پيپلز اسيمبلي ۽ سنڌ سان وفاداريءَ جو حلف
(1) سنڌ جي وحدت خلاف سڌي سازش يا ٻن انتظامي نظامن ذريعي اڻ اعلانيل ورهاڱي جي مخالفت ڪندس. (2) ڪراچيءَ جو اصلوڪو نالو ڪلاچي بحال ڪرائڻ لاءِ اسيمبليءَ ۾ ٺهراءُ پيش ڪندس/حمايت ڪندس.
(3) ڪراچيءَ جي تعليمي ادارن ۾ سنڌ جي ٻين علائقن جي شاگردن جي داخلا لاءِ قانون سازيءَ جي حمايت ڪندس. (4) سرڪاري نوڪرين جي ڪوٽا اسيمبلي ميمبرن کي ڏيڻ ۽ ميمبرن پاران پنهنجن کي يا ڏوڪڙن عيوض نوڪريون ڏيڻ واري روايت جي مخالفت ڪندس، ته جيئن نوجوانن کي نوڪريون ميرٽ تي ملن. (5) تڪ ۾ ترقياتي ڪمن ۾ پنهنجي، پرائي جو متڀيد نه ڪندس ۽ انهن ڪمن جي ٺيڪن ۽ ٻين معاملن ۾ مداخلت نه ڪندس. (6) پوليس کاتي ۾ سڌارا آڻڻ لاءِ قانونسازيءَ لاءِ اسيمبليءَ ۾ بل پيش ڪندس/ان جي حمايت ڪندس.
(7) نه صرف پنهنجي تڪ، بلڪه سڄي صوبي ۾ تعليم ۽ صحت جو معيار بهتر ڪرڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪندس. (8) برادرين جي نالي ۾ جاري قتل و غارتگري ختم ڪرائڻ لاءِ حڪومت تي زور ڀريندس. (9) خانگي طور هلندڙ وياج خوريءَ جي سرشتي کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪردار ادا ڪندس. (10) ڪنهن به ڏوهاريءَ جي پٺ ڀرائي نه ڪندس ۽ ڏوهن جي جهان کي ختم ڪرڻ لاءِ حڪومت تي دٻاءُ وجهندس. آئون وچن ٿو ڪريان ته صوبي ۾ سٺي ۽ انصاف ڀرئي حڪمراني قائم ڪرڻ لاءِ عمل ڪندڙن جو ساٿ ڏيندس ۽ اگر آئون ڪامياب ٿيڻ کانپوءِ پنهنجي ان حلف/وچن کان ڦري وڃان ته مون تي لازم هوندو ته آئون اسيمبليءَ جي ميمبريءَ تان استعيفا ڏئي ڇڏيان. اهو حلف آئون تڪ جي پيپلز اسيمبليءَ آڏو پنهنجي هوش ۽ حواس ۾ کڻان ٿو.“
ٿورو تصور ڪريو ته اگر اهڙي نوعيت جو حلف اسان جي مختلف چونڊ تڪن جا اميدوار چونڊن کان اڳ تڪ سطح تي جڙيل پيپلز اسيمبلين جي آڏو کڻي چونڊجي اچن ته ڇا سنڌ اسيمبليءَ ۾ ڪا اهڙي قانون سازي ٿيڻ ممڪن هوندي، جنهن سان سنڌ جي وحدت يا مفادن کي نقصان رسي سگهي؟ يقينن نه، ڇاڪاڻ ته اهڙو حلف رڳو خانه پوري نه هوندي، ڇاڪاڻ ته اگر تڪ جي ٽن هزار ماڻهن تي ٻڌل پيپلز اسيمبلي، جيڪا پنهنجي اميدوار جي چونڊ ڪري کيس عام چونڊن ۾ ڪامياب ڪرائڻ لاءِ پنهنجو ڪردار ادا ڪندي ته ان اسيمبليءَ آڏو کنيل حلف کان ڦرڻ ڪنهن ماڻهوءَ لاءِ ذري گهٽ ناممڪن هوندو، ڇاڪاڻ ته وري کيس تڪ ۾ به اچڻو هوندو. جتي تڪ جي پيپلز اسيمبليءَ جا ميمبر ان سان گهٽ نه ڪندا. اصل قوت آهي گڏجڻ ۾ پر ان ۾ به باريڪي اها آهي ته اسان ڪنهن خيال يا جذبي سان سلهاڙجي يا گڏجي وڃون ٿا پر ان لاءِ گڏجي ڪو عملي قدم نٿا کڻون، بلڪه اڪثر گهر ويٺي ان جي حمايت يا مخالفت ڪئي ويندي آهي، بجاءِ پنهنجي پتيءَ جو عملي ڪم ڪرڻ جي. سو ساڳئي طرح ايم پي اي جي تڪ جي لڳ ڀڳ ڏيڍ لک ووٽرن مان اڪثريت ڏهاڪن کان هلندڙ ڀوتارڪي سياسي ڪلچر کان بيزار آهي، پر ان ڏيڍ لک مان صرف ٽي هزار ماڻهن جي گڏجي پيپلز اسيمبلي ٺاهي وٺڻ وارو تصور اسان کي بنهه مشڪل ٿو لڳي، ڇاڪاڻ ته هر ڪو چاهي ٿو ته تبديلي اچي ضرور پر ان لاءِ عملي قدم ڪو ٻيو کڻي. پر جيئن مٿي عرض ڪري آيس ته جيستائين گڏيل عمل لاءِ ماڻهو تيار نٿا ٿين، تيستائين صرف ڪنهن خيال يا خواهش سان سهمت هجڻ سان ڪا تبديلي نه ايندي.
مون کي ياد آهي ته جڏهن ڏهه، يارنهن مهينا اڳ ڪشمور کان ڪراچيءَ تائين سوين ڳوٺن ۽ شهرن ۾ سنڌ جي خوشحالي، سنڌ جي ماڻهن کان ئي گهرڻ لاءِ جهول جهلي نڪتو هئس ته ڪنهن دوست مون کان پڇيو ته، ”جهر جهنگ وڃي ماڻهن جي محبت ۽ تبديليءَ جي لاءِ جذبو ڏسي ورتو اٿوَ، هاڻ کين هڪ ڏينهن ڀٽ شاهه تي گڏجڻ جو ڇو پيا سڏ ڏيو؟“ موٽ ۾ چيومانس ته، ”حقيقي تبديلي آڻڻ لاءِ صرف تڙپ يا خواهش ڪافي ناهي هوندي، بلڪه تبديلي آڻڻ لاءِ عملي قدم کڻڻ جي حوصلي جي ضرورت هجي ٿي. سو ڏسڻو اهو آهي ته پنهنجي ڳوٺ يا شهر ۾ ويهي تبديليءَ جي خواهش رکندڙ پهريون عملي قدم کڻندي ڀٽ شاهه تي وڏي انگ ۾ جمع ٿين ٿا يا نه، ڇاڪاڻ ته ڀٽ شاهه تي پهچڻ ڪو اهڙو ڏکيو يا ناممڪن ڪم نه آهي پر بهرحال اهو هڪ عملي قدم ضرور آهي.“
مون کي اهو به ياد آهي ته جڏهن ڀٽ شاهه تي 22 جنوري جي جلسي لاءِ گرائونڊ جي چونڊ ڪري رهيا هئاسين ته اڪثر ساٿين جي صلاح هئي ته اهو جلسو ملاکڙا گرائونڊ ۾ ڪجي، جنهن ۾ اڪثر جلسا ٿيندا آهن پر جڏهن ان گرائونڊ جي ماپ ڪرائي وئي ته خبر پئي ته ان ميدان ۾ ڇڪي ٻڌجي ته به 35 هزار ماڻهو اچي سگهن ٿا، ان کان وڌيڪ نه. سو هڪ ٻئي خالي ميدان جي چونڊ ڪئي وئي، جنهن ۾ ٽي لک کان وڌيڪ ماڻهو اچي پئي سگهيا. منهنجي اڪثر ساٿين کي ايڏي وڏي ميدان جي چونڊ تي