20. موهن جي دڙي جو خزانو
انجنيئرن ۽ قديم آثارن واري کاي جي ماهرن جي ڪانفرنس هلي رهي هئي. انهن ۾ هڪ گنجي ٽڪڻ وارو يورپين يهودي فلاسافر هو ڊيوڊ، ٻيو سانوري رنگ جو سنهڙو سيپڪڙو مسلمان هو اطهر، ٽيون هڪ معجمعدار بنگالي هندو هو ۽ چوٿون مان هوس – مان جيڪو ماضيءَ جو پڇتاءُ ۽ مستقبل جو پڙاڏو آهيان، پر هو مون کي فقط ٻڌي سگهيا ٿي، ڏسي نه.
مجمعدار چيو، ”هاڻ صرف هڪ دڙو رهيل آ کوٽڻ لاءِ، پر سمجهه ۾ نٿو اڍي ته هيڏي ساري شهر جو خزانو ڪاڏي ويو! عورتن جا سونا زيور ته ڪٿان نه ڪٿان لڌا آهن، پر معمولي قسم جا، ۽ انهن منجهان ڪن ۾ هيرا به لڳل آهن، پر اهي به جهڙا تهڙا- انهيءَ منجهان اهو ته ثابت ٿئي ٿو ته انهيءَ زماني ۾ سون ۽ هيرا لڀي چڪا هئا – پوءِ شهر جو خزانو ڪاڏي ويو!؟“
مون چيو، ”ٿي سگهي ٿو انهيءَ زماني ۾ به ڪو نادرشاهه پيدا ٿيو هجي، ۽ سڄي شهر جي ڦر ڪري هليو ويو هجي!“ پر هنن منهنجي ڳالهه تي ڌيان نه ڏنو.
اطهر چيو، ”لاتعداد ڪتبا لڌا آهن، پر ڪنهن به دڙي منجهان اها قبرنه لڌي آ، جيڪا موهن جي دڙي جي زبان جي سڃاڻپ ثابت ٿئي ها – انهيءَ سڃاڻپ جي نه لڀڻ ڪري اسان جي زبان دنيا جي سڀ کان پراڻي زبان جي قيمتي ورثي کان محروم ٿي ويندي!“
مون چيو، ”مئل زبانن کي ڳولڻ وارا، اڄ جو تنهنجو سامهون زنده زبانن کي وڍيو ٿو وڃي، ان جي باري ۾ تنهنجي ڪهڙي راءِ آ!؟“ پر اطهر اهڙي نموني ڪنڌ لوڏيو، ڄڻ هن منهجي ڳالهه ٻڌي ئي نه هئي.
ڊيوڊ ڳالهايو، ”خزانو لڀي نه لڀي – مون کي انهيءَجي پرواهه ڪانهي، ڪهڙو اسان پنهنجي گهر کڻي وينداسين زبان جي سڃاڻپ به لڀي نه لڀي، آخر اها زبان اڄڪلهه جي زماني ۾ ڪهڙي ڪم اچي ها؟
” پر مون کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته موهن جي دڙي کي پاڙئون پٽڻ کان پوءِ به اسان مٽيءَ جو اهو خزانو نه لڌو آ، جنهن کي هو پوڄيندا هئا. هر هڪ تهذيب لاءِ خدا جو تصور ضروري آ، پر هيتري کوٽائي ڪرڻ کان پوءِ به اسان کي خبر نه پئي آ ته انهيءَ زماني جا ماڻهو ڇاجي پوچا ڪندا هئا!“
مون چيو، ”اهو راز سکڻ لاءِ شايد توکي ڪنهن دڙي کوٽڻ جي ضرورت نه هئي – ٿورو پنهنجي دل کي کوٽي ڏسين ها!“
ڊيوڊ ڪاوڙ منجهان سامهون واريءَ ڀت ڏانهن ڏٺو، جتي سندس خيال ۾ مان ڪوريئڙي جي ڄار ۾ لڙڪيل هوس! پوءِ هن دريءَ منجهان ٻاهر ڏٺو- ٻاهر ميدان ۾ هڪ پوڙهو ڌنار رڍون چاري رهيو هو.
