22. تنهنجي نالي ۾...
لهنا سنگه ڏاڍو جهيڙيڪار ڄٽ هو، پر ان جي ابتڙ مکڻ سنگهه شرافت ۽ سادگيءَ جو نمونو هو. مکڻ سنگهه اڄ تائين ڪنهن سان جهيڙي جو سوچيو به نه هو – هو انهيءَ کان اڳ زندگيءَ ۾ فقط هڪ ڀيري عدالت ۾ ويو هو ۽ اهو به لهنا سنگهه جي شرارت سبب، اهو انگريزن جو زمانو هو، ۽ ... شام داس لهنا سنگهه سان ٻڌل هو – پر پوءِ به واهگوروءَ مکڻ سنگهه جي لڄ رکي ۽ ڪيس ختم ٿي ويو.
انهيءَ ڳالهه کي به ورهيه وهامي ويا – هاڻي فرنگين جو راڄ ختم ٿي چڪو هو، ملڪ آزاد ٿي چڪو هو ۽ پنهنجو راڄ هو. انهي راڄ حاصل ڪرڻ لاءِ مکڻ سنگهه به هڪ دفعي قرباني ڏني هئي. ڪانگريس وارو سردار منگل سنگهه هڪ لڱان سندس ڳوٺ آيو هو، ۽ ڳوٺ جي ڪجهه هارين انگريز سرڪار کي ڍل ڏيڻ کان نابري واري هئي. گهڻا هاري ته انهيءَ تحريڪ ۾ شامل نه ٿيا هئا، پر ڏهه ٻارهن هاري منگل سنگهه جي چئي ۾ اچي نابري واري ويٺا هئا. انهيءَ ڏينهن لٺ به هلي هئي ته گولي به - ۽ مکڻ سنگهه جو کاٻو اپير انهيءَ ڏينهن گولي لڳڻ ڪري ڦٽجي پيو هو، ۽ انهيءَ ڏينهن کان وٺي هو منڊڪائي هلندو هو. ان کانسواءِ کيس اڍائي سال جيل جا به جهاڳڻا پيا هئا، پر اڍائي سال به ڪهڙو جيل جهاڳڻو آ؟ اهي اڍائي سال به ڄڻ اک ڇنڀ ۾ گذري ويا ۽ هو پنهنجي گهر ڀيڙو اچي ٿيو.
هاڻ سندس ڏينهن کل خوشيءَ ۾ گذري رهيا هئا، سندس من تي ڪنهن به قسم جي مونجهه نه هئي. سندس ٻنيون سايون هيون، زال وفادار ۽ سگهڙ هئي، ۽ پنهنجي دل ۾ واهگوروءَ جو ڊپ هوس – بس، مکڻ سنگهه کي ٻيو ڪهڙو الڪو هو!
ها- ملڪ آزاد ٿيڻ کانپوءِ لهنا سنگهه جي ٻيهر جهيڙي شروع ڪرڻ سان هو ٿورو پريشان ٿيو هو، پر هروڀرو ڪا اهڙي ڳالهه نه هئي. هڪ عدالت جو فيصلو ته سندس حق ۾ ٿيو هو، هاڻ ڏسڻو اهو هوته ٻيهر لهنا سنگهه ڪهڙي ڳالهه جي آڙ وٺي دعوا ڪئي هئي- مکڻ سنگهه پنهنجي زال کي پيڪين ڇڏڻ ويو هو، جو سندس غير حاضريءَ ۾ لهنا سنگهه يڪس داخل ڪيو، ۽ سمن به ڪڍرائي ڇڏيا هئائين. پاڙيسرين کيس ٻڌايو هو سمن بابت، ۽ تڏهن کيس ٿويريءَ ڳڻتيءَ ورايو هو، پر مکڻ سنگهه هروڀرو ڪنهن ڳالهه کي دل تي بار ڪرڻ وارو ماڻهو نه هو، ڏاڍي مزي سان لسيءَ جو وٽو پيتائين، ۽ لٺ کڻي شهر ڏانهن هليو ته ڏسان عدالت ڇا ٿي چوي!
