آهي، ان وقت هن ۾ پنهنجي پيرن تي بيهڻ ۽ پنهنجي پيغام ڏيڻ جي طاقت پيدا نه ٿيندي، ۽ سنڌي ٻين جي سياسي، اقتصادي، ذهن غلاميءَ ۾ ڦاٿا پيا هوندا.
مارئيءَ جي سُر ۾ هن انهيءَ مضمون کي تفصيل سان ورجائي پيش ڪيو آهي. ان سُر ۾ سنڌي عوام کي مارن سان تشبيهه ڏني اٿس. ڌارين جي حڪومت کي عمر ڪوٽ جي بند ۾ قيد ڪري شمار ڪيو اٿس. حڪمران طبقي کي عمر سومري جي نالي سان ياد ڪيو اٿس. آزاديءَ جي حياتيءَ کي ملير ۾ موڪ مها چونڊڻ واري زندگي ڪري ليکيو اٿس.
سنڌي عوام جي سچي عيوضين ۽ محبت وطن کي جنهن کي آزاد زندگيءَ جوقدر، ۽ پنهنجي قوم جي پستيءَ جو درد آهي، مارئي جي نالي سان ڪري ظاهر ڪيو اٿس.
شاهه صاحب خواهه مخواهه پست پيل سنڌين کي ٻين قومن کان مٿي نه ٿو سمجھي. هن کي سندن پستيءَ جو بخوبي احساس هو. ليڪن انهيءَ کي هن عيب سمجھي نه ظاهر ٿي ڪيائين. چوي ٿو ته :
”اسين تئان آئيون، جت کهنبو ناهه،
جي وڃون ڪنهن وهانءِ، ته به مٿن لوئيون.“
هڪ هنڌ سنڌين جي دهقاني زندگيءَ جو ذڪر هيٺين طرح ڪري ٿو :
”گوليون گولاڙين جون، جھپي سان جھپيندي،
ڪو ڪڙڪون ڍيرن ۾، ڦوڪيو ڦڪ ڀريندي
عيدن برادن تي، کيهه مانڌاڻا کيندي،
پسي کائي پيٽ ۾، ڏونراڏت آءٌ ڏيندي،
سڱر ساهيڙين سان، شاڻيهه ۾ سٽيندي“
سندن لباس جو ذڪر ڪندي چوي ٿو ته :
”گولاڙا ۽ گگريون، اوڇڻ اباڻن
ويڙهيا گھمن ونئين، جھانگي منجھ جھنگن،
مون کي ماروئڙن، سڃ ڳڻائي سيڄ ۾.“
سندن عام حالتن جو ذڪر ڪندي هيٺين طرح چوي ٿو ته:
”پلرپين، اوچڻ ان، جن جا پير مٿي پٽ پاڪ،
وهڻ وراڪن ۾، انجي اڄوڪي اوطاق،
پاڻ نه پسن پاڻ کي، ويچارا بيباڪ،
عمر اوءِ نه عاق، ڏکيا جو ڏکوئين“
”آڻين ۽ چاڙهين، ڏٿ ڏهاڙي سومرا،
سٿا ڪيو سيد چوي، سائون سڪائين،
منجھان لنب لطيف چوي، چانور ڪيو چاڙهين،
پلاءِ نه پاڙين، عمر آراڙي سين.“
”مٿن ٽٻڪ ٽٻڪڙا چڪندڙا اچن،
کڙيون کيهه بڪليون، پگهر سي پيرن،
اي وڙ ويڙهيچن، مون لوڏانئي لکيا.“
انهيءَ طرح سان پنهنجي سنگهارن، مارن، ويڙهيچن ۽ پنهوارن يعني سنڌي عوام، جي غربت جا ماريل، ڌارين جا ستايل، پاڻ اگهاڙا رهي، ٻين لاءِ رات ۽ ڏينهن محنت ۽ مزدوري ڪندڙ هئا، جي زندگيءَ جا مثال ڏيندي، سندن جاءِ رهائش، جو هيٺين طرح ذڪر ڪري ٿو :
”عمر انهيءَ ڏيهه جا ڏوٿين ڏنم ڏس،
وليون وڻ ڦلاريا، للرنڱيون لس،
آڻيو وجھن آهرين، سندا ٽوهن ٽس،
ميوا، مڇر، ماکيون، سڀڪا چکن چس،
ماڙيءَ وهين مس، ملير ويندئن مارئي.“
”هن هنڌ مارو سنرا، ڍنگر ڍار رهن،
پاڻي پوڄ پٽن ۾، پکي پاند پين“
”ورسي کارا کوهه، سنجيم جي ساڻيهه جا.“
”کوهر، ٿوهر، ٿر، جت ساٽيڪا ۽ سٽيون،
چارين اتي چاهه مان، ڦوڳن پاسي ڦر،
ڪيئن لهندم ڪر، جئن مارو پاڻ اپاريا“
”نه ڪا جهل نه پل، نڪو رائر ڏيهه ۾،
آڻيو وجھن آهرين، روڙيو رتا گل،
مارو پاڻ امل، مليرون مرڪڻو.“
