هڪ سنڌ، هڪ خواب!

سمجهه ۾ نٿو اچي ته مضمون جي شروعات ڪٿان ڪريان؟ ڇاڪاڻ ته چوڻ ۽ لکڻ لاءِ گهڻو ڪجهه آهي، پر منجهان پيو ته ڪهڙي ڳالهه اڳ ۾، ۽ ڪهڙي پوءِ ڪريان، ڪٿان شروع ڪري ڪٿي ختم ڪريان؟ پنهنجي پرائي جو خيال ڪرڻ کانسواءِ بي رحم قسم جو تجزيو ڪريان يا پنهنجن جذبن جو اظهار ڪريان، ڇاڪاڻ ته تجزيو اُن معاملي جو ڪبو آهي، جيڪو منڌل ۽ سمجهه ۾ نه ايندڙ هجي پر جيڪو ڪجهه مهيني ڏيڍ کان سنڌ ۾ وهي واپري پيو، اُن کي سمجهڻ ڪهڙي عربي فارسي آهي، ڪنهن کي نه سمجهه ۾ ايندو ته اهي سڀ معاملا عوام جي خواهشن، جذبن ۽ مفادن کي پاسيرو رکي انتهائي سطحي قسم جي اقتداري راند جو حصو آهن. هن قسم جي سياست جو مقصد اڄ اقتدار برقرار رکڻ ۽ ماڻهن کي ٻولي ۽ ٻين نالن ۾ ورهائي جذباتي ڪري سڀاڻي ووٽ وٺڻ کان سواءِ ٻيو ڇا آهي؟ پاڻ سادا آهن يا ماڻهن کي بنهه سادو سمجهيو ٿو وڃي، جو هڪ ڏينهن ناظمي نظام ختم ڪري ڪمشنري نظام لاڳو ڪري ماڻهن کان جهمريون پارايون وڃن ٿيون، پر وري رات جي اونداهيءَ ۾ سنڌ جي ٻن شهرن ۾ ناظمي ۽ 21 ضلعن ۾ ڪمشنري نظام لاڳو ڪري هڪ سنڌ ۾ ٻه نظام لاڳو ڪيا وڃن ٿا، پر وري واپس سڄي سنڌ ۾ ناظمي نظام لاڳو ڪيو وڃي ٿو. سمجهه ۾ نٿو اچي ته 64 سالن دوران 52 سال ڪمشنري نظام دوران عام ماڻهن کي ڪهڙيون پڳون پارايون ويون هيون، ۽ 12 سالن جي ناظمي واري دور ۾ ماڻهن جي زندگي تي ڪهڙو مثبت اثر پئجي ويو؟ سنڌ جي شهرن ۾ دهشتگردي ۽ سڄي سنڌ ۾ ڌاڙيل گردي جو آغاز 1983ع جي تحريڪ کانپوءِ ۽ ضياءُ الحق دور ۾ سنڌ کي سزا ڏيڻ لاءِ شروع ٿيو، سنڌ ۾ لسانيت ۽ مذهبي فرقن جي بنياد تي تنظيمن جو جڙڻ ۽ انهن کي سرڪاري سطح تي همٿائڻ وارو عمل 80ع ۽ 90ع وارن ڏهاڪن ۾ ٿيو، ڇا اُن دور ۾ ڪمشنري نظام نه هيو؟ سو ماڻهن کي ڪنهن نظام جو لالي پاپ ڏيڻ جي ڪوشش دراصل اصل ۽ بنيادي اشو تان ٽارڻ جي ڪوشش آهي، ڇاڪاڻ ته اصل اشو آهي هڪ شفاف، سٺي ۽ موثر انداز حڪمراني. اگر حڪمراني سٺي هجي ته پوءِ ٻنهي مان ڪو به نظام هجي، اُن ۾ ماڻهن جي ڀلائي ٿي سگهي ٿي. اگر قانون جي حڪمراني هجي ته ڪراچي ۾ ڪنهن ڌر، ڪنهن مافيا، ڪنهن گروهه جو قبضو هجڻ بدران قانون جي گرفت ٿي پئي سگهي. اگر مفاهمت جي نالي ۾ مصلحتون نه هجن ته پوءِ ڪراچيءَ کان ڪشمور تائين ڪنهن به دهشتگرد يا ڏوهاري کي جهلڻ کان ڪو به نظام نٿو روڪي، اگر حڪومت وٽ سياسي حوصلو هجي ته ڪنهن کي به ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ ميرٽ جي بنياد تي تعليم لاءِ روڪي نٿو سگهجي. اگر حڪمراني چڱي هجي ته ڪو به علائقو ترقي کان وانجهيل نه رهي، پوءِ ڀلي اهو علائقو لياري هجي يا ملير يا گڏاپ هجي. معنيٰ ڪياماڙي کان ڪشمور ۽ لياري کان لاڙڪاڻي تائين سڄي سنڌ هڪ آهي ۽ اگر حڪمراني جو انداز هڪ ماءُ جيان هجي، جنهن لاءِ سڀ ٻار هڪجهڙا هجن ٿا ته هڪ ئي وقت سڄي سنڌ ۾ ترقي کان حڪومت کي ڪو نظام نٿو روڪي، سو مسئلو بي روزگاري جو هجي يا امن و امان جو، مسئلو مهانگائي جو هجي يا سنڌ جي اڪثريت جي حق حڪمرانيءَ جو اهي مسئلا ڪمشنري يا ناظمي نظام سان جڙيل ناهن، بلڪه اِنهن جو حل انداز حڪمراني جي بهتر ٿيڻ يعني گڊ گورننس سان آهي.
ڪمشنري يا ناظمي وارن نظامن بابت جڏهن سخت جذباتي بحث ٿيندي ٻڌان ٿو ته مون کي لڳي ٿو ته ڄڻ سوشلزم جي نظام يا ڪئپٽلزم واري نظام تي بحث ٿي رهيو هجي، جيئن ڪنهن وقتن ۾ ڪامريڊ، سوشلزم جي نظام لاءِ وڏا بحث ڪندا هئا، سو سوال اهو آهي ته ڇا جنرل (ر) ايوب خان جو ڏنل ڪمشنري نظام يا جنرل (ر) مشرف جو ڏنل بلدياتي نظام ڪي اهڙا نظام آهن، جنهن سان عوام جي ڀلائي يا بهتري کي مشروط ڪري سگهجي؟ منهنجي نظر ۾ سنڌ واسين جو هنن نظامن جي حوالي سان بنيادي Concern (ڳڻتي) اها آهي ته ڪنهن به نظام مان اهو تاثر نه اُڀرڻ گهرجي ته سنڌ جي راڄڌاني ڪراچي ۾ صوبائي حڪومت جي متوازي ڪو ٻيو نظام هلي پيو. پر هِتي پڙهندڙن جي يادگيري لاءِ اهو لکندو هلان ته مشرف دور کان اڳ به ڄام صادق مرحوم، مظفر حسين شاهه ۽ پوءِ لياقت جتوئي دور ۾ ڪمشنري نظام هوندي به ڪراچي ۾ صرف اهو ئي ٿيندو هيو، جيڪو ايم ڪيو ايم چاهيندي هئي. بهرحال ڳالهه ڪيم پئي ته ڪراچي، جنهن سان سنڌ واسين جي دل ڌڙڪي ٿي، بابت ڪو اهڙو فارمولو آڻجي، جنهن سان متوازي نظام جو تاثر ختم ٿئي. مثال طور ڇا اِئين نٿو ٿي سگهي ته ڪراچي ۾ ٻيهر پنج ضلعا جوڙي هر ضلعي جو ناظم الڳ ڪجي يا اگر سٽي ناظم ٿيڻو آهي ته باقي پنجن ضلعن جا ناظم، مرڪزي ڪائونسل ۾ عهدي جي لحاظ کان نائب ناظم هجن يا ڪراچي کي ٽن حصن ۾ ورهائي ڪو نئون سيٽ اپ جوڙجي وغيره. سو آئون نه ئي ناظمي يا ڪمشنري وارن سرشتن کي سوشلزم يا ڪئپٽلزم جهڙن نظامن وارو بحث سمجهان ٿو، نه ئي ان بابت جذباتي ٿي جهمريون پائي سگهان ٿو، ڇاڪاڻ ته اصل ۽ بنيادي اشو مرڪزي ۽ صوبائي حڪومتن جي گڊ گورننس جو آهي ۽ جيستائين اها نٿي اچي، تيستائين صرف سياسي نعرا ئي هڻي سگهجن ٿا، پر خلق خدا کي ڪو رليف نٿو ملي سگهي.