ٻئي ڏهاڙي تي هو صبح جو ڏهين وڳي ئي عدالت ۾ پهچي ويو – انهيءَ کان اڳ هو فقط هڪ ڀيرو ئي عدالت ۾ آيو هو، جڏهن لهنا سنگهه مٿس ڪيس داخل ڪيو هو – پر تن ڏينهن ۾ عدالت جي ڪرسي مٿان ڀت تي جارج پنجين جي تصور لڳل هئي. مکڻ سنگهه عدالت جي ڪمري ۾ ٿورو منهن اندر ڪري ڏٺو، ۽ تصوير تي نظر پوندي ئي ٻئي هٿ ٻڌائين، ۽ پوءِ آهستگيءَ سان پوئتي ٿي، ٻاهر بيٺل پٽيوالي کان پڇڻ لڳو، ”اڃا جج صاحب نه آيو آ.“
”نه، يارهين وڳي ايندو!“ پٽيوالي ڏاڍي فخر مان جواب ڏنو.
”چڱو، چڱو“ مکڻ سنگهه ڏاڍي نماڻي لهجي ۾ جواب ڏنو، ۽ ڪنڌ جهڪائي اندر هليو ويو.
عدالت جي ڪٽهڙي جي هيٺان پيشڪار فائيل ڏسي رهيو هو، اهو سڪل منهن، ڊگهي نڪ ۽ گدلي پڳ مٿي تي رکيل پيشڪار هو، مکڻ سنگهه کيس به ٻئي هٿ ٻڌي سلام ڪيو ۽ چيو، “مون کي ڪيس جو نقل گهرجي!“
”ڪهڙي ڪيس جو؟“
مکڻ سنگهه نمبر ۽ تاريخ سڀ چڱيءَ طرح ٻڌايا. پيشڪار هيڏانهن هوڏانهن جي فائيلن کي کوليو – نڪ کنهيائين، ڄنگهه کنهيائين، مٿو کنهيائين، آخر هيڏانهن هوڏانهن ڏسي تلخيءَ مان چيائين، ”هن مهل مون کي تنگ نه ڪر، عدالت جي مهل پئي ٿئي، ڏيڍ وڳي اچجانءِ، ڪڍي رکندس، هان! سمجهيئي؟“
”حاضر حاضر!“ مکڻ سنگهه هٿ ٻڌي، ڪنڌ هيٺ ڪندي چيو، ۽ ڪمري کان ٻاهر نڪري ويو.
کيس عدالت جي ڪارروائي ڏسڻ جو شوق ته هيو ڪونه ۽ سندس ڪم به ڏيڍ وڳي ٿيڻو هو، ۽ هي پراڻو شهر به ننڍي لاءِ جو ئي ڏٺل هوس، نتهن ڪري بس عدالت کان ٻاهر ڀت کي ٽيڪ ڏيئي بيهي رهڻ کي ئي چڱو سمجهيائين.
پوءِ يارهين وڳي عدالت جو اجلاس شروع ٿيو. ڪمرو ماڻهن سان ڀرجي ويو هو، ۽ وڪيل ڪنهن مهل ويٺا ٿي ۽ ڪنهن مهل عدالت جي ڪرسيءَ تي ويٺل جج کي ڪجهه چيائون ٿي، جيڪو مکڻ سنگهه جي سمجهه کان ٻاهر هو. هن کي ته فقط اها ڄاڻ هئي ته سرنهن ڪيئن ٽڙندي آ، ڪپهه جي گلن مٿان بهار ڪڏهن ايندي آ، ڪڻڪ جا سنگ ڪيئن ڪنوارين جيان پنهنجي حسن جي بار سان نوڙي پوندا آهن، ۽ سندس زال طوطن جي ولرن کي ڏسندي پنهنجي مٿي تي مانيءَ جو دٻڪ ۽ لسيءَ جو لوٽر رکي ڪيئن ٻنين منجهان وڪڙ کائيندي ايندي آ....
