خوبيءَ جي ڳولا
اُجِھــي ٻُجِھــي آئيـا، بـيان ڪَــن نه بات
سَـلي سـوريءَ چڙهيا، وائـي ڪن نه وات
توڙي ڪُسن ڪاتِ، ساڳي سَلن ڪِين ڪِي.
هي بيت لطيف سائينءَ جي رسالي جي سُر يمن ڪلياڻ مان ورتو ويو آهي. هي بيت ٻن خاص موضوعن ڏانهن پيرو کڻي ٿو، هڪ ”خوبي“ ٻيو ”مَنجُھه“ يعني راز. اسان جو ڌيان گھڻي قدر خوبيءَ جي تلاش ڏانهن آهي. اهو سمجھڻ گھرجي ته ”پرين“ هڪ اهڙي ڳُوڙهي ۽ سگھاري مقصد Powerful Mission)) جي علامت آهي، جنهنجو حاصل ڪرڻ لطيف سائينءَ جي لاءِ پنهنجي وجود جي وڏي ۾ وڏي تنظيمي سوڀ آهي. عظيم مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ اهڙي تنظيم جي ضرورت هوندي آهي. ان تنظيم جو وڏي ۾ وڏو ڏانءُ ”مَنجھُه يا راز“ آهي. راز ئي ته آهي جيڪو ڳوڙهي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ زبردست ولوڙ (Superior Efforts) پيدا ڪري ٿو ۽ غير معمولي ڪاميابيءَ جي حاصلات تائين پهچائي ٿو. مَنجھُه (Secrecy) هڪ جاکوڙي ۽ انقلابي انسان جي لاءِ خارجي ڪثافتن ۽ روڙو اٽڪائيندڙ قوتن (Obstacles) کان بچاءَ جو بنيادي مورچو آهي. پنهنجي ذات ۾ اهڙي قسم جو مورچو يعني منجھُه پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ عظيم ڍنگ يا رويي جي ضرورت آهي، ان عظيم ڍنگ يا رويي جو نالو ”خـوبي“ آهي.
سنسار ۾ ٿيندڙ واقعن، حادثن، معاملن ۽ مسئلن جي نرواريت Appearance)) واري حالت (Glimpse) کان متاثر ٿيڻ هڪ عام رواجي انداز آهي پر انهن جي واقع ٿيڻ (Synchronization) جي سببن، اثرن ۽ نتيجن تي ڪَرڙِي نظر رکندي سموري عمل جو ڪيميائي جائزو جَھـٽـِڻُ هڪ وڏي ”خوبي“ آهي.
اڪثر ڪري ٻُــڙِي (Zero ) لاء چيو ويندو آهي ته ان جي ڪا قيمت نه آهي، جيتوڻيڪ اها ٻڙي آهي جيڪا ايڪن مان ئي ڏهاڪا، ڏهاڪن مان سَو، سَون مان هزار، هزارن مان لک، لکن مان ڪروڙ ٺاهي ٿي. ٻڙيءَ کي بي مول سمجھڻ عام رويو آهي ۽ ٻڙيءَ کي قيمت ٺاهڻ جو اهڃاڻ سمجھڻ هڪ خاص رويو آهي.
لطيف سائين خوبين جو مجموعو آهي. خوبين جي آبياريءَ لاءِ سائين وٽ سکڻ جا ڪي رائج معيار يا مڪتبي ذريعا ۽ مسلڪي طريقا نه آهن ۽ نه ڪو هو ڪنهن خاص طبقي، اداري، يا فرد جو پابند آهي. حقيقت ۾ سکڻ ۽ سيکارڻ واري عمل جون ڪي به سرحدون نه آهن. جيئن االله جي رسول چيو ته ”اُطلُبُوا العِلمَ و لَو بِالصِّين؛ علم حاصل ڪريو ڀلي چين وڃڻو پوي.“ چين ۾ ان وقت ٽن وڏن مذهبن تائومت (Taoism) ڪنفيوشس مت (Confucianism) ۽ ٻڌ ڌرم (Buddhism) جو فڪري پڙاڏو هو. ڪيمياگر سمجھن ٿا ته االله جي ڌرتي ڪيمائي خزانن سان ڀريل آهي تيئن ان ئي ڌرتيءَ تي علم ۽ عقل جا خزانا به آهن. علم جون ڪي به ملڪي، معاشرتي يا مذهبي سرحدون نه ٿينديون آهن ۽ نه ئي عقل حد بندين جو محتاج هوندو آهي. قرآن شريف اسان کي ان سلسلي ۾ پنهنجي فڪري ڪشادگيءَ جو نمونو سورت لقمان ۾ (آيت 12 کان 19 تائين) حضرت لقمان حڪيم جي نصيحت ڀرين ڳالهين ۾ ڏيکاري ٿو جيڪي هن پنهنجي پٽ کي چيون. جيتوڻيڪ قرآن شريف لقمان جي نبي هجڻ جي تصديق نه ٿو ڪري. ان کان سواءِ بدر جي جنگ ۾ مخالف غير مسلم فوج جي قيدين کي رسول پاڪ چيو ته توهان مان جيڪي پڙهيل آهن، اهي مديني وارن کي علم پڙهائين ته انهن کي پوءِ آزاد ڪيو ويندو.
