شاهه صاحب جا مذ هبي رايا
سي ڪيئن پرين پسن، ڪٽر جنين اکين ۾.
انسان ذات جي ڀلائي ۽ بهتري، درستي ۽ ترقيءَ لاءِ جي راهون ۽ رستا، طريقا ۽ تجويزون ابتدائي ڏينهن کان وٺي اڄ تائين نسل انساني جي خير خواهه ۽ سمجھدار مفڪرن طرفان سوچيا يا رٿيا ويا آهن، انهن مان مذهب به هڪ مکيه رستو يا طريقو آهي.
”واٽون ويهه ٿيون، ڪوهه ڄاڻان ڪيڏانهن ويا.“
جيتوڻيڪ مذهب جو اصل مقصد ۽ مراد انساني اتحاد ۽ ترقي هئا:
”تان ڪا ڪاني پاءِ، ونن ۾ وصال جي،
دو بينائي دور ڪري، معرفت ملهاءِ،
سپريان جي سونهن ۾، رخنو ڪونه رهاءِ،
اک اشهد چاءِ، ته مسلماني ماڻئين.“
پر قدرت جي ٻن مکيه طاقتن، خير ۽ شر، چڱائي ۽ مٺائيءَ جي هر جڳهه ۽ هر ڳالهه ۾، ڪارڪن تي اثر انداز ٿينديون نظر ٿيون اچن. تن جي زد کان مذهب به خالي نه رهيو آهي. جيڪڏهن غور سان ڏسبو ته معلوم ٿيندو ته هڪ طرف اگر مذهب انساني ترقيءَ ۾ معاون ٿي ڪم آيو آهي، ته ٻئي طرف انساني ڪمزورين ۽ خامين، ان کي ذاتي ۽ طبقاتي مفاد جي حصول لاءِ هٿيار طور پئي ڪتب آندو.
جيڪڏهن مذهب هڪ طرف وحدت ۽ محبت انساني توڙي خدمت خلق جو ڪم ڏنو آهي ته ٻئي طرف ان جي نالي ۾ تفريق ۽ ڪلفت، ظلم ۽ استبداد، وهم پرستي ۽ جهالت کي ڪافي تقويت پهتي آهي.
مذهب بذات خود مقصد ۽ مراد نه آهي، ليڪن مقصدن کي حاصل ڪرڻ ۽ نتيجن تي پهچڻ جو آلو ۽ اوزار آهي، جنهن جي افاديت جو سارو دارومدار انهيءَ کي ڪم آڻيندڙ تي آهي؛ چاهين ته ان کي خير لاءِ ڪم آڻين، چاهين ته شر لاءِ.
جهڙيءَ طرح بدن انساني کي تندرست ۽ توانو رکڻ، مرضن ۽ بيمارين کان آجي ڪرڻ جي لاءِ حاصل ڪيل تجربن، معلومات ۽ علاجن جي مجموعي کي علم طب سڏجي ٿو ۽ ان ۾ ابتدا کان وٺي آب هوا، ملڪي قومي حالتن، جدا جدا وقتن ۽ زماني جي تجربن جي بناءَ تي مٿي ذڪر ڪيل مقصدن جي حصول لاءِ، ڪيئي نظريا ۽ طريقا جهڙوڪ ’ايلوپيٿي‘، ’هوميوپيٿي‘، ’نيچرو پيٿي‘،’يوناني طب‘ ۽ آريويدڪ وغيره پيدا ٿي چڪا آهن، ايتري قدر جو هر هڪ نظريي يا طريقي علاج ۾ به ڪيئي شاخون بڻجي چڪيون آهن ۽ خود انهن شاخن اندر پڻ تشخيص ۽ علاج ۾ به ڊاڪٽر يڪسان نه ٿا ٿين.
اهڙيءَ طرح سان ڪائنات جي پيدائش، بقا ۽ زوال جي سببن، مقصدن جي معلومات، مادي ۽ روح جي علم، انسان جي ترقي، خوشحالي ۽ امن جي حصول لاءِ مذهب مکيه طريقو ٿي ڪم آيو آهي.
طب وانگر مذهب به فروغات ۽ تفصيلات ۾ پوڻ ڪري پنهنجن اصل مقصدن کان دور ٿي ويو آهي. جنهن ڪري اهو به لاتعداد ڀاڱن ۽ حصن ۾ ورهائجي ويو آهي.
