جڏهن سموري سنڌ گڏيل فهم جو اظهار ڪندي چيو ته، “گهڻو ٿيو!”
دنيا جا ڏاها ان ڳالهه تي متفق آهن ته ڄاڻ يا تعليم ڪو ماڻهو ٻئي کي ڏئي يا سيکاري سگهي ٿو، پر فهم يا ڏاهپ ڪو ٻئي کي سيکاري يا ڏئي نٿو سگهي. آئون اڪثر سوچان ٿو ته جيڪڏهن فهم ڪنهن کي ڏئي يا سيکاري نٿو سگهجي ته پوءِ ڪنهن فرد يا سماج ۾ ڪيئن فهم پيدا ٿئي ٿو؟ منهنجي خيال ۾ جڏهن فرد يا سماج ۾ پنهنجي اندر بابت ۽ چوطرف ٿيندڙ مختلف معاملن بابت حقيقي Realization پيدا ٿئي ٿي ته پوءِ ئي منجهس فهم به جنم وٺي ٿو. انگريزي لفظ Realization کي اردو يا سنڌي ۾ ڪنهن هڪ لفظ سان ترجمو نٿو ڪري سگهجي، ڇاڪاڻ ته اسين انگريزي جو اهو لفظ تڏهن به استعمال ڪريون ٿا، جڏهن چوڻ جو مقصد اهو هجي ته، ”فلاڻي ماڻهو کي هاڻ احساس Realize)) ٿيو آهي.“ پر اهو لفظ تڏهن به استعمال ڪبو آهي، جڏهن چئون ٿا ته ”فلاڻي ماڻهو کي هاڻ ڳالهه سمجهه ۾ Realization)) آئي آهي.“ سو ان انگريزي لفظ کي احساس ٿيڻ ۽ سمجهه ۾ اچڻ ٻنهي صورتن ۾ استعمال ڪبو آهي. پر پاڻ سڀ ڄاڻون ٿا ته جڏهن لفظ احساس استعمال ٿئي ٿو ته ان کي پاڻ دل سان جوڙيون ٿا ۽ سمجهه جو لفظ صرف دماغ سان جڙيل هجي ٿو. مثال طور پاڻ چئون ٿا ته فلاڻي جو دل سان احساس آهي، نه ڪي پاڻ چئون ته فلاڻي جو دماغ سان احساس آهي. ساڳي ريت پاڻ چئون ٿا ته فلاڻي جي ڳالهه هاڻ دماغ ۾ سمجهه آئي آهي. سو اها سڄي ڳالهه ڪرڻ جو مقصد اهو هو ته فهم تڏهن ئي ڪنهن فرد يا سماج ۾ پيدا ٿئي ٿو، جڏهن هو پنهنجي اندر توڙي ٻاهر جي حالتن ۽ معاملن کي هڪ ئي وقت دل ۽ دماغ ٻنهي سان سمجهي ۽ محسوس ڪري رهيو هجي ۽ ان لاءِ بنيادي شرط اها آهي ته ڪا ڳالهه ٻڌڻ مهل، ڪا ڏسڻ مهل ۽ محسوس ڪرڻ واريءَ مهل ۾ هو مڪمل طور تي موجود هجي ته پوءِ ئي سندس دل ۽ دماغ گڏيل طور ان ڳالهه، واقعي يا جذبي کي پسي سگهندا.
5 ڊسمبر تي سنڌ جي سماج جنهن اجتماعي فهم جو مظاهرو ڪيو، اهو فهم يقينن اسان جي سماج ۾ ڏهاڪن کان ٿيندڙ حالتن ۽ معاملن کي هڪ ئي وقت دل ۽ دماغ سان پسي پيدا ٿيو آهي، ۽ ان جا مختلف وقتن تي مختلف انداز سان اسان جو سماج اظهار به ڪندو رهيو آهي. 1980ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن سڄو ملڪ ڊڪٽيٽر جنرل ضياءُالحق جي فاشسٽ اندازِ حڪمراني کي پنهنجي نصيب جو حصو سمجهي ماٺ ڪيل هيو ته سنڌي سماج 1983ع ۾ اٿي رياستي ادارن آڏو احتجاج ڪندي چيو ”گهڻو ٿيو.“ پوءِ ضياالحق ۽ ان کانپوءِ رهندڙ باقيات پاران سڄو زور لڳائڻ باوجود سنڌي سماج 1988ع جي چونڊن ۾ پنهنجي گڏيل فهم جي سگهه سان وڏن وڏن ڀوتارن کي هارائي شهيد بينظير ڀٽو کي ڪامياب ڪيو، جڏهن ته ٻين صوبن ۾ ايتري هڪ طرفي حمايت پي پي کي نه ملي سگهي. مختلف حڪومتن جيان ڊڪٽيٽر پرويز مشرف پاران پورو زور لڳائڻ باوجود سنڌي سماج پنهنجي گڏيل فهم جي سگهه آڌار ڪالا باغ ڊيم جي منصوبي کي روڪرائڻ ۾ ڪامياب ويو. اسان سوڌو سڄي دُنيا 27 ڊسمبر 2007ع تي سنڌي سماج