اعتراض هو ۽ سندن چوڻ هو ته ان ۾ 50 يا 70 هزار ماڻهو به تمام ٿورا نظر ايندا ۽ جلسي جي ناڪاميءَ جو تاثر اڀرندو پر منهنجو اصرار اهو هو ته مون کي ڪنهن تاثر يا طنز يا تنقيد کان وڌيڪ حقيقت ڄاڻڻ جو فڪر آهي ته آخر سنڌ ۾ اهي ڪيترا ماڻهو آهن، جيڪي تبديليءَ جي خواب جي ساڀيان لاءِ پنهنجي خرچ ۽ پنهنجي خوشيءَ سان پنڌ ڪري اتي اچن ٿا. هڪ صحافي دوست سوال ڪيو هو ته، ”ٽي لک ماڻهن جو پنهنجي خرچ تي هڪ هنڌ گڏجڻ ته هڪ اڻ ٿيڻي ڳالهه آهي، آخر توهان پنهنجو ٽارگيٽ ايڏو وڏو ڇو رکيو آهي؟“ موٽ ۾ چيومانس ته سنڌ ۾ اگر سنڌين جو انگ گهٽ ۾ گهٽ ٽي ڪروڙ آهي ته ڇا ان آباديءَ جي هڪ سيڪڙو يعني ٽي لک ماڻهن جو هڪ هنڌ گڏ ٿيڻ جي سوچ ڪا اڻ ٿيڻي ڳالهه چئبي ۽ ٻي ڳالهه تي پاڻ ڏهاڪن کان مضبوط ٿيل ڀوتارڪي نظام کي ووٽ ذريعي ٽوڙڻ جي ڳالهه ڪريون ٿا، سو اگر ٽي لک ماڻهو سيڙجي ڀٽ شاهه تي آيا ته يقينن پوءِ اهي هڪ محور ۾ جڙجي ويندا ۽ اهو محور انهن ٽن لکن ماڻهن جي سگهه کي ايندڙ چونڊن ۾ ٽيهه لک ووٽرن جي صورت ڏئي سگهندو. آئون اڄ به ان خيال جو آهيان ته اگر ڀٽ شاهه تي ٽي لک ماڻهو پنهنجي گڏيل سگهه جو مظاهرو ڪن ها ته ان طاقت کي تبديلي آڻڻ لاءِ ڪير به روڪي نه سگهي ها.
تازو سنڌ اسيمبليءَ مان لوڪل باڊيز واري تڪراري بل پاس ٿيڻ کانپوءِ سياسي محاذ تي پيپلز پارٽي ۽ ايم ڪيو ايم هڪ پاسي، ته فنڪشنل ليگ، نواز ليگ، اين پي پي ۽ سنڌ بچايو ڪميٽي وارا ٻئي پاسي بيٺل آهن ۽ سخت گرما گرميءَ واري ماحول جو انت عام چونڊن واري ڏينهن تائين جاري رهڻ جو امڪان آهي، (پر ان وچ ۾ حڪومت جي پنهنجن پراڻن اتحادين سان ٻيهر مفاهمت ٿي وئي ته خدا خبر) ظاهري طرح پي پي جو موڊ ڪجهه هن ريت لڳي پيو ته اها هڙتالن ۽ مظاهرن کان وڌيڪ متاثر نه ٿي آهي، تنهن ڪري سردست اها بل واپس وٺڻ جو ڪو به ارادو نٿي رکي ۽ پي پي جو خيال آهي ته اگر ان بل سان سندس پاپولر اميج کي ڪو ڌڪ رسيو به آهي ته ان سان عام چونڊن تي ڪو اثر نه پوندو، ڇاڪاڻ ته سنڌ ۾ اليڪشني سياست ۾ سندن ڪو به متبادل ڪونهي. پي پي جي قيادت ان خيال جي آهي ته اگر چونڊن ۾ ٿورو گهڻو فرق پيو به ته ايم ڪيو ايم ۽ پي پي وري به گڏجي سنڌ ۾ حڪومت ٺاهي وٺندا. پي پي جي اهڙي تجزيي جو بنياد اليڪشني سياست جي تاريخ تي ٻڌل