7. خالي قبر
صبح جو گهاٽو ڪوهيرو ۽ ڌنڌ، قيدين جي بيرڪن تي ڇانيل هو. ٿهڌي هوا ۾ ڪنهن ڪني گار جهڙي تلخي ۽ ڪوڙاڻ سمايل هئي. لنڊين جي وڻن جا رهيل پن، ڏوڙا ٿيو، پنهنجي پوين گهڙين جي اوسيئڙي ۾ هئا. انساني لاشن کي ساڙڻ وارين کورين مان آهستي آهستي دونهون نڪري رهيو هو.
ليون پنهنجي قبر کوٽيندي کوٽيندي، ڪنڌ مٿي کڻي، پوپلر جي ڊگهن وڻن جي قطارن ڏانهن ڏٺو، جن جي اڇن ٿِڙن سان يهودي قيدين کي ٻڌي، گوليون هنيون وينديون هيون. کن پل لاءِ هن جو ساهه، بند پکيءَ جيان، سندس سيني جي پڃري ۾ گهٽبو، پوءِ گهٽجي آهه جي صورت ۾ ٻاهر نڪتو. ان گرم آهه سندس هيانءُ ڏڪائي وڌو، پر گشت ڪندڙ نازي سپاهين جي ٽور ۾ ڪنهن به قسم جي تبديلي پيدا ڪانه ٿي. اهي ساڳيءَ پابندي ۽ مضبوطيءَ سان انهن يهودي قيدين جي چوڌاري پهرو ڏئي رهيا هئا، جن کي اڄ گوليون لڳڻيون هيون، ۽ جيڪي هن وقت نازي سپاهين جي نظرداريءَ هيٺ ڪوڏرون ۽ بيلچا کڻي، پنهنجي پنهنجي قبر کوٽي رهيا هئا.
ليون جي نظر پوپلرن جي وڻن کان به مٿي، ميرانجهڙي ڪوهيڙي ۾ ملي ويندڙ دونهين جي ان ليڪ کي ڏسڻ لڳي، جا ڪلهه تائين ڪنهن محبوبڙيءَ جو مهڪندڙ ساهه هو، ڪنهن معصوم ٻار جي مشڪ هئي، ڪنهن محبت ڪندڙ سائنسدان، فلاسفر ۽ اديب جو دماغ هئي، ۽ اڄ ان سڀ جي جاءِ تي دونهين جي هڪ ليڪ هئي. جيڪا ٻرندڙ کورين جي چمنين مان نڪري ”هوائي گولي ۾“ پکڙجي ويئي هئي.
جڏهن قبرون ڳپل اونهيون کوٽجي ويون ته نازي سارجنٽ ڏاڍيان رڙ ڪئي، ”ڪم بند ڪريو!“ سڀني قيدين پنهنجي قبرن آڏوڪوڏرون ۽ بيلچا رکي ڇڏيا ۽ اٽينشن ٿي بيهي رهيا.
”فار ورڊ مارچ!“ نازي سارجنٽ زوردار رنڀ ڪئي.