هر حادثي، واقعي يا معاملي جي باري ۾ سمجھڻ جو هڪ عام رواجي انداز ٿئي ٿو جيڪو لوڪ جي اک رکي ٿي. اهڙي انداز کي (One-dimensional look) يعني هڪ رخي نظر ڪرڻ چئبو آهي پر هڪ منظم ماڻهو يعني خوبين جو قائل ماڻهو حادثن، واقعن يا معاملن جي گھڻ رخي (Multidimensional) پروڙ ڪندو آهي ۽ هو پنهنجي خوبين جو سامان ڳوليندو آهي. بنيادي طرح ماڻهوءَ جو سڀاءُ (Tendency) سندس اندر جي گھرجن جو آئينو هوندو آهي. ڪنهن به ماڻهوءَ جي ڪارائتي سڀاءَ رکڻ جي پرک سندس خوبين ڏانهن مائل رويي مان پوندي آهي. ”خوبين جي تلاش“ رکندڙ انسان فطري طور تي متحرڪ ٿئي ٿو ۽ خدا جي خلق سان سندس رويو جُڙاءَ وارو رهي ٿو. سائنسي طور تي انسان جي بدن ۾ تنتي خليا (Nerve Cells) ڊهندا ٺهندا رهندا آهن. جڏهن ڊهندا آهن ته دماغ ۾ جيڪا به ڪيفيت(Feeling) هوندي. پوءِ اُها ڪنهن کي سانڍڻ واري يا ڌڪارڻ واري، ڏمر ڪرڻ واري يا ٻاجھه ۽ مِهرَ ڪرڻ واري هوندي ته اعصابي اُڻت وارا خابرُو خليا (Massager Nerve cells) . ٻين ٺهندڙ خلين ۾ ان ئي ڪيفيت جو نياپو ڇڏي ويندا آهن جنهن ڪيفيت ۾ ماڻهو ورتل هوندو آهي. اهڙي طرح بگڙيل ۽ وکريل ماحول ۾ به سٺاين ۽ چڱاين کي ايئن ڳولي ڪڍڻ جيئن صراف ڦيٽ مان سون کي الڳ ڪندو آهي، اصل ۾ خوبين واري انسان جو به اهو ئي شيوو آهي، ڇو ته عظيم مقصدن جي تڪميل لاءِ عظيم خوبين جي ضرورت هوندي آهي، جيئن آمريڪا جي ڏاهي عورت ايبگيل ايڊمس (Abigail Adams) جو چوڻ آهي ته Great Necessities callout great virtues يعني مَها ضرورتن جي پورائي لاءِ وڏن خوبين جي ضرورت هوندي آهي.
مٿي شعر ۾ لطيف سائين چوي ٿو ته جيڪڏهن تون ”پرين“ يعني پنهنجي منزل کي ماڻڻ چاهين ٿو ته چورن وارو ڏانءُ (Manner) سک جيڪو چوري ڪرڻ ۾ استعمال ڪن ٿا، جيتوڻيڪ چور معاشري ۾ چڱو ڪو نه ڪوٺبو آهي ۽ نه ئي چوري ڪرڻ ڪو سٺو ڪم آهي. لطيف سائين اسان کي ان ڳالهه ڏانهن متوجهه ڪري ٿو ته ڏسو، غلط ڪم ڪرڻ لاءِ ڪيڏي سنجيدگيءَ کان ڪم ورتو وڃي ٿو، حالانڪ اهو هنر ته انقلابي جو هجڻ گھرجي.
