شاهه صاحب جي تخيل واري سنڌ
بهتر ائين ٿيندو ته اسان سندس ڪلام مان سندس تخيل واري سنڌ (جنهن جي آزاد، آسودي ۽ ترقي يافته هئڻ جا هن خواب پئي ڏٺا) جون حدون ظاهر ڪري ڏيکاريون.
سنڌو درياهه جي ترائيءَ وارو ملڪ گھڻي وقت کان سنڌ جي نالي سان پيو سڏبو هيو. انڪري اڪثر مؤرخن سنڌ ۽ هند کي جدا ڪري ليکيو آهي. اٽڪل ڏيڍ هزار سالن کان وٺِي سنڌ ملڪ ٻن حصن ۾ ورهائجي ويو. اتر ڀاڱو جتي گڏيل پنجاب ۽ سرحدي ضلعن هزاره ۽ ديره اسماعيل خان جا حصا به اچي وڃن ٿا، سو پنجاب جي نالي سان سڌجڻ لڳو ۽ ملتان کان وٺي جھونا ڳڙهه، جيسلمير ۽ مڪران جي وچوارو ڀاڱو سنڌ ملڪ جي نالي سان سڏيو ويو. جڏهن عرب آيا ته انهن به اهو سارو ملڪ سنڌ جي حڪومت ۾ ڏنو، ان کان پوءِ گھڻي عرصي تائين ان ملڪ جا اگرچه جدا جدا حڪمران پئي ٿيا ۽ ڪڏهن به يڪي حڪومت قائم نه رهي ته به ان ملڪ جي ساري ماڻهن جو، پاڻ ۾ ميلاپ رهندو ٿي آيو. هندوستان جي ڏکڻ ۾ اڃا به ملتاني ۽ سنڌيءَ ۾ تفاوت ڪونه ليکيو ويندو آهي.
موجوده سنڌ جا ڪيترائي هندو ۽ مسلمان ملتان، بهاولپور، مظفرڳڙهه ۽ ديري غازي خان کان لڏي هيٺ آيا ٿا ڏسجن. سنڌ جي رهاڪن مان چانگ، لغاري، ڀرڳڙي، مري، ٽالپر، زرداري، جلباڻِي، لاشاري، برهماڻِ، نظاماڻِي وغيره قبيلن جا ماڻهو ديري غازي خان جي طرف کان لڏي آيا جو سندن گھرو ٻولي اڃا تائين سرائڪي يعني اتر سنڌ يا سري واري ٻولي آهي. اهڙِيءَ طرح سولنگي، نول، ميراسي به بهاولپور جي طرف کان آيل ٿا ڏسجن. چوڻ ۾ اچي ٿو ته هندن جي لهاڻا قبيلي جا وڏا به ملتان طرف کان هيٺ آيا هئا.
شاهه صاحب ملتان تائين ويل ٿو ڏسجي، هڪ دفعي شاهه عبدالڪريم جي قبي لاءِ ٻيڙيءَ رستي اتان ڪاشي به آندي هئائين. سندس تعلق وارن ماڻهن مان ڪيترائي سرائڪي ڳائيندڙ هئا. سهڻي ميهار جو قصو، جو اصل موجوده پنجاب جو ٿو ڏسجڻ ۾ اچي، تنهن تي خاص طرح سان ڪلام چوڻ ۽ هير رانجھي جي بيتن کي جي ٻين شاعرن جا هئا، پنهنجن مجلسن ۾ ڳائڻ جي اجازت ڏيڻ (جنهن ڪري ڪن رسالن جي قلمي نسخن ۾ انهيءَ سر ج داخل ٿي وڃڻ) ۽ بيراڳ هنديءَ جا ڪي بيت سکن جي گُرن ۽ هندو ڀڳتن جا هئڻ، انهيءَ ڳالهه جي ثابتي آهي ته شاهه صاحب سنڌ ملڪ جي ان ڀاڱي کي وساريو نه آهي.