ليون جون وکون، مشين جيان پوپلر جي وڻن ڏانهن وڌڻ لڳيون، جتي ڪجهه گهڙين کان پوءِ کيس گولي هنئي ويندي. هو هوريان هوريان پنهنجي موت ڏانهن وڌڻ لڳو. سندس پوئتان ٻيا به يهودي قيدي هئا، جيڪي جدا جدا هنڌن تان آڻي، لودو جي نازي جيل ۾ بند ڪياويا هئا. انهن ۾ هن جو دوست ۽ ساٿي ابراهيم به هو، جيڪو هن جيان ئي سائنسدان ۽ پولينڊ مان آندو ويو هو. اڇي ڏاڙهيءَ وارو ابراهيم، اڄ تائين اهو سوچي نه سگهيو هو ته کيس ڪهڙي ڏوهه هيٺ گولي هنئي پئي ويئي. هو جهلي جهلي معصوم ٻارن جيان روئندو اڳتي وڌي رهيو هو، هن جي پٺيان سندس ه جواڻ جماڻ ڌيئرون، ايٿلي ۽ روزا سورهن ۽ ارڙهن ورهين جون وينگسون ڳاٽ اوچو ڪيو- بيخوفيءَ سان هلي رهيون هيون. انهن جي پويان ٻيا به يهودي هئا، جيڪي ٻين بيرڪن مان آندا ويا هئا، ۽ جن کي ليون سڃاڻندو نه هو. پڇاڙيءَ ۾ هن جي محبوبه ”جين“ هئي. ڪاش، نازي سپاهي ايترو ڏت ڪن ها، جو هن سان گڏ سندس محبوبه کي موت ڏانهن آخرين گهڙين ۾ هلڻ ڏين ها. پر نازين هن جي اها معمولي درخواست به ٿڏي ڇڏي. سڀني جي پويان ٽن ورهين جو هڪ ٻار هلي رهيو هو، جنهن جي يهودي ماءُ ۽ پيءُ کي ٻه ڏينهن ٿيندا ته گوليءَ جو بک بنايو ويو هو. اهو ٻار هڪڙو هٿ ”جين“ جي هٿ ۾ ڏيو، ۽ ٻئي هٿ جو آنڱوٺو وات ۾ وجهي چوسيندو هلي رهيو هو، پنهنجي زندگيءَ جي پڇاڙ ڪين گهڙين کان بي خبر!
اوچتو لنڊين (وڻن) جي هيٺان گذرندي مٿي ٽارين ۾ڪٿي هڪ پن کڙڪيو ۽ تيز هوا جي جهوٽي سان ڇڄي پٽ تي اچي ڪريو.
ننڍڙي ٻار سٽ ڏئي پنهنجو هٿ ڇڏائي ورتو، ۽ پٽ تي ڊوڙندڙ پن ڏانهن ڀڄڻ لڳو. ”جين“ کيس روڪڻ گهريو، ٻين قيدين به کيس ڏ ڪيا، پر ٻارڙو کلندو، ٽپ ڏيندو، قطار ڇني، سائي پن ڏانهن ڊڪندو رهيو. نيٺ خوشيءَ مان رڙ ڪري، ان ٻار جهپ هڻي پن کي پنهنجي هٿ ۾ کڻي ورتو.
عين ان ئي گهڙيءَ سندس پٺيءَ تي هڪ گولي اچي لڳي، ۽ هو اتي ئي ڌرتيءَ تي ڪري پيو.سندس هٿ ۾ اهوئي سائو پن هو ۽ اهو ئي آخري پن هو جو ٽن سالن جي ٻار پنهنجي اکين سان ڏٺو.
يهودي قيدين جي قطار ۾ ڏک ۽ ڪاوڙ جي لهر ڊوڙي وئي، مگر نازي سپاهي، رائفلون تاڻي، سندن بلڪل ويجهو پهچي ويا ۽ بيوس ۽ مجبور قيدي، ڪنڌ جهڪائي ٻيهر پوپلر جي وڻن ڏانهن وڌڻ لڳا.
ليون جي بلڪل ڀر ۾ پوڙهي سائنسدان ابراهيم کي ٻڌو ويو. سڀ کان پڇاڙيءَ ۾ ”جين“ کي ٻڌ ويو؛ ”جين“ جيڪا هن جي محبوبه هئي، ڀورن نيڻن واري بهادر جين، جنهن جي چپڙن تي گلابي لپ اسٽڪ چمڪي پئي. هيءَ ڪنهن نخريباز عورت جي ادا نه هئي؛ اها موت خلاف هڪ معصوم ۽ بهادر نينگريءَ جي بغاوت جو اعلان هو.
جڏهن سڀئي يهودي قيدي وڻن سان سڪ ٻڌجي ويا ته نازي سپاهين پنهنجي پنهنجي جڳهين تي بيٺي رائيفلون تاڻي ورتيون.