”ڪوڙين ڪايائون، تنهن جون لکن لک هزار،
جي سڀ ڪنهن جيءَ سين، درسن ڌارئون ڌار،
پريم تنهنجا پار، ڪهڙا چئي ڪهڙا چوان.“
نتيجو اهو نڪتو آهي ته مقصدن ۽ طريقي ڪار جي وچ ۾ شناخت نه رهي آهي ۽ مذهب اتحاد جي بدران نفاق جو ڪارڻ پي بڻيو آهي، سچ ۽ ڪوڙ، صحيح ۽ غلط گڏجي پيا آهن.
هن مضمون ۾ آءٌ حتي الامڪان اها ڳالهه واضع ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس ته، جنهن زماني ۾ شاهه صاحب پيدا ٿيو، ان وقت مذهب تي عام طرح ۽ اسلام تي خاص طرح، ڪهڙا اثر پيل هئا، مذهب جو ڪهڙو مفهوم پئي ورتو ويو، ان کي ڪهڙن مقصدن لاءِ ڪتب پئي آندو ويو۽ انهن مان عام ماڻهن کي ڪيتري قدر فائدو ٿي پهتو. ڇاڪاڻ ته شاهه صاحب پنهنجي ڪلام ۾ جن راين جو اظهار ڪيو آهي، انهن جي معنى ۽ مطلب کي پوريءَ طرح سمجھڻ لاءِ ان وقت جي مذهبي حالتن ۽ حقيقتن جو علم هجڻ لازمي آهي.
شاهه صاحب هڪ مذهبي گھراڻي جو فرد ۽ درويشن جي اولاد مان هو، سندس تربيت جنهن طريقي تي ٿي هئي، ان موجب کيس اسلام کي دين مڪمل ۽ بهترين لائح حيات ڪري ذهن نشين ڪرايو ويو هو. خدا شناسي، محبت انساني ۽ خدمت خلق انجا مکيه جزا ڪري ٻڌايا ويا هئا.
پر وڏو ٿي، آسپاس جي عملي زندگيءَ تي نظر ڪري ڏٺائين ته، حقيقتون برعڪس ڏسڻ ۾ آيس ۽ ٻڌل ڳالهين ۽ ڏٺل حالتن ۾ گھڻو تفاوت نظر آيس.
جي صرافن لڏيو، ته تون پڻ لڏج سون،
قدر لهندءِ ڪون، نيئي گڏيندءِ گڏونءَ سين.
ان وقت هن کي مسلمانن جي مذهبي زندگيءَ ۾، ڪم و بيش هيٺين قسمن جون خاميون ڏسڻ ۾ آئيون.
1. مذهب جي نالي ۾ ڳالهائيندڙ حاڪمن، عملدارن، مولوين ۽ پيرن جي قولن ۽ فعلن ۾ گڻو تفاوت نظر ٿي آيس.
هو وڏيون ڳالهيون ڪند هئا، عمل انجي برعڪس هئن. مذهب اسلام کي ان وقت مٿي ذڪر ڪيل طبقي جي ذاتي ۽ طبقاتي مفاد لاءِ ڪتب پي آندو ويو. جن ڳالهين ان کي دنيائي عمل ۾بين الاقوامي ۽ عالمگير شهرت ۽ حيثيت تان هيٺ ڪيرائي، ان جي ترقي پسندي، عوامي مفاد، انقلابي جذبي، وسعت خيالي ۽ عوامي دلچسپي جي صفتن کي وڏو نقصان پهچايو هو.
”اندر ڪوڙو ڪانءُ، ٻاهر ٻولي هنج جي،
اهڙو ٺلهو ٿانءُ، ڀڃي کڻي ڀورا ڪجي.“
2. ان وقت جي ملز ۽ پيرن ۾ بي علمي، جهل، حسد، فخر، ڪوتاهه نظري ۽ تنگ خيالي گهڻي قدر پکڙيل هئي، جنهن ڪري سندن باهمي اختلافن ۽ جهڳڙن ڪري، مذهب اسلام ذات جو اتحاد ته درڪنار، پر خود مسلمانن ۾ گهر گهر نفاق ۽ نفرت جو ڪارڻ بنايو ويو هو ۽ مسلمان جدا جدا گروهن جي مجموعي جو جم غفير بنجي چڪا هئا.