آهي، ڇاڪاڻ ته ماضيءَ ۾ فنڪشنل ليگ يا اين پي پي وغيره ڪجهه ضلعن ۽ تڪن تائين محدود رهيون آهن ۽ کين پنهنجي سر ڪا وڏي ڪاميابي ڪڏهن به ناهي ملي. ساڳي ريت قومپرستن به قومپرستيءَ جي نالي ۾ ڪڏهن ڪا سيٽ ناهي کٽي پر ڏسڻو اهو آهي ته پنجن ڇهن مهينن کانپوءِ ٿيندڙ عام چونڊن ۾ به تاريخ ورجائبي يا سنڌ ۾ بل مخالفت ۾ گڏ ٿيل ڌريون ڪو چونڊ اتحاد ٺاهي هڪ پليٽ فارم تان چونڊ وڙهنديون ۽ اگر اهي گڏجي چونڊ وڙهيا، تڏهن به مختلف الخيال اهي ڌريون مخصوص اليڪشني سياست ۾ پي پي کي ڪيترو ڌڪ رسائي سگهنديون؟ باقي اگر هن تڪراري بل جي واپسيءَ جو معاملو ڏسجي ته مون کي نٿو لڳي ته هلندڙ احتجاج يا ايس ايم ايس مهم وغيره سان پي پي حڪومت اهو بل واپس وٺندي. بلڪه منهنجو خيال ساڳيو ئي آهي ته جيستائين ماڻهن جو وڏو انگ هڪ هنڌ گڏجي عمل جي ميدان ۾ نه لهندو، تيستائين ڪجهه ٿيڻ ڏکيو ٿو لڳي. ڇا منهنجي ان ڳالهه کان ڪير انڪار ڪندو ته اگر پورو هڪ لک ماڻهو انتهائي پرامن انداز ۾ ڪراچيءَ ۾ ڪنهن هڪ هنڌ گڏ ٿي هڪ آواز ٿي چون ته کين اهو بل منظور ناهي ته ان عوامي دٻاءُ آڏو ڪنهن جو ضد هلي سگهندو؟ پر شرط اهو آهي ته ماڻهن جو انگ واقعي به هڪ لک هجي، نه ڪي پنج اٺ هزار ماڻهن کي لکين ماڻهو چوڻ واري سياسي روش. سو سوال اهو آهي ته ڇا هڪ سئو هزار يعني هڪ لک ماڻهو ڪراچيءَ ۾ ڪنهن هڪ هنڌ، ڪا سياسي ڌر آڻي سگهي ٿي؟ ان جو جواب آئون ”ها“ يا ”نه“ ۾ ڏيڻ بدران اهو ڏيڻ بهتر سمجهندس ته هڪ سئو هزار يعني هڪ لک کان تمام گهڻا سنڌي ماڻهو ٻيو ته ٺهيو صرف ڪراچيءَ ۾ رهن ٿا ۽ هو اگر چاهين ته اهڙو عمل ڪري به سگهن ٿا پر هو ائين ڪرڻ چاهين ٿا يا نه، اها سندن مرضي. اسان وٽ ماڻهن جي گڏجڻ واري صلاح تي هميشه اهو سوال اٿاريو وڃي ٿو ته جيستائين اڳواڻي ڪندڙ سامهون نه ايندو، تيستائين ماڻهو پاڻمرادو ڪيئن نڪرندا؟ ان سوال جي جواب طور اگر سياسي ميدان ۾ اڳ ۾ ئي موجود ڪيترن ئي اڳواڻن جو حوالو ڏجي ٿو ته ماڻهن جي گهڻائي انهن بابت پنهنجن مختلف تحفظات جو اظهار ڪري ٿي پر ڪو به منڌل سُٽ کي کولڻ وارو ڏس نٿو ڏي ته پوءِ نيٺ ڇا ٿئي؟ جيتوڻيڪ آئون ان راءِ سان مڪمل طور سهمت ناهيان ته ڪنهن اڳواڻ کانسواءِ خلقِ خدا پاڻمرادو عمل جي ميدان ۾ نٿي نڪري سگهي ۽ ان ڏس ۾ مصر جي التحرير چوڪ تي لکين ماڻهن جو بنا اڳواڻ جي گڏ ٿيڻ واري مثال کان پاسو ڪندي خود سنڌي سماج ۾ ٿيل تازن ٽن اهم واقعن جو ذڪر ڪندس، جنهن ۾ لکين ماڻهن جو عمل بنا ڪنهن ليڊر جي پاڻ کي ٿيندي نظر آيو. پهريون واقعو پاڻ 27 ڊسمبر 2007ع تي محترما بينظير ڀٽو جي شهادت کانپوءِ سڄي سنڌ ۾ ٿيل رد عمل جي صورت ۾ ڏٺو. ان ڏينهن جي عوامي ڪاوڙ جي اڳواڻي ڪير ڪري رهيو هو؟ پر سال کانپوءِ 6 ڊسمبر تي ايڪتا جي ڏهاڙي ته سڄي سنڌ محبت، ٽهڪن ۽ خوشين سان ٽمٽار ٿيل نظر آئي. ان ڏينهن لکين مرد، عورتون ۽ ٻار جهمريون پائيندي گهران نڪري آيا. اُن عوامي Jubilation (جشن) جي اڳواڻي ڪير ڪري رهيو هو؟ وري سنڌو درياءَ سان محبت واري ڏهاڙي تي لکين ماڻهو درياءَ جي پيٽ ۾ اچي بيٺا. ڇا اُنهن لکين ماڻهن کي ڪير اڳواڻي ڪري اتي وٺي آيو هو؟ پاڻ سڀني کي خبر آهي ته اِنهن ٽنهي موقعن تي لکين ماڻهن جي اڳواڻي سندن جذبو ۽ ڪجهه ڪري گذرڻ جو حوصلو ڪري رهيو هو.
سماجيات جي شعبي سان واڳيل همراهن جو چوڻ آهي ته جڏهن ڪنهن حادثي، واقعي يا عمل تي مجموعي طور سماج کي شديد ڏک رسي ٿو يا انتهائي خوشي ٿئي ٿي ته اهو ڪنهن جي سڏ يا اڳواڻيءَ جو انتظار ڪرڻ کانسواءِ پنهنجو رد عمل ظاهر ڪري ٿو. منهنجو خيال آهي ته سماج سان هڪ تسلسل ۾ ٿيل بي واجبين کي وقت گذرڻ سان گڏ سماج ۾ ڪاوڙ شدت اختيار ڪندي ويندي آهي ۽ پوءِ ڪو هڪ واقعو يا ڳالهه چڻنگ وانگر سماج ۾موجود خاموش ڪاوڙ کي زبان ڏئي ڇڏيندي آهي ۽ عام ماڻهو بنا ڪنهن ليڊر جي پاڻ عمل جي ميدان ۾ نڪريو اچي ۽ اگر اُها صورتحال انارڪي ڏي نه وڃي ته پوءِ ان پراسس ۾ عوام جي نئين ليڊر شپ اڀري اچي ٿي. ...... سنڌ جون حالتون ڪيڏانهن وڃن پيون، جيڪو ڪجهه ٿئي پيو ۽ جيڪو ڪجهه ٿيڻ وڃي پيو، آئون اُن بابت ڪوبه ڳورو تجزيو ڪرڻ نٿو چاهيان، ڇاڪاڻ ته جيڪو ڪجهه اڄ ٿي رهيو آهي، اهو ڪجهه سال اڳ ۾ ئي صاف نظر آيو پئي ۽ جيڪو ڪجهه سڀاڻي ٿيڻ وارو آهي، اهو اڄ صاف نظر اچي پيو. سو اها صورتحال ان ڳالهه جي گهرجائو آهي ته، ماڻهو پيپلز اسيمبليون ٺاهي پنهنجن نمائندن کان سنڌ سان وفا جو حلف وٺن يا ٻي ڪنهن حڪمت عمليءَ ذريعي تحرڪ وٺن، نه ته دعا جو در ته هر وقت کليل هجي ٿو ته، ”يا خدا سنڌ تي پنهنجي ٻاجهه فرماءِ! (آمين) “.
جمع 12 آڪٽوبر 2012ع