عين ان وقت هڪ سپاهي ڊڪندو آيو ۽ سارجنٽ کي چوڻ لڳو، ”لاش ساڙڻ وارين کورين تي هڪ ماڻهو گهٽ رکجي ويو آهي، ۽ نوان قيدي ته سڀاڻي ايندا!“
سارجنٽ هٿ جي اشاري سان سپاهين کي گولي هلائڻ کان روڪيو ۽ پاڻ گهمي ڦري وڻن سان ٻڌل هڪ هڪ قيدي کي ڏسڻ لڳو. هر قيدي سندس نگاهن هيٺ ڏڪي رهيو هو. هيءُ سارجنٽ، هڪ ڄڻي کي هڪ ڏينهن جي زندگي ڏئي سگهيو ٿي، نڄاڻ اهو خوش نصيب ڪير هوندو.
سارجنٽ جي اها رحم کان پالهي نظر، سڀني قيدين تان ترڪندي، نيٺ ليون جي چهري تي ڄمي بيٺي.
ليون رڙيون ڪندي چيو، ”نه سارجنٽ، مون کي نه! اهو ڏينهن تون جين کي ڏي، ابراهيم کي ڏي،“
”هڪ ئي ته ڏينهن ته آهي،“ نازي سارجنٽ بيحد بڇان وچان چيو.
”هڪ ئي ته ڏينهن آهي،“ ليون سوچڻ لڳو، پر هڪ ڏينهن ۾ ڪيترا ساهه هوندا آهن، ڪيترا منٽ، ڪيترا سيڪنڊ، ڪيترا خيال ۽ ڪيترا تصور! هڪ ڏينهن جي دامن ۾ ڪيتريون آرزوئون، ڪيتريون حسرتون، ڪيترا گل ۽ ڪيتريون مکڙيون ٽڙنديون آهن. هڪ ڏينهن پوري زندگي، پوري صدي، پوري تاريخ بنجي سگهي ٿو، پر انڌي شعور جي پٿرائين ۾گشت ڪندڙ نازي سپاهيءَ کي ڪهڙي ڪل ته هڪ ڏينهن ۾ ڇا ٿيندو آهي!“
ليون، ان گهڙيءَ بيٺي بيٺي اهو سوچيو ته سوالي نيڻن سان سارجنٽ ڏانهن ڏسڻ لڳو.
مگر نازي سارجنٽ سندس اها التجا ٿڏي ڇڏي، ”جين، هڪ نٻل نينگري آهي“، هن چيو، ”۽ ابراهيم، پوڙهو آهي. لاش ساڙڻ واريءَ کوريءَ تي ڪنهن سگهاري ماڻهوءَ جي گهرجي آهي... وليم!“ نازي سارجنٽ رنڀندي، پنهنجي هڪ سپاهي کي چيو،“ ليون جون رسيون کول!“
ڪجهه منٽن کان پوءِ هو چوٿين نمبر کوريءَ تي ڪم ڪرڻ لڳو. لاشن ساڙڻ جون کوريون ڪنسنٽريشن ڪئمپ جي پڇڙيءَ وٽ هيون ۽ ان کان پنجاهه وکون پري جيل جو لوهي لوڙهو. ان لوهي لوڙهي جي ٻاهران پڻ چئني طرف نازي سپاهي پهرو ڏيندا ۽ گشت ڪندا هئا، پر اڄ ڪو هيرو ايڏو گهاٽو هو، جو لوهي لوڙهي جي ٽيڏي پاسيري ڄار اڌ کان وڌيڪ ڪو هيري ۾ ٻڏل پئي ڏٺي ۽ نازي سپاهين جا ٻوٿ ڪجهه گهڙين لاءِ ڪوهيڙي مان ٻڏي ظاهر ٿيا ۽ وري ساڳئي ڪوهيري ۾ ڍڪجي ٿي ويا.
پنجاهه وکن تي آزادي آهي، ليون کوريءَ ۾ لاشا سوريندي سوريندي سوچيو، صرف پنجاهه وکن جي پنڌ تي! ساڻس ٻه نازي سپاهي به ڪم ڪري رهيا هئا ۽ ٽي يهودي.
ساڳيو سائو پن وري ليون جي اکين ۾ ڦرڻ لڳو، ڄڻڪ کيس پاڻ وٽ سڏي رهيو هجي، زندگي جو سنيهو ڏيئي رهيو هجي.