ٻوليءَ جي لحاظ کان ڏسجي ٿو ته سنڌ آڳاٽي وقت کان چئن مختلف ڀاڱن ۾ ورهايل هئي. هڪ سَرو، جنهن ۾ سرائڪي طرز جي سنڌي ڳالهائڻ ۾ ايندي هئي، جو حصو ملتان، بهاولپور ۽ مظفر ڳرهه ۽ ديري غازي خان کان سکر ضلع تائين هو. ٻيو سنڌ جو مرڪزي حصو، جنهن مان سنڌي ڳالهائڻ ۾ ايندي هئي سو سکر کان موجوده ڪڇ رياست جي حصي تائين هو. ٽيون حصو قلات، لس ٻيلي، مڪران، سبي کان هيٺ بلوچستان وارو حصو هو، جنهن ۾ بلوچيءَ سان گڏ سنڌي به ڳالهائي ويندي هئي. چوٿون حصو ڪڇ، ڪاٺياواڙ ۽ جيسلمير جي ڀاڱن جو هو، جن ۾ سنڌيءَ سان گڏ ڪڇي ڪاٺياواڙي، مارواڙي زبانون ڳالهايون وينديون هيون ليڪن انهن سڀني ملڪن جا رهاڪو هڪٻئي ۾ اهڙا ڳنڍيا پيا هئا، جو سندن تواريخي واقعات، قصا، ڪهاڻيون، رسمون رواج، مٽيون مائٽيون، لڳ لاڳاپا هڪٻئي سان گھرا ۽ گھاٽا هئا. شاهه صاحب جي ڪلام ۾ ”ٻولي“ خواهه ”جاگرافي“ جي لحاظ سان هن وسيع ملڪ جي انهن مڙني ڀاڱن جي عشقيه افسانن ۽ اتي جي رهڻيءَ ڪهڻيءَ جو، پورو پورو نقشو نظر اچي ٿو. مثال طور، مڪران جي سسئي پنهونءَ جي آکاڻِي وارو قصو خاص طرح سسئي جي ڪيترن ئي سُرن ۾ بيان ڪيو اٿس. چوي ٿو ته :
”ڪيچان آيو قافلو، ڀليرو ڀانيان،
پڻي جا پيرن جي، لڱن کا لايان،
چنبيلي چايان، جي مون نيو پاڻ سان.“
ٻي هنڌ چوي ٿو ته :
”ڪاڏي منهن مڪران جو، ڪاڏي پريون پار،
ليڙن جو لطيف چئي، سونهون ٿيو سردار،
جو ملڪ جو مهندار، سو مولا مونکي ميڙئين.“
اهڙي طرح لسٻيلي جي نواب، سپڙ جي سخاوت جي ساراهه ڪندي چيو اٿس ته؛
”ڏات نه آهي ذات تي، جو وهي سو لهي،
آريون اٻوجھن جون، سپڙ ڄام سهي،
جو راءَ وٽ رات رهي، تنهنکي جکي جانڪتيان نه ٿئي.“
ٻئي هنڌ چوي ٿو ته :
”ميرا پسي مڱڻا، سپڙ سڏ ڪيا،
سٻوجھن سئا، اٻوجھن آسرو.“
ڪڇ سان شاهه صاحب جو سنبنڌ آهي. سندس راجائن بابت ذڪر ڪندي چوي ٿو ته :
”لاکا لک سجھن، ڦلاڻيءَ ڦير ٻيو،
ڪنهن ڀر راڻا راڄيا، ڪوٽ ڏئي ڪنبن،
جنهن جو جاڙيجن، ستي سنچو نه لهي.“
وري ٻي هنڌ چوي ٿو ته :
”ڀڄنئان ڀلي پير، وڌو راءِ رڪاب ۾،
ڪڇ رهندو ڪير، لاکو لوڙائن سين.“
جاڙيجا قبيلي جي ڪڇ تي گھڻي وقت کان، حڪومت هلي آئي آهي. هن وقت جا راجا به انهيءَ نسل مان آهن. انهن مان لاکو ڦلاڻي خاص طور تي مشهور سردار ٿي گذريو آهي. لکي، لاکو ڦلاڻي جي مشهور گھوڙي هئي، جنهن لاءِ ڀٽائي صاحب چوي ٿو ته :
”لکي ۽ لاکو، ٻئي مئا ٻاجھ ٿي،
قاد لاٿو ڪڇ تان، اديون اولاڪو،
وانڍن ۾ واڪو، ريٻاڙي رهي ويا.“
شاهه صاحب جو ڪلام اڃا تائين ڪڇ جي گھڻي ڀاڱي ۾ ڳايو ويندو آهي. ڪاٺياواڙ رياست مان جھونا ڳڙهه کي خاص طرح شاهه صاحب سورٺ جي سُر ۾ ياد فرمايو آهي. ٻيجل ۽ راءِ ڏياچ جي قصي تي هيٺين طرح چوي ٿو ته :
”جاجڪ جھونا ڳڙهه ۾، ڪو عطائي آيو،
تنهن ڪامل ڪڍي ڪينرو، ويهي وڄايو،
شهر سڄو ئي شُر سان، تندن تپايو،
دايون درمانديون ٿيون، ٻائن ٻاڏايو،
چارڻ ٿي چايو، ته ماري آهي مڱڻو.“
ٻي هنڌ چوي ٿو ته :
”ملين آيو مڱڻو، ساز کڻي سرندو،
