23. پينگهو
پڪي رنگ جي هڪ عورت انهي پينگهيءَ ۾ هڪ ٻار کي رکي، گهنٽي وڄائي، تڪڙ ۾ موٽڻ لڳي.
”هيڏي – هيڏي – بيهه“
مون رڙ ڪري کيس چيو، پر هن ڊوڙ پاتي، ۽ اڳتي ٻيءَ گهٽي ۾ هلي وئي. مون پينگهي ۾ پيل ٻار ڏانهن ڏٺو ۽ ٻئي پل عورت ڏانهن ڊوڙ پاتم ۽ ٻيءَ گهٽيءَ جي موڙ وٽ وڃي سندس اڳ جهليم، هوءَ سهڪندي وڃي هڪ ڊرگ اسٽور جي ورانڊي ۾ ويهي رهي. مون کي ويجهو ايندي ڏسي سندس پريشانيءَ ۾ واڌارو ايندو ويو. مون سندس ويجهو ويندي چيو، ”توکي شرم نٿو اچي؟ پنهنجو ٻار پينگهي ۾ ڇڏي آئي آن!“
پر بلڪل ويجهو اچڻ سان ڄاتم ته منهنجو کانئس سوال ڪرڻ مناسب نه هو، ڇو ته هوءَ عمر جي ان حصي کان لنگهي چڪي هئي، جنهن ۾ ٻار نه ٿيندا آهن. هن منهنجي سوال جو ڪوبه جواب نه ڏنو، ڇو ته هو ڏاڍو ڊڄي وئي هئي. هن منهنجي ٻنهي پيرن کي جهلي، پنهنجو مٿو انهن تي رکي ڇڏيو.
”ڪنهن جو ٻار!؟“ مون رعب سان پڇيو.
”منهنجي ڌيءَ جو!“ هن روئيندي چيو.
”ڪاٿي رهندي آن؟“
”سرڪي دالان واري گهٽي ۾.“
”ٻار کي موٽائي کڻي وڃ.“
”نٿي کڻي سگهان.“ پوڙهيءَ عورت روئيندي منهن مٿي ڪيو، ”اڃا ته پنهنجي ڌيءَ کي به پاڙي ۾ موٽائي نٿي وڃي سگهان. ماڻهو ڇا چوندا، برادري ڇا چوندي؟ منهنجي ڌيءَ ڪنواري آ – سندس پيءُ کي ته ٻار ڄمڻ جو پتوئي ڪونهي- کيس سڌ پئجي وئي ته هو منهنجي ڌيءَ جي سسي لاهي رکندو!“
”۽ اهو بدمعاش ڪٿي آ، جنهن ... جنهن....“
”هن پنهنجي بدلي دهليءَ کان ٻاهرڪرائي ڇڏي آ، اڳ ۾ ته چوندو هو، شادي ڪندس – پر پوءِ بدلي ڪرائي مدراس هليو ويو!“
”ته کيس مدراس وڃي سوگهو ڪيو، ڪيس وڃي ڪيوس.“
”ڪيڏي بدنامي ٿيندي پٽ! سڄي خاندان جو نڪ وڍجي ويندو – ٿورو سوچ ته، منهنجي ڌيءَ ڪنواري آ- اڃا ڪنهن کي پتو ئي ڪونهي، مان پنهنجيءَ ڌيءَ جي ٻئي ڪنهن هنڌ شادي ڪرائي ڇڏيندس!“
مان انهيءَ پوڙهي عورت جي ڀرسان ويهي رهيس، ۽ ڏاڍي مٺي لهجي ۾ کيس سمجهائڻ لڳس، ”ٿورو سوچ ته امڙ! تون انهيءَ ٻار جي ناني آن، ناني – هو تنهنجو ڏهٽو آ، ته سڄي ڄمار ڏهٽي کي هنج ۾ کڻي راند کيڏائڻ جا سپنا ڏٺا هوندا، ۽ اهو اڄ تون انهيءَ کي يتيم خاني جي پينگهي ۾ ڇڏي آئي آن! ٿورو سوچ ته امڙ، تنهنجي ڌيءُ جو پهريون ٻار يتيم خاني ۾ ڪهڙين حالتن ۾ پلبو؟ تون انهيءَ کي واپس کڻي وڃ، کيس ماءُ جو پيار ڏي، ناني وارو لاڏ ڏئينس، کيس به تنهنجي گهر رهڻ جو ايترو ئي حق آهي، جيترو تنهنجي ڌيءَ کي. رهيو تنهنجي ڌيءَ جي شادي جو سوال، سو هاڻ اسان جي ديس ۾ سجاڳي اچي وئي - اڄ توکي ڪيترا اهڙا روشن خيال نوجوان ملي ويندا، جيڪي تنهنجي ڌيءُ جو لونءَ ڪانڊاريندڙ داستان ٻڌي ساڻس شادي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويندا.“
ڏاڍي سٺي تقرير هئي. انهيءَ مهل مان پاڻ پنهنجي تقرير کان ايڏو متاثر ٿيس، جو منهنجي اکين ۾ ڳوڙها ڀرجي آيا. منهنجي تقرير ٻڌي انهي عورت جي اکين ۾ به اميدن جا ستارا جرڪي پيا، هن تڪڙ ۾ کڻي پنهجا لڙڪ اگهيا ۽ مون ڏانهن خوشيءَ ۽ اميد ڀريل نظر سان ڏسندي چيائين، ”پٽ! ڇا تون.... تون... منهنجي ٻچڙيءَ سان شادي ڪندين؟“
”مان-هان.مان!!“ مان گهٻرائجي ويس، ”منهنجي..... ڳالهه ته ٻي آ... مننجو مطلب آ ته منهنجي شادي ٿيل آ-“ مون تڪڙ ۾ ڪوڙ ڳالهايو.
پوڙهي عورت مون ڏانهن ائين ڏسڻ لڳي، ڄڻ پنهنجي سامهون ڪنهن ٻئي حرامي ٻار کي ڏسندي هجي! هوءَ گهڻي دير تائين سانت ۾ ڏسندي رهي – پوءِ جڏهن مون پنهنجون نظرون هيٺ ڪيون، تڏهن هن ٿڌو ساهه کڻي ”هاءِ رام“ چيو، ۽ پنهنجي گوڏن کي هٿ جو سهارو ڏئي اٿي، ۽ مون ڏانهن ڏسڻ بنان چپ ڪري اتان هلي وئي.
مان پينگهي ڏانهن موٽي آيس، ۽ هڪ اهڙي ڪنڊ ۾ ويهي رهيس، جتان مان ته پينگهي کي ڏسي سگهيس ٿي، پر ڪوئي ٻيو مون کي نٿي ڏسي سگهيو، مون کي انهيءَ پوڙهيءَ جي سوال تي ڏاڍي ڪاوڙ اچي رهي هئي – هون! گناهه ڪو ٻيو ڪري، ۽ سزا وري مان ڀوڳيان!! عيش هڪڙو ڪري ۽ قيمت چڪايان مڪان، اهڙو بيوقوف ته مان به نه ناهيان. پر سائين، اها ڪهڙي شرافت آ ته جيڪو سٺي صلاح ڏي، اها صلاح به وري سندس ئي پلئه سان ٻڌجي! منهنجي چوڻ جو مطلب ته فقط اهو هو ته هن ملڪ ۾ سوين، هزارين اهڙا روشن خيال نوجوان هوندا جيڪي...جيڪي...منهنجو مطلب اهو ناهي ته مان روشن خيال ناهيان – پر مون پنهنبجي ذهن ۾، پنهنجي ٿيڻ واري زال جي جيڪا تصوير سانڍي رکي آ، اها هن کان گهڻو مختللف آهي، ۽ اها ڳالهه به آهي ته في الحال مان شادي ڪرڻ به نٿو چاهيان، ڀلا ڪو زور آ ڇا؟