”پر اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ ليون ڪم ڪندو رهيو. ۽ سوچيندو رهيو، پوءِ ٽيهين نمبر کوريءَ ۾ ڪا خرابيءَ پيدا ٿي پئي ۽ هڪ نازي سپاهي مدد لاءِ اوڏاهين هليو ويو.
هاڻي رڳو هڪ نازي سپاهي هو ۽ چار يهودي قيدي هئا. هنن سڀني قيدين هڪٻئي ڏانهن نهاريو، ڄڻ هڪ ئي خيال، هڪ ئي وقت، هنن چئني جي ذهنن ۾ اڀريو هجي. اکين ئي اکين ۾ اشارا ٿيا ۽ سڀ قيدي اڳ کان به وڌيڪ چاهه ۽ محنت سان ڪم کي جنبي ويا ۽ ڪم ڪندي ڪندي، نازي سپاهيءَ جي صفا ويجهڙو اچي ويا.
نازي سپاهيءَ هڪ کن لاءِ کوريءَ اندر چتائي ڏٺو ۽ چيو، ”بس، ترسو! هاڻي اندر جڳهه نه آهي.“
ٺيڪ ان وقت لوهي چنبي جهڙي هڪ مضبوط هٿ، سندس وات زور سان بند ڪري ورتو. ان نازي سپاهيءَ جي وات مان ريهه به نڪري نه سگهي. پوءِ سڀني قيدين کيس گهلي، کوريءَ ۾ ڌڪي وڌو ۽ ٻاهران دروازو بند ڪري ڇڏيو ۽ پاڻ پنجاهه وکون پريان لوهي لوڙهي ڏانهن ڀڄي ويا.
ڌنڌ ۽ ڪوهيرو گهاٽو ۽ ميرڙو هو. لوهي تارن جي ڄار مان قيدي مڇين جيان ٽپا ڏيئي ڀڄڻ لڳا. ايتري ۾ گشتي سپاهين کين ڏسي ورتو. خطري جو سائرن زور زور سان وڄڻ لڳو. نازي سپاهي، رائيفلون تاڻي ڊڪڻ لڳا ۽ چئني پاسي رڙورڙ مچي وئي.
ليون گهاٽي ڌنڌ ۾ ڀڄندو پئي ويو، هن جي سڄي کٻي گوليون زوزٽ ڪنديون گذري ويون، پر هو هڪ ئي ڏس ڀڄندو رهيو. اولهه پاسي ”فر“ جي وڻن جو گهاٽو ٻيلو هو، هن ڪنهن به طرح اتي پهچڻ تي گهريو.
ٻيلي ۾ ڳچ پنڌ ڪرڻ کانپوءِ، هو گاهه تي ڪري پيو. ڪجهه گهڙين پٺاڻان هن کي سمڪ نه رهي، ته هو ڪٿي آهي. هينئر هن کي رڳو ايترو ساروڻ هئي، ته هو بيهوش ٿيڻ کان اڳ، سندس اکين آڏو هڪ سائو پن چمڪيو هو.
کوڙ سارا مهينا هو هڪ روسي ڪڙميءَ جي گهر ۾ لڪو رهيو. ان زماني ۾ نازين جي والاريل حد ۾ ڪنهن يهودي کي پناهه ڏيڻ موت کي سڏڻ برابر هو، پر هن بهادر ڪڙميءَ وڏيءَ دليريءَ سان ان خطري جو مقابلو ڪيو ۽ ليون کي پنهنجي گهر ۾ پناهه ڏني. پوءِ جڏهن لاڳيتن روسي حملن، نازي فوجن کي يوڪرين مان ڀڄڻ تي مجبور ڪيو ته موٽندي وقت باقي بچيل ڳوٺن ۽ انهن جي گهرن کي ساڙينديون، لٽنديون ۽ ڀينگ ڪنديون، پوئتي هٽڻ لڳيون. نازي فوجين جي ڀڄڻ وقت، ليون بدقسمتيءَ سان ٻيهر پڪڙجي پيو. نازين کيسن پناهه ڏيندڙ ڪڙميءَ پٽيءَ تي گوليءَ سان اڏائي ڇڏيو ۽ ليون کي ٻيهر لودو جي نازي جيل ۾ موڪليو ويو.