اڄ پ پ کي اگر ايم ڪيو ايم کي اقتداري مصلحتن سبب راضي رکڻ لاءِ ناظمي نظام آڻڻو پيو آهي ته مهرباني ڪري اِن کي چٽو ڪري چون، باقي خراب حڪمراني کي ڪمشنري يا ناظمي جي نظام جي هجڻ يا نه هجڻ پويان نه لڪائين. ساڳيءَ ريت قومپرست يا ايم ڪيو ايم ۽ پ پ جي مخالف سياست ڪندڙ ٻين ڌرين کي به ڪمشنري يا ناظمي جي نظام جي بحالي جي مطالبي ۾ منطق ضرور ڏسڻ گهرجي ۽ اهو سوچڻ گهرجي ته مثال طور اگر ڪمشنري نظام حڪومت ٻيهر سڄي سنڌ ۾ لاڳو ڪري ڇڏجي ته ڇا پ پ جا ورڪر ۽ قومپرست ڪارڪن پوءِ گڏجي جهمريون پائيندا!؟ پر مون سوڌو سنڌ جا عام ماڻهو ڇا تي جهمر پائيندو؟ ملير کان ويندي گهوٽڪي يا ٿر کان ويندي ڪاڇي يا ڪراچي کان ويندي ڪشمور تائين رهندڙ ماڻهن جي زندگين ۾ ان سان ڪهڙو فرق پئجي ويندو؟ اُئين ته ٿيڻ نه گهرجي، پر ٿي سگهي ٿو ته ڪنهن جي ذهن ۾ اهو سوال اڀري ته اگر آئون ڪمشنري يا ناظمي نظام کي سنڌ جي ماڻهن جي قسمت جي حوالي سان ڪا اهميت نٿو ڏيان ته پوءِ 7 آگسٽ جي حڪومتي فيصلي جي ايتري مخالفت ڇو ڪيم ته اُن جو سبب سڌو هيو ته اُن رات جي فيصلي هيٺ هڪ سنڌ ۾ ٻه نظام لاڳو ڪيا ويا هئا ۽ مون سوڌو ڪو به ڌرتي ڄائو ڌرتي ماءُ جي انتظامي ورهاڱي تي چادر اوڍي سمهي نه پيو سگهي ۽ منهنجو جذبو اُن مهل به اهو هيو، اڄ به آهي ۽ سڀاڻي به رهندو ته ”هڪ سنڌ هڪ نظام“ باقي آئون گهٽ ۾ گهٽ ڪمشنري يا ناظمي نظام جي حق ۾ نعرا نٿو هڻي سگهان، ڇاڪاڻ ته جيستائين اسان جي سياسي ڪلچر ۾ تبديلي نه ايندي، جنهن مان چڱي حڪمراني جنم وٺي، تيستائين جيڪو به نظام لاڳو رهيو، اهو مجموعي طور سنڌ واسين کي ڪجهه ڏئي نه سگهندو.