پر مون کي انهن عورتن تي جک اچي رهيا هئا، جيڪي ماءُ ٿي ڪري پنهنجي مامتا کي وساري ويهنديون آهن، ۽ پنهنجي ٻارڙي کي يتيم خاني جي پينگهي ۾ وجهي هليون وينديون آهن. مون سوچيو، اڄ مان سڄو ڏينهن پينگهي جي نظرداري ڪندس، ۽ جيڪڏهن سڄي ڏينهن ۾ هڪڙي عورت کي به شرم ڏياري، مجبور ڪري سگهيس ته هوءَ پنهنجو ٻار موٽائي کڻي وڃي ته منهنجو ڏينهن سجايو ٿيندو، پر مون کي گهڻي دير انتظار ڪرڻو نه پيو. ڏيڍ ڪلاڪ کن کان پوءِ هڪ نوجوان ڇوڪري آئي، ۽ گرم ڪپڙن ۾ ويڙهيل هڪ پارسل پينگهي ۾ ڦٽي ڪري هلي وئي، اوچتو ئي اوچتو پارسل روئڻ لڳو. مان انهيءَ ڇوڪري جي ڪڍ ڊوڙيس. ڇوڪريءَ مون ڏانهن ڏسي وٺي ڊوڙ پاتي، ۽ گهٽيءَ جي ڪنڊ تي هڪ سائيڪل واري سان ذري گهٽ ٽڪر کائيندي بچي وئي. آخر ٽن چئن گهٽين منجهان ٿيندي، هوءَ دريا گنج ۾ انهيءَ روڊ تي وڃي پهتي، جيڪو شهر جي پراڻي ڀت جي ڀرسان آهي. هن ور ور ڪري پوئتي مونڏانهن ڏٺو ٿي، ۽ مان پنجاهه والن جي مفاصلي تان ائين سندس ڪڍ وڃي رهيو هوس، ڄڻ مون سندس پيڇو نه پئي ڪيو، پر ڄڻ گهران تفريح خاطر ٻاهرن ڪتو هوس.
دريا گنج کان اڳتي وڃي، هوءَ ڀت کي ٽيڪ ڏئي بيهي رهي، سندس سامهون آصف علي مرحوم جو بت هو، ڇوڪريءَ جي ساڄي پاسي، بلڪل ويجهو هڪ اونهين کاهي هئي، ۽ کاٻي پاسي کان هڪ فلم جو پوسٽر لڳل هو، ”دل اپنا، پريت پرائي.“ مان ڌاڍي آرام سان سگريٽ دکائي سندس ڀرسان ويس. هوءَ منهن ٻئي پاسي ڪيو بيٺي هئي. ”هيلو!“ مون آهستي چيو. ”پريت پرائيءَ جو نتيجو ڇا نڪتو؟“
هن ڪاوڙ منجهان مون ڏانهن منهن ڪري چيو، ”جيڪڏهن تو اڃا به منهنجو پيڇو ڪيو ته مان پوليس کي اطلاع ڪنديس!“
”مان به اهوئي چاهيان ٿو، ته مون سان گڏ پوليس اسٽيشن هل ۽ منهنجي شڪايت هلي ڪر - ۽ مان انهيءَ ڇوڪريءَ جي شڪايت ڪيان، جيڪا هاڻي هاڻي پنهنجو ٻار يتيم خاني جي پينگهي ۾ رکي آئي آ!“
”اهو نسورو ڪوڙ آ – تو وٽ ڪهڙي ثابتي آ؟“
”ثبوت ته ڊاڪٽر ڏيندو!“ مون ننهن کان چوٽيءَ تائين کيس ڏسندي چيو.