پر هن ڀيري، ليون کي جيل ۾ ڪنهن به نه سڃاتو، هڪ ته هن جي ڏاڙهي مهينن جو وڌيل هئي، ٻيو وري لاڳيتين مصيبتن سهڻ ۽ بکئي رهڻ ڪري اڀرو ۽ نٻل به ٿي ويو هو. جيل جو نمونو به هينئر بدلجي ويو هو.
پوئتي هٽندي وقت، هٽلر حڪم ڏنو هو ته ڪنسٽريشن ڪيمپن جا هڙ نشان ميساري ڇڏيا وڃن، ته جيئن جڳ کي هٽلر شاهيءَ جي ڏاڍ ۽ ظلم جو ثبوت ملي نه سگهي.
نازي سارجنٽ ڪائيٽل هڪ فهرست کڻي، ليون وٽ آيو، ۽ چيائين، ”جوزف! (ڇو ته ليون اڄڪلهه پنهنجو نالو بدلائي ڇڏيو هو) تنهنجي ٽوليءَ ۾ ڏهه يهودي آهن ۽ هن فهرست ۾ هڪ سو ٻياسي يهودي قيدين جا نالآهن، جن کي سلسلي وار 182 قبرن ۾ پوريو ويو آهي، توهان کي هر ڪا قبر کوٽڻي پوندي ۽ سڃاڻپ لاءِ هر مردي سان قبر ۾ جيڪو ڪارڊ پوريل آهي، اهو ڪڍي فهرست سان ڀيٽائڻو پوندو. ڀيٽڻ بعد مردن کي ٻاهر ڪڍي کوريءَ ۾ ساڙڻو پوندو ۽ قبرن کي لٽي ڇڏڻو پوندو.
”چار ڏينهن ته گهٽ ٿيندا صاحب!“ جوزف يعني ليون ڪنڌ جهڪائي وڏي ادب سان چيو.
”ته هڪ ڏينهن وڌيڪ کڻي وٺو! هڪ ڏينهن وڌيڪ ڪهڙي اوڄ ڏيندوَ!“ ڪائيٽل ڏاڍي لاپرواهيءَ سان چيو.
”هڪ ڏينهن وڌيڪ!“ ليون وڏي ڌيان سان سوچيو.
پر ليون کي وڌيڪ سوچڻ جو موقعو نه مليو هو. تمام جلد قبرون کوٽڻ ۽ کوٽي لاشا ڪڍڻ ۽ انهن کي ڪڍي ساڙڻ جي ڪم ۾ لڳايا ويا.
پهريون ڏينهن ان ڪم ۾ گذري ويو، ٻيو ڏينهن به لنگهي ويو، وري ان ئي رات الاهي ڪهڙي ڪمهري آئي، جو نازي سارجنٽ ليون جي ٽولي جي سڀني قيدين کي جاڳائي، قبرن تي مٽي ورائي، ڍڪي ڇڏڻ جي ڪم تي لڳائي ڇڏيو.
جيتوڻيڪ هو سڄو ڏينهن ڪم ڪري چڪا هئا، ۽ رات جو ڪڏهن به ڪم نه ٿيندو هو، پر نازي سارجنٽ ڏاڍو ڊنل ۽ هراسيل پئي ڏٺو. ائين پئي معلوم ٿيو، شايد مورچي تان ڪا تمام اگري خبر آئي هئي.
هي همراهه ساري رات قبرن ڍڪڻ جو ڪم ڪندا رهيا. جيڪو قيدي ٿڪو ٿي، ان کي نازي سپاهي رائيفل جا ڪنداڪ هڻي ڪم ڪرائيندا رهيا، ڄڻ سندن سر تي ڪو ڀوت سوار هو. ڪم هلندي هلندي نازي سپاهين ڊنل نگاهن سان پوئتي ڏسي ٿي ورتو. هري هري سڀئي قبرون لٽجي ويون، باقي رڳو چار قبرون وڃي رهيون هيون. ڪائيٽل فهرست ڏسندي چيو، ”ابراهيم ايهرين برگ!“
”مردو موجود آهي،“ هڪ قيديءَ کوٽيل قبر ڏسي چيو.