سِر جي صدا سُر ۾، گھور هڻي گهرندو
مٿي ريءَ ملوڪ جي، چارڻ نه چرندو،
جھونا ڳڙهه جھرندو، پوندي جھانءِ جھروڪ ۾.“
مومل ۽ راڻي جو قصو، جيسلمير جي طرف جو آهي. جيسلمير جي شهر کان پري هڪ ڳوٺ ”لڍورو“ نالي (جنهن جو نالو بگڙجي لڊاڻو ٿي پيو) هو، اهو هاڻي ويران ٿي ويو آهي. ان جي هيٺان ڪاڪ نالي ندي وهندي هئي، جنهن جي ڪنڌيءَ تي مومل ماڙي ٺهرائي هئي. ڍٽ، لڊاڻو، ڪاڪ انهيءَ طرح جا نالا آهن، جن جا نالا ڀٽائي گهوٽ پنهنجي ڪلام ۾ آندا آهن. هو چوي ٿو ته :
” لڊوڻيا لوڍي ٿيا، وطن منجھ وصال“
”ڍاٽي گھڻا اچن، من سوڍي ونگسيو“
وري چوي ٿو ته :
”سوڍي ستي لوءِ، ڪا جا مون سان ڳالهه ڪئي
سا جا پڌر پوءِ، ته سرتيون ڪانه سمجهي.“
”گجر کي گجميل جون، تارن ۾ تبرون،
هڻي حاڪمن کي زور ڀريون زبرون،
ڪاڪ ڪنڌيءَ قبرون، پسو پرڏيهن جون.“
”ڍٽ مَ وڃج ڍول، ڪاڻياري ڪاڪ ڪري“
اهڙيءَ طرح شاهه صاحب هاڙهي جبل، پٻ جبل، هنگلاج مندر، جائو، حب، قلات، پير بندر، جيسلمير ۽ بيڪانير جا نالا خاص طرح پنهنجي ڪلام ۾ جابجا آندا آهن، جنهن مان سندس تخليل واري سنڌ جي حدن جو پتو پئجي سگهي ٿو. انهيءَ وسيع سنڌ لاءِ ئي دعا گھري ٿو ته:
”سائينمِ سدائين، ڪرين مٿي سنڌ سڪار،
دوست مٺا دلدار، عالم سڀ آباد ڪرين.“
شاهه صاحب جو ڪلام وطن جي حب سان ڀريو پيو آهي. اهو وطن جنهن لاءِ دعا ٿو گهري، سو سنڌ آهي. انهيءَ سنڌ جا قصا ۽ ڪهاڻيون ٻڌي ڪلام چيو اٿس. سواءِ ڪربلا جي واقعي جي، جو بين الاقوامي شهرت حاصل ڪري چڪو هو ۽ سڀني صوفي درويشن جو مرڪزي نقطو ٿي ڪم اچي ٿو. باقي ڪوبه ٻاهريون قصو شاهه صاحب نه واکاڻيو آهي. پنهنجي ديس تي خاص توجهه جو پتو سندس هيٺين بيتن مان پئجي سگهندو.
”ديسي سيڻ ڪجن، پرڏيهي ڪهڙا پرين،
ڌاريان ئي ڌاريان مٽ مئي جا نه ٿيا.“
هن سنڌ ديس جا رهاڪو ملڪي حالتن جي ڦير گھير سبب پئي بدليا سدليا آهن. ڪڇ ۽ جھونا ڳڙهه جي ميمڻن جا وڏا اصل سنڌ جا ويٺل هئا، جي زماني جي هير ڦير سبب اوڏانهين لڏي ويل هئا ۽ هاڻي وري ڪيترائي موٽي آيا آهن. اهڙِيءَ طرح سان، هاڻ ڪڇ جي ڪنڊلا بندر طرف لڏي ويل هندن جا ڪيترا وڏا،به ڪڇ کان هتي آيل هئا. سنڌ ديس کي شاهه صاحب ”وطن“ ۽ ”لوءِ“ جي نالي سان ياد ڪيو آهي ۽ ان جي عوام کي ويڙهيچا، مارو، سنگھار، سيڻ، مٽ وغيره جي اکرن سان سڏيو اٿس.
سندن حب الوطني جا اها حالت آهي جو ديس جي پکي ۽ پيهن، ٿرن ۽ برن، ڏٿ ۽ پسين، ڀاروڙين ۽ لوين کي ڌارين جي ماڙين ۽ محلاتن، سبززارن ۽ باغيچن، ست رڇين ۽ عمده طعامن، زريءَ ۽ پٽ پٽيهر کان هزار دفعا بهتر سمجھيو اٿس. اتي جي رهاڪن کي پست پيل، ڪمزور ۽ غلام ڏسي، دل نٿو لوڙهي، کين سندن بد ــ يانه تهذيب کي حقارت جي عيوض سدائين ڪانه رهندي، ڪو ڏينهن ضرور ايندو جڏهين آزادي ۽ فرخنده حالي نصيب ٿيندو، پر جيستائين غلام ۽ پٺ تي پيل آهيون، پنهنجي روايات کي نه وساريو، جو اوهان جي ڪر (نسل) جي اها خاصيت آهي ته هو ڪهڙي به تڪليفن جي حالتن ۾ پاڻ نه وساريندا آهن.