منهنجي خيال ۾ جنهن پنهنجن يا پراون کي سنڌ جي ماڻهن جي اجتماعي فهم بابت ٿورو گهڻو شڪ رهجي ويو هيو، اهو 8 آگسٽ بعد سنڌ واسين جو گڏيل ردِعمل ڏسي ختم ٿي ويو هوندو ۽ شايد هاڻ هو مون سان اتفاق ڪندا ته سنڌ واسين جو گڏيل فهم قابل رشڪ آهي ۽ ڪير به اِنهن کي For granted (کيسي ۾ پيل) نٿو وٺي سگهي ۽ ان تبديل ٿيندڙ سنڌ کي ڏسي ۽ محسوس ڪري خوشي مان اکين ۾ پاڻي ٿو ڀرجي اچي، پر وري سوچ ۾ گم ٿي وڃان ٿو ته ان قوم، ان سماج کي اهو سڀ ڪجهه ڪڏهن ملندو، جيڪو هن کي پنهنجي سياسي فهم جي ميرٽ تي ملڻ گهرجي، جيڪو هن قوم جو حق آهي، جنهن ترقي ۽ خوشحالي جي هي ڏهاڪن کان گهرجائو آهي، جيڪي هن جا حق آهن ۽ جنهن کي حاصل ڪرڻ جو فهم به اٿس ۽ سگهه به، پر ڇو اڃان، هن قوم کي، هن سماج کي اهو سڀ ڪجهه حاصل نه ٿي سگهيو آهي؟ سماج ۾ سوچ جي جنهن تبديلي لاءِ پندرهن سالن کان پرچار ڪري رهيو هئس، اُن تبديلي جو عڪس ته اڄ صاف نظر اچي رهيو آهي، پر آئون خوشحال سنڌ واري خواب جي ساڀيان جو منتظر آهيان. منهنجيون اکيون ڀوتارڪي سياسي ڪلچر جي خاتمي جون منتظر آهن. آئون اهڙي ترقي ورتل سنڌ کي ڏسڻ لاءِ واجهائي رهيو آهيان، جنهن جي ترقي ۽ خوشحالي جو مثال، تاريخ ۾ هڪ مثال بڻجي وڃي. آئون اُن مضبوط سنڌ جو سپنو ڏسان پيو، جنهن جي وحدت، جنهن جي ٻولي، جنهن جي ثقافت ڏي ڪو ميري اک وجهڻ کان اڳ پاڻ ڏڪي وڃي. آئون محبت ۽ شانتي سان ڀريل پنهنجي جيجل جو طلبگار آهيان. آئون ان سنڌ جو ڳولهائو آهيان، جنهن ۾ رهندڙن کي ماءُ جي هنج وارو سک ۽ پيار ملي ۽ منهنجو اهو پختو خيال آهي ته اهو خواب ماڻهن جي گڏيل فهم ۽ سگهه سان آيل سٺي حڪمراني جي صورت ۾ پورو ٿي سگهي ٿو، سو آئون سمجهان ٿو، ”هڪ سنڌ، هڪ نظام“ وارو نعرو لکين سنڌ واسين جي جڏهن ڌڙڪن بڻجي ويو ته انهن ان خواب جي تعبير 24 ڪلاڪن ۾ ممڪن بڻائي ڇڏي، بلڪل اِئين اگر سنڌ واسين هڪ سنڌ، هڪ خواب کي پنهنجي دل ۾ وسائي ورتو ته هو پنهنجي فهم ۽ سگهه سان ان خواب جي تعبير به جلد حاصل ڪري وٺندا.