”ايٿلي ايهرين برگ!“
”مردو موجود آهي“
روزا ايهرين برگ!“
”مردو موجود آهي!“
”ليون، ويلز؟“ سارجنٽ ڪائيٽل فهرست جو پڇاڙڪو نالو پڙهندي پڇيو.
”خبر خالي آهي!“ ڪيئن خالي آهي؟“ سارجنٽ ڪائيٽل حيرت مان چيو.
ناري سارجنٽ قبر جا چارئي قبلا گهُميا، پوءِ وڏي مايوسيءَ مان چيائين، ”اهو ڪيئن ٿو ٿي سگهي؟ نازي فهرست ۾ ڪا غلطي نٿي ٿي سگهي. سڀني کي اسان ماريو، سڀني کي اسان پوريو – مردو هتي موجود هجڻ کپي!“
”مگر مردو هتي موجود نه آهي!“ ليون جي آواز ۾ اڻ لکي ٽوڪ هئي.
”ته پوءِ مردو ڪيڏانهن ويو؟! جهٽ ۾ ٻڌايو، نه ته اوهان سڀني کي گولي سان اڏائي ڇڏيندس!“ سارجنٽ ڪائيٽل ڪاوڙ مان رائيفل تاڻي بيٺو، سڀني قيدين جا منهن لهي ويا، سواءِ ليون جي.
ليون ڌيان سان اوڀر طرف ڏسي رهيو هو، جتان سوجهري جي ”لاٽ“ اڀري رهي هئي، پر اهو صبح جو سوجهرو نه هو، وڌندڙ روسي فوجين جو ”لاوو“ هو.
”جلدي ٻڌايو... مون کي بيوقوف نه بنايو...!“ نازي سارجنٽ چيو، سندس آواز ۾ ڊپ جي ڏڪڻي هئي، ”ڇا مردو پاڻهي هلي ڪٿي گم ٿي سگهي ٿو؟“
ليون هڪ ساعت لاءِ سن ٿي ويو، ٻيءَ گهڙيءَ سڄو وايو منڊل باهه ۽ بارود جي ٺڪاون سان ٻري ويو. لودو جي ڪئمپ جي چوڌاري روسي فوجين حملو ڪري ڏنو هو. نازي سپاهي ڊڄ ۽ هراس وچان ٿڙندا ٿاٻڙندا، هيڏانهن هوڏانهن ڀڄڻ جون واهون ڳولڻ لڳا. سارجنٽ ڪائيٽل به هڪ طرف ڀڄڻ لڳو – مگر ليون کيس ڳچيءَ مان سوگهو ڪري جهليو. سندس رائيفل کسي ورتائين ۽ کيس زوريءَ کنڀي، پنهنجي خالي قبر وٽ آڻي، چيائين، ”سارجنٽ ڪائيٽل! نازين جي فهرست ۾ هڪ غلطي باقي رهجي وئي، اهي انسان جي جذبه آزاديءَ کي وساري ويٺا. اهي وساري ويٺا ته مردا به پنڌ ڪري واس اچي سگهن ٿا، ۽ هڪ ڏينهن ۾ تاريخ به بدلجي سگهي ٿي. سارجنٽ ڪائيٽل! مان جوزف نه آهيان، آئون ليون ويلز آهيان! غور سان هن خالي قبر کي ڏس، جيڪا منهنجي لاش لاءِ کوٽي وئي هئي. خبر اٿئي سارنٽ ڪائيٽل! ته هيءَ قبر خالي ڇو؟“
؟نه!“ سارجنٽ ڪائيٽل چيو.
ليون ڳاٽ اڀو ڪري، پورب ڏانهن ڏسندي چيو، ”هاڻ هن خالي قبر ۾ نازي داد (انصاف) دفن ڪيو ويندو!“
(سنڌيڪار: تاج جويو)