هن جون ساڙيندڙ نظرون ٿڌيون ٿي ويون، ڄڻ اوچتو بجليءَ جو سئچ آف ٿي ويو، سندس سندر چهري تي ڪاراڻ اچي وئي ۽ هن ڏڪندڙ آواز ۾ چيو، ”گهڻا پئسا گهرجئي؟“
چيم ”گهڻا ڏئي سگهندينءِ؟“
اسان جي سامهون پوليس جو هڪ سپاهي اسان کي گهوريندي لنگهي ويو. هوءَ ڊڄي وئي.
چيائين، ”هل، ڪار ۾ هلي ويهه، اتي ڳالهائيداسين.“
چئبو تون ڪار ۾ آئي آن! مون دل ۾ چيو، ۽ هن سان گڏ هلڻ لڳس. ساڻس گڏ هلڻ سان مون کي احساس ٿيو ته هوءَ وڏي – پوري قد واري ڇوڪري آ، ۽ سندس چيلهه ڏاڍي دلڪش نموني لڏي ٿي. سندس وارن مان گلن جي سڳنڌ ٿي آئي، سندس ساڙهيءَ جو ڪپڙو ڏاڍو مهانگو ۽ سندس ڪار جو ماڊل فقط ٻه سال پراڻو هو. اسان اڳتي وڃي، سندس ڪار جي پٺئين سيٽ تي وڃي ويهي رهياسين. هن اندر ويهي پنهنجي ڪنن منجهان واليون لاٿيون، ۽ پوءِ ڪنگڻ لاٿائين، پوءِ پرس کولي پنج سئو روپيا ڪڍيائين، ۽ سڀ منهنجي هٿ تي رکندي چيائين، ”وٺ هي سڀ، پر منهنجي جان ڇڏ.“
”هي ته تمام ٿورو آ!“مون منهن گهنجائيندي چيو. ”اڃا ڀلا ڇا گهرجئي؟“ مغرور ڇوڪريءَ ڪاوڙ منجهان چيو.
”مان چاهيان ٿو ته تون پنهنجي ٻار کي واپس کڻي وڃ.“
”ناممڪن آ- مان ڪنواري آهيان.“
”ڪنواري ته ناهين، پر اهو کڻي چئه ته شادي شده ناهين!“
”چڱو ائين ئي سهي – پوءِ“
”پوءِ تون انهيءَ شخص سان شادي ڇو نٿي ڪرين، جنهن سان توکي اهڙي محبت آ.... تون ڏاڍي سهڻي آهين، مان نٿو سمجهان ته ڪو هو توسان شادي نه ڪندو!“
”هو ته ڪرڻ ٿو چاهي، پر مان نٿي ڪرڻ چاهيان!“
”شايد هن واقعي کان پوءِ توکي هن کان نفرت ٿي وئي آ!“
”نه، مون کي هن سان شديد محبت آ.“
”توکي ساڻس محبت آ!“ مون حيرت منجهان چيو، ”۽ هو تو سان شادي ڪرڻ لاءِ تيار به آ ته پوءِ تون انڪار ڇو ٿي ڪرين؟“
”هو غريب آ، منهنجو خرچ پورو ڪري نه سگهندو.“
”پوءِ تون پنهنجو خرچ گهٽائي ڇڏ.“
”اهو ممڪن ڪونهي.“ هن فيصلو ڏنو، ”منهنجي سڀني ساهيڙين وڏن وڏن ماڻهن سان شاديون ڪيون آهن، مان به ائين ئي ڪنديس. مون کي نئين دهليءَ ۾ هڪ وڏي نوڪري آهي، مان هڪ غريب ماڻهوءَ سان شادي ڇو ڪيان!؟“
”آئي سي!“مون سوچيندي چيو،”چڱو ڀلا تون هيئن ڪر، جو اهو ٻار، جيڪو توهان ٻنهي جي محبت جو ثمر آهي، سندس پيءُ جي حوالي ڪري ڇڏ – مان سمجهان ٿو ته هو انهيءَ کي تنهنجي پيارجي آخري نشاني سمجهي ضرور قبول ڪندو.“
”ڇو؟“
”ڇو ته اهو ٻار انهي جو ناهي، جنهن سان مون کي محبت آ.“
”جنهن سان توکي محبت آ، هي ٻار انهيءَجو ناهي ته ڪنهن جو آ!!؟“ مون حيرت منجهان چڪيو.
