طرِز حڪمرانيءَ جو قومن جي ترقي ۽ تنزل ۾ ڪردار
بدحاليءَ جي ور چڙهيل قومن جي ترقي نه ڪري سگهڻ بابت به مختلف ٿيوريز پيش ٿينديون رهيون آهن، جن ۾ قومن جي نفسيات مٿان جاگرافيائي اثر، موسم جو اثر وغيره شامل آهن پر حقيقت انهن ٿيوريز جي ابتڙ آهي ۽ ان موضوع جو حوالو ڏيندي تازو مارڪيٽ ۾ آيل ڪتاب WHY NATIONS FAIL (قومون ناڪام ڇو ٿيون ٿين؟) ۾ مختلف مثال ڏئي اهو ٻڌائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي ته هڪ قوم ساڳي موسم، ساڳي ٻولي، ڪلچر، جاگرافي، بلڪه سڀ ڪجهه ساڳيو هوندي به اڌ قوم خوشحال ۽ اڌ قوم بدحال ڇو ٿي هجي. آمريڪا ۽ مئڪسيڪو جي بارڊر جو شهر نوگيلس جو اڌ آمريڪا جي رياست ايريزونا ۾ اچي ٿو ۽ اڌ ميڪسيڪو جي سونورا ۾ اچي ٿو. ٻنهي ملڪن ۾ ورهايل ان شهر جي شهرين ۾ نه ٻولي، نه ڪلچر، نه موسم، نه ئي ٻئي ڪنهن شئي جو فرق آهي پر اگر ڪو فرق آهي ته خوشحالي ۽ بدحاليءَ جو، يعني نوگيلس جو جيڪو حصو آمريڪا ۾ آهي، اتي ماڻهو ٻين آمريڪي شهرين جيان خوشحال آهن پر جيڪو حصو مئڪسيڪو ۾ آهي، اتي شهرين جا حال پوئتي پيل آهن. سو سوال اهو ٿو پئدا ٿئي ته ٻنهي ۾ اهو فرق ڇو آهي؟ ته ان جو مختصر ۽ سادو جواب اهو آهي ته آمريڪا ۾ سٺي حڪمراني آهي ۽ ميڪسيڪو ۾ نه. اهڙو ئي مثال ڏکڻ ڪوريا ۽ اتر ڪوريا جو ڏئي پيو سگهجي، جيڪا ساڳي قوم هجڻ باوجود هڪ ٻئي کان مختلف انداز ۾ زندگي گذارين پيا، ڏکڻ ڪوريا جي ڳڻپ دُنيا جي سُکئي ملڪ طور ٿئي ٿي ۽ اتر ڪوريا جو دُنيا جي غريب ملڪن ۾ شمار ٿئي ٿو.
تازو منهنجو جرمني وڃڻ ٿيو ۽ برلن شهر ۾ برلن جي ديوار جي باقي بچيل آثارن کي ڏسندي خيال آيو ته جڏهن اها ديوار بيٺل هئي ته به ٻنهي پاسي جرمن ئي آباد هئا، ته پوءِ اوڀر جرمني ۾ ڇو ايتري غربت هئي ۽ ڇو اتان جو ماحول ايترو ٻوساٽيل هو، جو ڪيترن هزار ماڻهن اوڀر جرمني مان برلن جي ديوار ٽپي اولهه جرمني اچڻ جي خواهش ۾ پنهنجي حياتي وڃائي ڇڏي ۽ اڄ جڏهن اها ديوار ٽٽي هڪ ڏهاڪي کان مٿي عرصو گذري ويو آهي ته مون وانگر پهريون دفعو برلن آيل ماڻهوءَ کي ته ٻنهي پاسن ۾ ڪو فرق ئي محسوس نه پيو ٿئي، ته ان سوال جو به صرف هڪ ئي جواب سمجهه ۾ آيو ته خراب طرز حڪمراني اوڀر جرمني کي پوئتي رکيو ۽ جڏهن برلين جي ديوار ٽٽي ته اولهه جرمني ۾ رائج سٺي حڪمراني سبب موجود خوشحالي اوڀر جرمني کي به پاڻ وانگر ئي خوشحال ڪري ڇڏيو.