ڊيوڊ چيو، ”هڪ ڏينهن هن پوڙهي ڌنار مون کي ٻڌايو هو ته موهن جي دڙي جو سڀ کان وڏو راز انهيءَ وڏي دڙي ۾ پوريل آ.“
مون چيو، ”انهيءَ وڏي دڙي ۾، جيڪو اڃا کوٽيو نه ويو آ؟“ پر ڪنهن به مون کي جواب نه ڏنو، سڀ پنهنجن پنهنجن خيالن ۾ گم هئا.
ڊيوڊ چيو، ”رات اسان ٽئي گڏجي آخري دڙي کي کوٽينداسين، انهيءَ منجهان....“
اطهر تڪڙ ۾ چيو، شايد موهن جي دڙي جي زبان جي سڃاڻپ جهڙي ڪا شيءِ لڀي پوي-“
مجمعدار چيو، ”شايد موهن جي دڙي جو خزانو لڀي پوي!“
”ڊيوڊ چيو، ”شايد موهن جي دڙي جو ديوتا لڀي پوي!“
رات جي ٽئين پهر تائين هو ٽئي کوٽائي ڪندا رهيا، پر ڪم جي ڪابه شيءِ نه نڪتي – پٿر جو ڪوئي ڪتبو، ٻارن جو رانديڪو، عورتن جو زيور، مڙديجو تابوت يا ڪجهه ٻيو، ڪجهه به نه نڪتو هو – بس رڳو واري ئي واري هئي.
”چئبو ته ڌنار رڳو وات پئي هنيو!“ ڊيوڊ ڪاوڙ منجهان چيو.
مجمعدار چيو، ”قيمتي شيءِ سڀ کان پڇاڙيءَ ۾ نڪرندي آ، ڇوته اها انسان جي فطرت آ ته سڀ کان قيمتي شيءِ هو سڀ کان محفوظ جڳهه تي رکندو آ.“
”هاڻي اسان دڙي جي پڇاڙيءَ تائين اچي پهتا آهيون،“ اطهر پنهنجي نرڙ تان پگهر اگهندي، چيلهه سڌي ڪندي چيو، ”پر اڃا تائين مٽيءَ ۾ هٿوراڙيون هڻي رهيا آهيون!“ سندس لهجي ۾ مايوسي هئي،.
مون چيو، ”پر انهيءَ پنج هزار ساله پراڻي مٽيءَ کي ته ڏسو، انهيءَ جي ذري ذري ۾ پراڻين ڪهاڻين جي سڳنڌ آ... انهيءَ مٽيءَ منجهان چوڙيون ٺهيون هيون، جن کي موهن جي دڙي جي عورت پنهنجي نازڪ ڪرائيءَ ۾ پاتو هو. انهيءَ مٽيءَ منجهان موهن جي دڙي جي ٻارن ننڍڙا گهرڙا ٺاهيا هئا. انهيءَ مٽيءَ ۾ اڄ کان پنج هزار سال اڳ جي عاشقن کي پوريو ويو هو.... ٿورو سنگهي ته ڏسو انهيءَ شيءِ کي – ٻڌو! هيءَ پنج هزار سال پراڻي مٽي ڇا ٿي چوي، ڇا ٿي ٻڌائي، ڪهڙو فرياد ٿي ڪري؟“
انهي مهل ئي اوچتو مجمعدار جو بيلچو ڪنهن ٽامي جهڙي ٿانوَ سان وڃي لڳو، ۽ هو بيلچو رکي اتي ئي ويهي رهيو، سندس دل زور زور سان ڌڙڪڻ لڳي.
”خيال سان... سنڀالي...“ ڊيوڊ سمجهائڻ واري انداز ۾ چئي، پاڻ به مجمعدار جي ڀرسان ويهي رهيو، اطهر به سندن ڀرسان اچي ويهي رهيو.
گيس ليمپ جي روشنيءَ ۾ هنن هٿن سان، بلڪه ننهن سان مٽي کوٽي انهيءَ ٿانو کي ٻاهر ڪڍيو ۽ ڇنڊي ڦوڪي ٿانو کي گيس ليمپ جي روشني ۾ ڏٺو.