”هي منهنجي هڪ دوست جو ٻار آ!“
”ته ڇا تنهنجو ٻار ناهي؟“
”آهي ته منهنجو، پر انهيءَ مان ناهي، جنهن سان مون کي محبت آ، هن ٻار جو پيءُ هڪ بزنس مين آ، جيڪو منهنجو دوست آ.“
”پوءِ تون انهيءَ واپاريءَ سان ئي ڇو نٿي شادي ڪرين، هو تنهنجو خرچ به برداشت ڪري سگهندو، ۽ هن معصوم ٻار کي سندس پيءُ به ملي ويندو.!“
”نه – مان انهيءَ واپاريءَ سان شادي ڪري نٿي سگهان.“ هن ڏاڍي آرام سان چيو، ”ڇو ته مون کي ساڻس محبت ڪانهي،“
”جيڪو توکي پسند آهي، انهيءَ جو هي ٻار ناهي، ۽ جنهن جو هي ٻار آهي، اهو توکي پسند ناهي- پوءِ تون شادي ڪندينءِ ته ڪنهن سان؟ تنهنجو مسئلو ته ڏاڍو منجهيل آ!“
”خوبصورت ڇوڪرين جا مسئلا جلد حل ٿي ويندا آهن، مسٽر!“ هوءَ کلڻ لڳي، ۽ سندس سهڻا ڏند ٿوري دير لاءِ گلاب جي پنکڙين جهڙن چپن جي وچ ۾ چمڪڻ لڳا. هوءَ يقينن ڏاڍي سهڻي هئي، پر سندس سونهن نرم ۽ گرم ڪنهن شيءِ جي ياد نٿي ڏياري، سندس سونهن ڏسي ڪائي سخت ۽ چمڪندڙ شيءِ پئي ياد آئي، جيئن موتي يا سون – سهڻوپر سخت!
هن منهنجي ٻانهن تي ٿڦڪي هڻندي چيو، ”تون منهنجي چنتا نه ڪر – مون کي منهنجي مطلب جو مڙس ملي ويندو. اهڙو جيڪو منهنجي غريب عاشق جيان سهڻو هجي، منهنجي واپاري دوست جيان مالدار هجي، ۽ منهنجي پسند وٽان به،“ پوءِ هن ڪار جو در کوليندي چيو، ”هاڻي تون پنهنجو مال سنڀال، ۽ گاڏي مان هيٺ لهي وڃ، جلدي ڪر شاباس.۾“
مان سيٽ تي ڄمي ويهي رهيس، چيم ”جيڪڏهن اها ڳالهه آ ته تون هن گاڏيءَ مان لهي وڃ!“
”مان ڇو لهي وڃان؟“ هن حيران ٿي پڇيو.