جي گڏيل سگهه جو مظاهرو ڏٺو، جو سنڌ ڪراچي کان ڪشمور تائين سراپا احتجاج بڻجي وئي. پوءِ 6 ڊسمبر 2009ع تي ۽ 24 جنوري 2010ع تي به لکين، ڪروڙين سنڌ واسين جنهن فهم ۽ سگهه سان پنهنجي ڌرتي، پنهنجي درياءَ ۽ پنهنجي پاڻ سان محبت جو اظهار ڪيو ته ان تي دنيا دنگ رهجي وئي ۽ وري تازو 5 ڊسمبر تي باوجود مختلف ڌرين پاران سماج کي منجهائڻ، رنڊڪون وجهڻ جي سماج پنهنجي فهم سان جيڪو ايڪتا جو مظاهرو ڪيو، اهو قابل رشڪ آهي. ۽ اهو ڏسڻ بعد ڪو پنهنجو يا ڌاريو هاڻ شايد ئي ائين چوڻ جي همت ڪري سگهي ته ”سنڌي سماج ڀوتارن وٽ يرغمال ٿيل هڪ هيڻو ۽ اٻوجهه سماج آهي، جنهن کي جڏهن چاهبو ۽ جيئن چاهبو، تيئن مڃرائي وٺبو“!! ڇاڪاڻ ته 5 ڊسمبر تي ايڪتا ظاهر ڪري سنڌي سماج اهڙي سوچ رکندڙن کي اهو چٽو نياپو موڪليو آهي ته ”هاڻ گهڻو ٿيو.“
انهن جو تعداد ٿورو ئي آهي، پر ڪجهه دوست 5 ڊسمبر جي ايڪتا واري ڏينهن تي سماج پاران ظاهر ڪيل موٽ بابت سطحي قسم جون تشريحون ڪن ٿا. شايد انهن وٽ سنڌي سماج جي فهم کي سمجهڻ لاءِ گهربل فهم ئي ڪونهي، پر سماجيات جي شعبي سان لاڳاپيل ماڻهو يقينن اهو سمجهن ٿا ته ڏهاڪن کان ٿيندڙ بي انصافين، ڏاڍاين ۽ زيادتين خلاف سنڌي سماج 5 ڊسمبر تي گڏجي چيو ته ”گهڻو ٿيو.“ هر چوٿين ڏينهن ڪنڌڪوٽ، ڪشمور مان ڪنهن معصوم جي اغوا تي ماڻهن 5 ڊسمبر تي چيو ته ”گهڻو ٿيو“، گهوٽڪي ۾ مختلف ادارن ۾ اتان جي نوجوانن کي روزگار نه ڏيڻ جي روش خلاف ماڻهن چيو ”گهڻو ٿيو“، غوثپور، ٺل، ڪي اين شاهه، سجاول سوڌو ٻوڏ ۾ تباهه ٿي ويل شهرن ۽ ڳوٺن جي واسين چيو ”گهڻو ٿيو“، برادرين جي نالي ۾ يرغمال بڻيل اسان جي سماج چيو ته ”گهڻو ٿيو“، پنهنجي ئي پراپرٽي تي قبضا مافيا پاران ٿيندڙ قبضي کي بي واس ٿي ڏسندڙن چيو ته ”گهڻو ٿيو“، ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ داخلائون نه ملندڙ سنڌي شاگردن چيو ته ”گهڻو ٿيو“، سڄو ڏينهن پنهنجي مڙس، ڀاءُ، پٽ جي خيرعافيت سان گهر موٽڻ تائين پريشان رهندڙ مائرن، ڀينرن چيو ته ”گهڻو ٿيو“، وياج، منشيات ۽ جوا جي اڏن ۾ ڦاٿل سماج چيو ته ”گهڻو ٿيو“، علاج جي اڻهوند، تعليم جي ڪرندڙ معيار، امن و امان، روڊن، رستن جي تباهي غرض ته 5 ڊسمبر تي هر سنڌ واسي پاڻ سان ٿيندڙ انيڪ زيادتين جي اڻ کٽ سلسلي خلاف هڪ آواز ٿي چيو ته ”بس، هاڻ گهڻو ٿيو“. جڏهن ڪو فرد يا سماج پاڻ سان ٿيندڙ زيادتين کي نصيب جو حصو سمجهڻ بند ڪري ان کي تبديل ڪرڻ جو خواب اکين ۾ سانڍي وٺي ٿو ته ان خواب جي ساڀيان پوءِ پري نٿي رهي. آئون اڳوڻن ڪامريڊن جيان انقلاب جي ڪا تاريخ نٿو ڏئي سگهان، پر 5 ڊسمبر جي ڏينهن سنڌي سماج ۾ تبديلي جي طلب صفا چٽي نظر اچي رهي هئي، سو اها ڳالهه اعتماد سان ضرور چئي سگهجي ٿي ته جيڪڏهن اها طلب/خواهش سماج ۾ اڃان شدت اختيار ڪندي وئي ۽ تبديلي بابت فهم به اڃان پختو ٿيندو ويو ته پوءِ اسان جو ڀوتارڪو ڪلچر ان گڏيل فهم آڏو بيهي نه سگهندو.
آچر 2 ڊسمبر 2010ع