تاريخي طور سنڌ جي جاگرافيائي حد ڪيستائين هئي، اُن بابت تي تاريخ جا شاگرد ئي ڪا مستند ڳالهه ڪري سگهن ٿا پر چچ نامي ۾ سنڌ جي سرحد سان ڪشمير رياست جي جهنڊن جو ذڪر ملي ٿو، پر اها پڪ ناهي ته هاڻوڪو پنجاب جو ڪيترو حصو سنڌ ۾ هو ۽ ڪيترو ڪشمير ۾. پر پنجاب، جيئن ته نالي مان ئي ظاهر آهي ته بطور رياست، بعد جي پيداوار آهي، پر اهو به سنڌو ماٿر جي تهذيب جو حصو آهي. سنڌ ۽ پنجاب ۾ ٻولي ۽ ڪلچر جي فرق باوجود ٻئي گهڻي ڀاڱي زرعي سماج آهن، ٻئي گذريل 64 سالن کان هڪ ئي ملڪ جو حصو آهن پر ٻنهي صوبن ۾ امن و امان، روڊ رستن يعني انفرا اسٽرڪچر ۽ معيشت ۾ ايڏو فرق ڇو آهي؟ اهو سوال گذريل ڳچ سالن کان مختلف هنڌن تي تبديليءَ جي حوالي سان ڪيل ڪچهرين، ليڪچرز ۽ ڪي ٽي اين جي پنهنجن پروگرامن ۾ به اٿاريندو رهيو آهيان ۽ اهو مثال به ڏيندو آيو آهيان ته اگر ڪو ماڻهو گاڏيءَ ذريعي پنجاب مان سنڌ اچي رهيو هجي ته سنڌ ۾ داخل ٿيڻ جي خبر کيس ڪو بورڊ پڙهي نه پوندي پر اگر اوچتو گاڏيءَ کي جهٽڪا ۽ لوڏا اچڻ شروع ٿين ته مطلب اهو ٿيو ته هو سنڌ ۾ داخل ٿي چڪو آهي!! سڄي ڳالهه ڪرڻ جو مقصد اهو آهي ته ڪنهن به سماج جي ترقي يافته هجڻ يا ترقي پذير هجڻ سان اتان جي جاگرافي يا موسم يا ٻئي ڪنهن شئي جو تعلق نٿو هجي، بلڪه اڪيلو فيڪٽر هي هجي ٿو ته سماج جي مينجمينٽ ڪندڙ ٽيم ڪيتري ايماندار، ڪيتري باصلاحيت ۽ ڪيترو فهم رکندڙ آهي. سولي سنڌيءَ ۾، ڪٿي حڪمران پنهنجي عوام کي هڪ صاف، شفاف ۽ بهترين گورننس/حڪمراني مهيا ڪن ٿا ۽ ڪٿي نٿا ڪن.
سنڌي سماج بابت ڌاريا ته ڇڏيو پر پنهنجا ٻن قسمن جي انتها وارا تجزيا ڪن ٿا، جن تجزين جي آڌار تي سنڌي قوم کي يا ته انتهائي عظيم ويڙهاڪ ۽ جاکوڙيندڙ قوم قرار ڏنو وڃي ٿو يا پوءِ بنهه سُست، هڪ ٻئي جون ٽنگون ڇڪيندڙ وغيره قوم چيو وڃي ٿو. ٻئي انتها تي ٻڌل خيال ظاهر ڪندڙ پنهنجن انهن راين جو بنياد سنڌ جي تاريخ، زرعي معاشرو هجڻ، اتان جي موسم وغيره جهڙن بنيادن تي ڏين ٿا، جيڪا ڪا گهڻي منطقي ائپروچ ناهي، ڇاڪاڻ ته ڪابه قوم هر دور ۾ انتهائي ذهين، بهادر يا چُست به نٿي هجي ۽ نه ئي انتهائي بيوقوف، بزدل يا سُست وغيره هجي ٿي، بلڪه وقت، حالات ۽ اُن مهل ان قوم ۽ سماج جي مئنجمينٽ (اڳواڻي) ڪندڙ عقلمند يا بيوقوف، بهادر يا بزدل