تازو موبائيل فونز تي ايس ايم ايس جي ڀرمار ۾ مهتاب اڪبر راشدي هڪ ايس ايم ايس موڪليو، جنهن ۾ چيل هو ”هن ڏکئي صورتحال ۾ رب ڌڻي ٻاجهه ڪري، جو اسان وٽ ڪا اهڙي قابل قيادت ڪونهي جنهن وٽ سياسي فهم هجي“. سندس ميسج پڙهي ٻه هفتا اڳ لکيل پنهنجو مضمون ياد آيم، جنهن ۾ لکيو هيم ته سنڌ مصيبتن جي منجهدار ۾ ترندڙ اُن ٻيڙيءَ جيان لڳي ٿي جنهن جو ڪو وانجهي نه هجي، اسان حالتن جي رحم و ڪرم تي آهيون ڪڏهن ڪو اوچتو فيصلو اچي ٿو، ڪڏهن ڪو اوچتو اعلان ٿئي ٿو، ڪٿان ڪا مصيبت نازل ٿئي ٿي يا ڪا ڇپ ڪري ٿي ته سنڌ ان تي خوشي يا ڪاوڙ جو اظهار ڪري ٿي، پنهنجو ردِعمل ظاهر ڪري ٿي، پوءِ اها مصيبت ٻوڏ يا طوفاني برساتن جي صورت ۾ نازل ٿئي يا سنڌ جي وحدت سان هٿ چراند جي ڪوشش جي صورت ۾ هجي ته سنڌ اُن آفت کي منهن ڏيڻ لاءِ عمل ۾ اچي ٿي، پر ايمانداري سان تجزيو ڪجي ته اهو عمل دراصل حالتن جي پيدا ٿيڻ جي بعد جو ردِعمل هجي ٿو نه ڪي انهن آفتن کي روڪڻ لاءِ ڪيل اڳواٽ عمل. ڪنهن مصيبت يا تڪليف اچڻ مهل وقتائتي ۽ موثر انداز ۾ ردِعمل ظاهر ڪرڻ ظاهر آهي هر فرد يا سماج جي لاءِ بنهه ضروري هجي ٿو پر ان کان به اهم ۽ ڪارائتو طريقو اهو آهي ته فرد يا سماج مصيبتن ۽ تڪليفن جي پيدا ٿيڻ کان اڳ رٿا بندي ڪندي ڪا حڪمتِ عملي ٺاهي ۽ اُن تي عمل ڪري جيئن انهن تڪليفن کي پيدا ٿيڻ کان اڳ ختم ڪري سگهجي ۽ اُن لاءِ ضروري آهي اُن فهم رکندڙ قيادت جي، جيڪا مصيبت پيدا ٿيڻ کانپوءِ نه صرف ردِعمل ظاهر ڪرڻ جي صلاحيت رکندي پر اڳواٽ عمل ڪري مصيبتن کي ٽارڻ جو به ارادو رکندي هجي.
ايندڙ عرصي ۾ ڪراچيءَ جي حالتن بابت ڳڻتي وڌندي پئي وڃي ۽ سنڌ واسي اهو ذهن ۾ رکن ته جيڪو ڪجهه هتي ٿئي پيو يا ٿيڻ ڏانهن وڃي پيو، ان راند ۾ رڳو مقامي رانديگر ناهن، بلڪه پرڏيهي رانديگر به شامل آهن، سو معاملو ايڏو سولو ناهي، جيئن ظاهري طرح نظر پيو اچي. پر آئون مايوس ناهيان، ڇاڪاڻ ته مون کي رب ڌڻيءَ کان پوءِ سنڌ جي گڏيل فهم تي هميشه ڀروسو رهيو آهي، جنهن جو حوالو آئون ورهين کان ڏيان ٿو، ۽ تازو هڪ ڀيرو وري سنڌ جنهن گڏيل جاڳرتا ۽ گڏيل فهم جو مظاهرو ڪيو، اُها قابلِ رشڪ آهي پر جيئن مٿي لکي آيس ته آئون اڃا مصيبتن ۽ تڪليفن جا انيڪ ڪارا ڪڪر ٺهندي ڏسان پيو انهيءَ ڪري سنڌ جي گڏيل فهم کي اهو سڏ پيو ڏيان ته هو انهن کي اڳواٽ روڪڻ لاءِ عمل ۾ اچي، سنڌ واسي پنهنجي فهم ۽ سگهه جو ڪو محور جوڙين جيئن مصيبتن جي انهن ڪارن ڪڪرن جي وسڻ کان پوءِ صرف ردِعمل نه، پر انهن کي ٽارڻ لاءِ عمل به ٿي سگهي. آخر ۾ آئون ان بدليل ۽ جاڳندڙ سنڌ لاءِ اهو ضرور لکندس ته، I Love You Sindh .
هي جا پرهه پيدا ڪئي، پڙ ۾ ڪڏي پاڏن پٽن
هو هاڻ ڪيئن سگهندو بچي، هي هيترا جاڳي پيا
اي دوست، پنهنجي سنڌ جا ڇيڙا سرا جاڳي پيا
آسون ڪر موڙي اٿيون ۽ آسرا جاڳي پيا

سومر 15 آگسٽ 2011ع

ڪالم / مضمون

تبديلي ڪڏهن نه ٿڪبو