مجمعدار خوشيءَ منجهان رڙ ڪندي چيو، ”هي ته سون جي پيتي آ!“
واقعي اها سون جي سهڻي پيتي هئي، جنهن تي وڻندڙ چٽسالي ٿيل هئي، ۽ موهن جي دڙي جي پراڻي ٻوليءَ جي اکر اڪريل هئا، ۽ عجيب غريب قسم جي ديوين ۽ ديوتائن جون تصويرون اڪريل هيون.
مجمعدار رڙ ڪندي چيو، ”“اهوئي آ موهن جي دڙي جو خزانو – هيرا.. لعل“
اطهر چيو، ”نه – هن منجهان موهن جي دڙي جي ٻوليءَ جي سڃاڻپ ٿيندي! هي ٻاهران اڪريل اکر ته ڏسو.“
ڊيوڊ چيو، ”نه – هن ۾ موهن جو دڙي جا ديوتا آ....“
”جلدي ڪيو، کوليو!“ مجمعدار تڪڙ ۾ چيو، ”جلدي ڪيو....“
پيتيءَ کي سون جو تالو لڳل هو، پر ڊيوڊ کي تالو کولڻ ۾ دير ئي نه لڳي – ڇو ته قديم آثارن واري کاتي جي ماهرن جا هٿ تالا کولڻ ۾ به ماهر هوندا آهن.... تالو ته جلدي کلي ويو، پر ڊيوڊ ڍڪ مٿي ڪرڻ ۾ ڪيٻايو ٿي.
مجمعدار چيو، ڍڪ مٿي ڪر ڊيوڊ، جلدي ڪر!“ ڊيوڊ وري ڪيٻائڻ لڳو.
اطهر اڳتي وڌي ڍڪ مٿي کنيو، اندر ڪائي ڪار سري گول شيءِ پئيه ئي، ڊيوڊ انهيءَ کي ڏاڍي خيال سان کنيو، ڏٺائين ۽ پوءِ مايوسيءَ چيائين، هيءَ ته هڪ ماني آ!“
”ماني!!“ مجمعدار مايوسيءَ منجهان رڙڪ ئي.
مون چيو، ”ها، ماني – دنيا جو سڀ کان قيمتي خزانو!!“
اطهرروئڻهارڪي لهجي ۾ چيو، ”ماني!“
مون چيو ”ماني! جيڪا هر زبان جي سڃاڻپ آ-“
ڊيوڊ جو ڪنڌ پنهنجي سيني مٿان جهڪي ويو، ”فقط هڪ ماني!“
مون چيو ”ماني- جيڪا سمورين تهذيب جي ضرورت آ،“
ڊيوڊ انهيءَ مانيءَ کي هٿ ۾ کڻي ڪاوڙ منجهان چيو، ”ڪيڏانهن ويو اهو ڌنار، جنهن چيو هو ته هتان جو سڀ کان قيمتي خزانو انهيءَ دڙي ۾ پوريل آ!“
هنن ٽنهي گڏجي انهيءَ پاسي ڏٺو، جيڏانهن ڌنار رڍون چاري رهيو هو... ڌنار ته نه هو، پر مون کي لڳو ته ڌنار روئي رهيو هو، انهيءَ مانيءَ لاءِ، جيڪا انسان جي پهرين خوشي ۽ آخري دک آ- پوءِ مون کي ايئن لڳو، ڄڻ پهرين جتي ڌنار هو، اتي هاڻ هڪ صليب آ- پوءِي اوچتو صليب جي پٺيان سج اڀرڻ لڳو ۽ پوءِ اوچتو اها ماني سج جي سونهري ڪرڻن ۾ سون جي ٿالهه جيان چمڪڻ لڳي – اوچتو هنن ٽنهي کي ڪائي ڳالهه سمجهه ۾ اچي وئي ۽ مجمعدار ڊيوڊ ڏانهن اشارو ڪري چيو، ”لڪائي ڇڏ، اها ماني لڪائي ڇڏ... مزور ڪم تي اچي رهيا آهن!“
ڊيوڊ تڪڙ ۾ ماني لڪائي ڇڏي، ۽ آسمان ڏانهن ڏٺائين، صبح ٿي رهيو هو، ۽ مزور بيلچا کنيو ڪم تي اچي رهيا هئا.