”ان ڪري ته جيڪڏهن تون پنهنجي پسند جي ڪري پنهنجي ٻار کي قربان ڪري سگهين ٿي، ته پوءِ انهي پسند خاطر ئي توکي هن گاڏيءَ تان به هٿ کڻو پوندو، ڇو ته هي گاڏي مون کي پسند آ. هيءَ گاڏي مون کي لکي ڏي، نه ته هل ٿاڻي تي.“
”مسٽر!“ هن هڪدم رڙ ڪري، پنهنجو هٿ منهنجي ڪرائيءَ ۾ وڌو، ۽ سندس وڏا وڏا ننهن منهنجي ڪرائيءَ ۾ چڀڻ لڳا، چيائين، ”مستر مان توکي سڀ ڪجهه ڏئي سگهان ٿي، پر هيءَ گاڏي نٿي ڏئي سگهان – هن گاڏيءَ خاطر ته مون اهو ٻار ڄڻيو هو. منهنجي سڀني ساهڙين وٽ گاڏيون هيون، ۽ اهي ڳالهه ڳالهه ۾ پنهنجي گاڏيءَ جو رعب رکنديون هيون – جيتوڻيڪ مون کي چڱيءَ طرح ڄاڻ آهي ته انهن منجهان ٻن بلڪل اهڙي نموني گاڏيون هٿ ڪيون هيون، جيئن مون هٿ ڪئي ا، سو هائو ڪُڊ آءِ ٽاليرٽ اٽ. مون به انهيءَ واپاريءَ سان دوست ڪئي، جيڪو ٻن سالن کان منهنجي پويان پيل هو، انهيءَ گاڏيءَ خاطر ئي مون اهو ٻار ڄڻيو هو، ۽ تون چاهين ٿو ته مان هيءَ گاڏي توکي ڏئي ڇڏيان! آر يو نٽس؟“
هوءَ واقعي مون کان سخت ناراض ٿي وئي هئي. سندس وڻدنڙ چهرو هڪدم ڳاڙهو ٿي ويو هو، ۽ مون ڏانهن اهڙي شديد نفرت منجهان ڏسي رهي هئي، ڄڻ مون کائنس سندس ڪار نه، پر سندس عزت طلب ڪئي هئي. ور ور پنهنجي هيٺين چپ کي چڪ هڻي رهي هئي.
مان خاموشيءَ سان ويٺو رهيس.
ٿوري دير کان پوءِ سندس ڪاوڙ جهڪي ٿي ته هن پنهنجا ننهن منهنجي زخمي ڪرائيءَ تان پري ڪيا، ۽ ڏاڍي هيڻي آواز ۾ چيائين، ”هيءَ گاڏي ته مان ڏئي نٿي سگهان، ٻيو جيڪي تون چاهين...“
”هاڻي ته مان به ضد ٿو ڪيان!“ ڇڙٻيندي چيومانس، ”ڪائي اهڙي ترڪيب ٻڌاءِ، جيئن تو جهڙيون مائرون ٻار نه ڄڻين، پر ريڊيو ڄڻين، ريفري جريٽر ڄڻين، ٻار نه ڄڻين! جيڪڏهن ائين ٿي پوي ته هن دنيا ۾ حرامي ٻارن جي پيدائش جو مسئلو گهڻي حد تائين حل ٿي سگهي ٿو!“
اهو چئي مان هيٺ لٿس، سندس ڪار جو در زور سان بند ڪيم، ۽ تڪڙو تڪڙو هليو ويس.
شام تائين ڪوئي نه آيو، پينگهو خالي رهيو. رات جي اونداهي وڌندي رهي، دل جو سناٽو وڌندو رهيو، گهٽيءَ جي ڪارن ۽ ڦاٽل چپن تي بجليءَ جا ٻه چار ميرا ۽ پيلا بلب مرڪڻ جي ناڪام ڪوشش ڪندا رهيا، جڏهن نائين ڌاران مون کي ڏاڍيءَ بک ستايو، تڏهن گهر واپس ورڻ جو سوچيم. ايتري ۾ ڏٺم ته هڪ ميرن گدلن ڪپڙن ۾ ويڙهيل عورت پينگهي جي سامهون اچي بيٺي. ڪامهل ته هوءَ ائين ئي بيٺي رهي، پوءِ پنهنجي هنج مان ڪجهه ڪڍيائين، ۽ پينگهي ۾ رکيائين، ۽ وري دير تائين اتي بيٺي رهي.... پوءِ آهستي واپس ورڻ لڳي، ڪنڌ هيٺ ڪري. مان سندس ڪڍ وڃڻ لاءِ اٿڻ وارو ئي هوس ته اونداهن پاڇن ۾ اها عورت واپس ورندي نظر آيم، واپس اچي هن پنهنجي ٻار کي کنيو، ڇاتيءَ سان لاتائينس، ۽ کيس کڻي واپس ورڻ لڳي – پر اڳتي وڃي، هوءَ وري موٽي آئي، ۽ ٻار کي وري پينگهي ۾ رکي ڊوڙندي هلي وئي.