فرمائي ٿو ته :
”ڪو ڏينهن آهين ڪوٽ ۾، لوئي هڏ مَ لاهه،
ڪامڻ اوهان جي ڪر جي، اها اڏ وڏائي آهه،
ستي سيل نباهه، ملير ويندئن مارئي.“
شاهه صاحب ديس ۾ انقلاب جي منهن وسڻ، غلاميءَ جي زنجيرن ٽٽڻ ترقي ۽ خوشحالي جا گل ڦل ٿيڻ جا خواب ڏٺا آهن. بعد ۾ سونهن جو وڃڻ، ميرا اوڍڻ، تيل نه مَکِڻُ، ڪارا ڪاراين ۾ پائڻ، سَوڙن ۾ نه سمجھڻ جو ڪيل ذڪرخاص طور غور ۽ فڪر جو لائق آهي. غلاميءَ جي عيد لاءِ حڪمران کي مخاطب ٿي چوي ٿو ته :
”جا عمر مل عيد، سا اسان سوءِ ورتي سومرا،
ويئي ويچارن وسري، خوشي ۽ خريد،
سڪڻ ڪيا شهيد، مارو جي ملير جا.“
ٻي هنڌ وري چوي ٿو ته :
”الله ائين مَ هوءِ، جئن آءٌ مران بند ۾،
جسو زنجيرن ۾، راتو ڏينهان روءِ،
پهريان وڃان لوءِ، پوءِ مر پڄنم ڏينهڙا.“
تصوف جي نقطي نگاهه سان شاهه صاحب جي ڪلام کي ڏسڻ وارن مارئيءَ کي روح سان، عمر کي نفس سان، ملير کي وحدانيت جي واديءَ سان، عمر ڪوٽ کي مادي دنيا جي بندن ۽ رڪاوٽن سان تشبيهه ڏني آهي ۽ ظاهر ڪيو اٿس ته انهيءَ طريقي، شاهه صاحب روحن جي اصليت ۽ انجام جو قصو ٻڌائي،”کل شيءِ يرجع الى اصله“ جو تفسير بيان ڪيو آهي.
منهنجي نظر ۾ شاهه صاحب جي ڪلام مان صرف اهڙي معنى ڪڍڻ ساڻس سراسر بي انصافي ڪرڻ جي برابر ٿيندو. آخر هن بزرگ جو ساري زندگي عوام جا ڏک ڏاکڙا ڏسي، ساڻن گڏ گذاريو، سو مٿس اثر ڪرڻ کان رهي نه سگھيو هوند. مخدوم محمد معين ٺٽوي، شاهه ولي الله جي مکيه شاگردن جي صحبت، شاهه عنايت صوفي جو لاڳاپو، مخدوم بلاول جي سلسلي وارن سان واسطو به، اثر ڪرڻ کان سواءِ رهي نه ٿا سگهيا هوندا. ان ڪري شاهه صاحب جي ڪلام ۾ وطن جي معنى سنڌ ديس ڪڍڻ بي جا نه ٿيندو.
شاهه صاحب ٺلهو راهب نه هيو، ليڪن سياست ۾ حب الوطني جي نظريي جو حامي ۽ سنڌ جو خاص تخيل رکندڙ هو، جنهن جون حدون هيٺيون ٿي سگهن ٿيون.
اتر سنڌ ــ جيسلمير رياست جو ڪجھ ڀاڱو ـــ بهاولپور رياست جو ڳچ حصو، ديري غازي خان جو ضلع ۽ ملتان جي ڏکڻ وارو ملڪ ـــ ضلع مظفر ڳڙهه هئا. الهندي طيف بلوچستان جو سڀي تائين حصو ـــ موجوده قلات ـــ لس ٻيلي ۽ مڪران ملڪ ـــ ڏکڻ طرف ـــ ڪڇ رياست، جھونا ڳڙهه ۽ ڪاٺياواڙ جا ڪي ڀاڱا.
اڀرندي طرف ـــ ڪاٺياواڙ ۽ جوڌپور رياست جا ڪي حصا انهيءَ وسيع سنڌ کي وطن ڪري ورتو اٿس ۽ انهيءَ جي آزادي ۽ ترقيءَ جا گيت ڳايا اٿس.