ڇا زندگي لاءِ اهو ڪافي ناهي؟
ڏاڍو سوچي سوچي مکڻ سنگهه جيل جي ڪوٺڙيءَ ۾ اهو فيصلو ڪيو هو ته بس اهو ڪافي آ.
پر هاڻي اهو سوچي کيس ڳڻتي وڪوڙي وئي هئي ته ڪيس جو نقل حاصل ڪرڻ کانپوءِ هاڻي کيس وڪيل به ڪرڻو پوندو - ۽ کيس سمجهه ۾ نٿي آيو ته هو عدالت کي سڌو سنئون ڇو نه ٿو چئي سگهي ته، ”جج سائين، ڏس! هيئن آ، ته هيءَ ٻني هيئن منهنجي آ، لهنا سنگهه جي ناهي - ۽ فلاڻي وقت، فلاڻي جج صاحب هيئن فيصلو ڪيو هو. توهان اهو فيصلو پڙهي ڏسو. پر پڙهڻ جي به انهيءَ ۾ ڪهڙي ڳالهه آ- سڄي جڳ کي ڄاڻ آ ته اها ٻني منهنجي آ، جيڪڏهن اعتبار نه هجي ته لهنا سنگهه جي مٿي تي پوٿي رکي پڇي ڏسو!“ پر سوچڻ کان پوءِ به کيس پڪ هئي ته وڪيل ته کيس ضرور ڪرڻو پوندو!
جڏهن ڏيڍ وڳو، ۽ عدالت مانجهاندي لاءِ اٿي وئي، تڏهن مکڻ سنگهه وري ڊڄندي ڊڄندي اندر گهڙيو ، هو منڊڪائيندو پيشڪار وٽ وڃي پهتو، ۽ کيس چيائين، ”ڪيس جو نقل تيار آ سائين؟“
”ها، تيار آ – وٺ!“ پيشڪار نقل ڪڍي، مکڻ سنگهه جي هٿ تي رکيو ۽ مکڻ سنگهه کيسي مان ٻه روپيا ڪڍي پيشڪار جي هٿ تي رکيا.
پيشڪار چٻو منهن ڪري چيو،” ڇڏ ڇڏ- پنج روپيا لڳندئي!“ هن نقل مکڻ سنگهه کان ڇڪي ورتو.
”پر اڳي ته تو ٻه روپيا ورتا هئا- لهنا سنگهه جي پهرين ڪيس ۾، فرنگين جي ڏينهن ۾!“ مکڻ سنگهه چيو.
”تڏهن ٻيا ڏينهن هئا، هاڻ ته پنج ٿيندئي، سائينءَجو چوڻ آ!“
”سائينءَ جو!“ مکڻ سنگهه حيرت مان چيو.
”ها-“ چالاڪ پيشڪار چيو، ”جيڪڏهن مون تي اعتبار نه هجئي ته هن تصوير ڏانهن ڏس!“
پيشڪار هٿ جي اشاري ساڻ ڀت تي لڳل تصوير ڏانهن اشارو ڪيو – اها گانڌيءَ ۽ نهروءَ جي اهائي مشهور پراڻي تصوير هئي، جنهن ۾ ٻئي اڳواڻ هڪ ٻئي ڏانهن ڏسي مرڪي رهيا هئا، ۽ گانڌيءَ جو هٿ سمجهائڻ واري انداز سان مٿي کڄيل آهي ۽ سندس پنج ئي آڱريون کليل آهن.
پاڻ ڏس!“ پيشڪار چيو، ”سائين چوي ٿوم، پنج روپيا، پورا پنج!“
اٻوجهه هاريءَ انهي تصوير ڏانهن ڏٺو، جيڪا ڄڻ آڱريون کڻي سمجهائي رهي هئي، ها، ها، هاڻي پورا پنج – مکڻ سنگهه تصوير ڏسي ٻئي هٿ ٻڌا، ۽ پوءِ پنهنجي گوڏ جي ڪنڊ ۾ ٻڌل پنجين روپين جو نوٽ ڪڍيائين ۽ نوٽ پيشڪار جي هٿ تي رکي نقل وٺي ٻاهر نڪري ويو.