وغيره هجن ٿا. ان پس منظر ۾ ڏسڻ جي ضرورت اها آهي ته سنڌي سماج جنهن ريت اڄ پوئتي پيل آهي ۽ ترقي بدران تنزلي جو شڪار آهي، ان جو ڪارڻ ان جي غلط مئنجمينٽ ڪندڙ آهن، ڇاڪاڻ ته اسانجي قوم يا سماج ۾ به اهو سمورو Potential (سگهه/ قوت) موجود آهي، جيڪو ڪنهن سماج کي ترقي وٺرائڻ لاءِ گهربل هجي ٿو پر وري ملين ڊالرز جو سوال اڀري اچي ٿو ته سٺي مئنجمينٽ ڪندڙ قيادت ڪٿان اچي؟
ٻي مهاڀاري جنگ جي خاتمي تي اتحادي فوجن جي ڪاميابيءَ جو گهڻي ڀاڱي ڪريڊٽ برطانيا جي تڏهوڪي وزير اعظم ونسٽن چرچل کي ڏنو پئي ويو پر جنگ جي خاتمي کانپوءِ برطانيه ۾ ٿيندڙ عام چونڊن ۾ برٽش قوم ونسٽن چرچل کي هارائي ڇڏيو ۽ انگريز قوم جي اهڙي فيصلي جي اُن مهل تشريح اها ڪئي وئي ته انگريز قوم کي جنگ دوران برطانيا جي قيادت ڪرڻ لاءِ چرچل جهڙي ليڊر جي ضرورت هئي پر امن جي ڏينهن ۾ کين چرچل جي قيادت گهربل نه هئي. سو مٿي ڪيل سڄي بحث مان حاصل مطلب اهو ڪڍي پيو سگهجي ته ڪنهن قوم جي اجتماعي ذهانت يا فهم جو ماپو وقت ۽ حالات موجب پنهنجي قيادت جي انتخاب مان لڳائي سگهجي ٿو ۽ ان قوم ۽ سماج جي بدحالي يا خوشحالي جو ڪارڻ به جاگرافي يا موسم يا خصلتن مان ڳولهڻ بدران ان نقطي جي چوطرف ڳولهڻ گهرجي ته هن قوم يا سماج ڪهڙي قيادت جي چونڊ ڪئي. مصر جي التحرير چوڪ تي گڏ ٿيندڙ اشتهاري ڪمپني ۾ ڪم ڪندڙ 24 سالن جي ناري نوحا حاميد پنهنجي پيغام ۾ لکيو هو ته، ”اسان ڪرپشن، ڏاڍ ۽ خراب تعليم کي ڀوڳي رهيا آهيون، اسان هڪ ڪرپٽ نظام ۾ زندگي گهاري رهيا آهيون، جيڪا هاڻ تبديل ٿيڻ گهرجي.“ اسان جي سماج ۾ به لکين، ڪروڙين ماڻهن جي خواهش آهي ته فرسوده ڪرپٽ نظام ۾ تبديلي اچي پر فرق اهو آهي ته مصر جي نوحا، ۽ ان جهڙين لکين عورتن ۽ مردن صرف خواهش جو اظهار نه ڪيو، بلڪه نظام جي تبديلي لاءِ هو عملي طور ميدان ۾ لٿا ۽ اڄ مصر نه صرف حسني مبارڪ جي جبر واري دور مان ٻاهر نڪتل آهي، بلڪه مصر جي سياست تي مصر جي فوج جي تسلط واري جهان جي به پڄاڻي آڻي رهيا آهن. سو تبديلي آڻڻ لاءِ باصلاحيت ۽ ايماندار قيادت ڪندڙ مئنجيمنٽ ڪندڙن جي ضرورت هجي ٿي پر انهن کي اڳتي آڻڻ جي ذميواري قوم مٿان هجي ٿي. سو ڏسڻو اهو آهي ته اسانجي سماج ۾ ماڻهو ان ڏس ۾ عملي ڪردار ڪڏهن ادا ڪندا.
ڇنڇر 15 سيپٽمبر 2012ع