ڌارين ۽ حڪمران طبقي جي ترقي، دٻدٻي، جوڙ ۽ جنسار کي ڏسي مرعوب نٿو ٿئي، هن کي سنڌي عوام جي سادي ۽ بدويانه تهذيب سان خاص الفت آهي. ٻنهي جي ڀيٽ ڪندي هيٺين طرح چوي ٿو ته :
”پٽولا پنوهاريون، مور نه مٿي ڪن،
جي لاک رتائون لوئيون، ته شالئان سونهن،
ان ايلاچنئون اڳري، بخمل بافتن
سکر ڀانيان سومرا، کٿي کان کهنبن،
جا ڏٺم ڏاڏاڻن، سا لاهيندي لڄ مران.“
”ارمق هڏ نه اوڍيان، پٽولا پٽ چير،
ٻانڌڻا ٻن ڏيان، ارغج ۽ عنبير،
ماروءَ سين ماڻيان، کٿيون جھڙيون کير،
اندر اڃ اڪير، مونکي پرين پنوهار جي.“
”سون برابر سڳڙا، لون لون برابر لک،
رپو تنهنجو رد ڪيو، ڪوڙهه تنهين کي ڪک،
مون ماروءَ جو مک، تيل نه لايان تنهن جو.“
”ڪارا ڪراين ۾، سون اسان کي سوءَ،
ور جيڏين سان جوءِ، فاقو فرحت ڀانيان.“
هن سنڌي عوام يعني مارن جي ڌارين يا صاحب اقتدار طبقي جي غلاميءَ مان آزادي ماڻڻ، ذهني زنجيرن جي ٽٽڻ، سندن سياسي اقتدار جي ڪوٽن ڪرڻ، انقلاب عوام جي واهوندن ورڻ لاءِ، دعائون گھريون آهن. ڏولاهن جي ڏينهن گذري، سک جي سڪارن لاءِ دل کي دلاسا ۽ ڏڍ ڏنا آهن. هو چوي ٿو ته :
”مينڍان ڌوءِ نه مارئي، محلين مارئان ڌار،
پايو ميٽ ملير ري، منڌ نه ويڙهي وار،
جا هتيجن هار، سا ڪيئن وهندي ڪوٽ ۾.“
”عمر اڇا ڪپڙا، ڪاڻياريون ڪيئن ڪن،
جنهين جا ٿر ۾، ور ٿا ويڻ سهن،
هوءِ جي حق ڀڃن، سي ڪيئن ستيون سومرا.“
”آءٌ ڪيئن سوڙين سمهان، مون ور گھاري سڃَ،
ور اباڻن سي اڃ، کُههِ شربت تنهن جو سومرا.“
”ڪو ڏينهن آهيون ڪوٽ ۾، لوئي هڏ نه لاههِ،
ڪامڻ اوهان جي ڪر جي، ايءُ اڏ وڏائي آههِ،
ستي سيل نباههِ، ملير ويندئي مارئي.“
”منهنجي اها آس، ڪڏهن ڪيرائيندي ڪوٽ کي“
”زيرئين ٻيڙئين لوهه ۾، ڳٽن ڪيس ڳاهه،
سنڪي سندي سومري، هڏ نه چاڙهيم ماهه،
سرتيوندعا ڪجاءِ، ته ڀرم ڀاروڙيءَ رهي.“
”وڄڙين ويس ڪيا، مٿي آئي مند،
اکيون اباڻن ڏي، بس نه ڪرين بند،
هيئن نه ٿيس هند، جي ڪر لڌائون ڪڏهين.“
شاهه صاحب سنڌ جي جملي رهاڪن کي، هندو مسلم فرق جي سنڌي ڪري تصور ڪيو آهي، جن ماڻهن کي ساراهيو اٿس، تن مان اڪثر ڪري هندو هئا، راءِ ڏياچ هندو راجا هيو، مومل هندواڻي هئي، سسئي هندو نسل هي هئي. اوڏ، جاڙيجا، ريٻاڙا، جوڳي، بابو، سنياسي، آديس، جن جو ذڪر شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ آندو آهي، سي سڀ هندو هئا. هن نڪو محمد بن قاسم جي تعريف ڪئي آهي نڪو محمود غزنويءَ کي ساراهيو اٿس. اورنگزيب يا ڪلهوڙن جي مذهبي سياست جو مٿس اثر پوي ها ته ضرور انهن جو نالو پنهنجي ڪلام ۾ آڻي ها، پر ڪٿي به اهو ڏسڻ ۾ نه ايندو. جي بلوچن کي ساراهيو اٿس ته اهي پهريائين ئي حاڪم هئا، جن شريعتي راڄ بدران، ملڪ جي دستورن پٽاندڙ حڪومت ڪئي. رسالي ۾ نه ملن ۽ مولوين جي ساراهه ڪيل آهي، بلڪ هنگلور جي هلڻ، گنگا تي گجڻ ۽ سنگين وڄائڻ وارن سامين ۽ جوڳين کي ياد ڪري رُنو اٿس.