وڳر ڪيو وتن، پرت نه ڇنن پاڻ،
پسو پکيئڙن، ماڻهئان ميٺ گهڻو.
3. شاهه صاحب کي محسوس ٿيڻ لڳو ته، ان وقت جي گهڻن مسلمان مان خدا شناسي محبت انساني، خدمت خلق جو مادو گهٽجي ويو هو ۽ ان جي عيوض شرڪ ۽ جهل، خودي ۽ خود مطلبي، ڪفلت ۽ نفرت سستي ۽ ڪاهلي جاءِ گزين ٿي چڪيون هيون، جنهن جو نتيجو اهو ٿي نڪتو ته، جو مذهب انسان ذات کي مسڪيني، جهالت، بداخلاقي، بدامني ۽ غلاميءَ جي ذلت مان ڪڍي، ان کي خوش حالي، صحيح سمجهه، بلند اخلاقي، امن ۽ آزاديءَ جي منزل مقصوم تي پهچائڻ جو پيغام کڻي نمودار ٿيو هو، سو خود چند افراد جي ذاتي ۽ طبقاتي مفاد خاطر مٿي ذڪر ڪيل مرضن جي زور وٺائڻ جي ڪم پي آندو ويو.
“اڇو پاڻي لڙ ٿيو، ڪالوريو ڪنگن،
ايندا لڄ مرن، تنهن سر مٿي هنجهڙا“
اهڙِن حالتن هيٺ جڏهين مذهب اسلام پنهنجي اوائلي قوت فروغ، ۽ انقلابي خاصيت وارو اثر، گهڻي قدر وڃائي چڪو هو، تڏهين مسلمانن کي سياسي، اقتصادي ۽ اخلاقي زوال کان بچائڻ لاءِ ڪترن عالمن کي مسلمانن جي جداگانه قومي نظام قائم ڪرڻ، مذهب کي چند اعتقادي اصولن ۽ ڪن مخصوص عبادتن جي محدود دائري ۾، بند ڪرڻ جي ضرورت محسوس ٿي، جهڙِيءَ طرح هڪ بيمار کي شفا خاني اندر تيماداري ۽ علاج جي ضرورت ٿئي ٿي.
اهڙيءَ طرح هنن ملت جي حفاظت ڪرڻ جي ضرورت محسوس پي ڪئي، ”ليڪن تجربي مان معلوم ٿي ٿيو ته مرض بڙهتا گيا جون جون دوا ڪي“
شاهه صاحب انهن خامين ۽ ڪوتاهين جي ڪارڻن معلوم ڪرڻ ۽ انهن جي دورو ڪرڻ لاءِ، صحيح حل ڳولا ڪرڻ واسطي، سنڌ جي سير تي نڪتو ۽ ورهن جي سياحت ڪرڻ بعد، جن نتيجن تي پهتو انهن جو پتو سندس ڪلام مان پئجي سگهي ٿو.
اهو بهتر ٿيندو جيڪڏهن پڙهندڙن اڳيان اسان ان وقت جي مسلمانن جي مذهبي رجحانات جي مختصر تصوير پيش ڪريون، جا شاهه صاحب پنهنجي سير ۽ سفر جي دوران ۾ ڏٺي هوندي ۽ ان مان شاهه صاحب تي جي اثر پيا هوندا، ان جو به اندازو ٿي سگهندو.
سنڌ ۾ مسلمان ان وقت، هاڻي وانگر ٻن طبقن ۾ وراهيل هئا. هڪ هو حڪمران طبقو ۽ ٻيو هو عوام جو طبقو. پهرين طبقي ۾ ڪلهوڙا حاڪم، پير ۽ سادات، زميندار ۽ جاگيردار، ملا ۽ مولوي هئا ۽ ٻئي طبقي ۾ غريب خانه بدوش ماڻهو (مارو) هاري، مهاڻا، ڪاسبي وغيره هئا.
پهرين صاحب اقتدار طبقي جي، مختلف گروهن جو مختصر احوال پيش ڪندس، ان کانپوءِ عوام جو ذڪر ڪيو ويندو.