سنگهه برادرز جي موٽر گيراج وٽان جيڪو رستو لال قلعي ڏانهن ويندو آ، اتي پهچي مون سندس پلئه ۾ هٿ وڌو. اوچتو منهنجي حيرت جي ڪا حد نه رهي، جڏهن ڏٺم ته مون جنهن کي عورت سمجهيو هو، اهو اڌڙوٽ مرد آ- سندس چهري تي الائجي گهڻن ڏينهن جي ڏاڙهي هئي، ۽ گهڻو روئڻ ڪري سندس اکيون سڄي پيون هيون. مون سخت لهجي ۾ کانئس پڇيو، ”تون ڪنهنجو ٻار رکي آيو آن پينگهي ۾؟“
هو ڪي پل ڦاٽل اکين سان مون ڏانهن ڏسندو رهيو، ۽ پوءِ منهنجي پيرن تي ڪري پيو ۽ منٿون ڪري چوڻ لڳو، ”مون کي معافي ڏي، صوبيدار صاحب!“
هن مون کي سي آءِ ڊي جو ڪوئي آفيسر سمجهيو هو، ۽ منٿون ڪري مون کان معافي پئي ورتائين. مون وري سختيءَ سان کانئس پڇيو، ”جلدي ٻڌاءِ؟“
”منهنجو ٻار آ!“
”حرامي جو ٻار آ؟“
”نه منهنجا سائين، منهنجي زال منجهان آ!“
”تنهنجي زال منجهان آهي ته پوءِ کيس پينگهي ۾ ڇو رکي آيو آن؟ تنهنجي زال ڪهڙي ماءُ آهي جو توکي اهڙي ڪم جي ڪل ڏني اٿائين!“
”منهنجي زال مري چڪي آ سائين! ڏهاڪو ڏينهن ٿيا آهن، هوءَ مهيني جو ٻار ڇڏي مري وئي! گهر ۾ جيڪي ڪجهه هيو اهو سندس ڪفن دفن ۾ پورو ٿي ويو. مان ڇهن مهينن کان بيروزگار آهيان، ڪٿي ڪو ڌنڌو ملي ئي نٿو- گهر ۾ پنج ٻار آهن، هي ڇهون، معصومڙو ڪالهه کان بک ۾ سڏڪي رهيو هو، ٽن ڏينهن کان سڀ ٻارڙا بک تي آهن، پر ڪنهن نه ڪنهن نموني اسان هن معصوم لاءِ کير جو بلو ڪندا رهياسين. ڪالهه رات کان ته هن معصوم لاءِ ٻه ڍڪ کير جا به نه مليا! ڪهڙي دنيا آ مالڪ.... ٽن ڏينهن کان منهنجا سڀ ٻار مون سان گڏ لنگهڻ تي آهن... هو مري ويندا... مان به مري ويندس... مون سوچيو، يتيم خاني وارا هن معصوم جي پالنا ڪندا، ان ڪري کيس اتي رکي آيو آهيان!“
”توکي خبر آ ته هُو اتي ڪيئن رهندو؟ پيءُ هوندي به سڄي عمر هو حرامي ليکبو!“
”پر جيئرو ته رهندو!“ هن ڀنل اکين سان مون ڏانهن ڏٺو، ۽ وري ڪنڌ جهڪائي ڇڏيائين.
اڌ رات –
پينگهو خالي آ –
انسان جي دل جيان!
انسان جي بک جيان-!!
مان ڏاڍو ٿڪجي پيو آهيان - ۽ مون جيڪي ڪجهه اڄ ڏٺو آهي، ان کان پوءِ گهر واپس به نٿو ورڻ چاهيان، مان ٿڪجي، انهي پينگهي ۾ ئي ڪري پوڻ ٿو چاهيان – پر هي پينگهو ڏاڍو ننڍو آ - ۽ اسان جا گناهه تمام وڏا آهن.