”جاڳڻ جَشن جن کي، سک نه ساري رات“ لطيف سائينءَ جي اک ڪمال جو فوڪس Focus اُڪري ٿي. جشن لفظ فارسي ٻوليءَ جو اسم مذڪر آهي جيڪو خوشيءَ جي مجلس، محفل، دعوت، عيد يا ڪو خاص ڏينهن ملهائڻ لاءِ ڪتب ايندو آهي. راتين جو اوجاڳو گھڻو ڪري سڀني لاءِ ڏاڍو اوکو ڪم آهي پر لطيف سائين چورن جي ڪيفيت جو ڇيد ڪندي ٻڌائي ٿو ته هنن جي لاءِ اوجاڳو جشن آهي جيتوڻيڪ سڄي رات ڏکِيُن حالتن مان گذرندا آهن ۽ واردات ڪري موٽي اچڻ تائين مصيبتون آڙي اينديون اٿن. مثال؛ رات جي اونداهي، اڻانگا رستا، نانگ بلائون، ڪتن جي باهوڙ ۽ ڀاڳين جا وارَ وغيرہ. اوجاڳو ٻن حالتن مان هڪ حالت جي ڪري ڪيو ويندو آهي يا ته خوشي جي سمي تي جيئن پرين پيارن جي ميلاپ (وصال) جي ڪري ننڊ ڀڄي ويندي آهي. يا ڏک جي سمي تي جيڪو سيڻن جي فراق جي ڪري ٿيندو آهي پر هتي ته ٻئي ڪيفيتون گڏ آهن يعني جشن به ته پريشاني به، اندازو ڪريو ته جن شين يا حالتن جو پاڻ ۾ اڻ سڌو تعلق هوندو آهي ته اهي ٻئي سائنسي طرح پنهنجو مزاج هڪجهڙو ۽ ساڳيو برقرار نه ٿيون رکي سگھن، مثال طور ٿڌ ۽ گرمي ٻئي هڪ ئي وقت هڪجيتريون هجن اهو ناممڪن آهي.ٿڌ وڌندي ته گرمي گھٽبي ۽ جيڪڏهن گرمي وڌندي آهي ته ٿڌ گھٽبي آهي.
لطيف سائين عمل جي نوعيت (of work Nature) جو قائل نه آهي پر هو عمل جي نفاست (of act Nicety ) جو قائل آهي. عمل خراب آهي يا صحيح يا ان عمل جو محرڪ يعني ڪم ڪرڻ وارو چڱو آهي يا مَٺو ۽ لوڪ ان کي ڪيئن ٿو سمجھي؟ لطيف سائين ان هلڪڙي سوچ کان پري آهي، ڇو ته هو عمل جي عمدگيءَ جو، نڀاءَ جو ۽ نواڻ جو قائل آهي. لطيف سائين سمجھي ٿو ته هڪ خسيس ۽ بيڪار ڪم يعني چوري ڪرڻ جي لاءِ ايڏو عظيم ڏانءُ اختيار ڪيو وڃي ٿو، جيڪو ڏانءُ ته انقلابي انسان جو شيوو هجڻ گھرجي، جيڪو هڪ اونهي مقصد سان جُـنبيل رهي ٿو. مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ وقت جو تعين انتهائي اهم آهي. ڪيترائي انسان پنهنجي زندگيءَ جو مقصد صرف وقت جي چونڊ صحيح نه ڪرڻ جي ڪري وڃائي ڇڏيندا آهن. چور پنهنجي مقصد حاصل ڪرڻ لاءِ اهڙي وقت جي چونڊ ڪن ٿا جيڪو وقت تقريبن لوڪ جي ننڊ جو آهي يعني رات جو وقت، ڇو ته هنن لاءِ ڏينهن رڪاوٽ جي علامت آهي ۽ ڏينهن جو سڄو لوڪ متحرڪ هوندو آهي، تنهن جي ڪري ايڏي وڏي رڪاوٽ سان مقابلو ڪرڻ مقصد وڃائڻ سان گڏ پنهنجي سگھه ختم ڪرڻ آهي، ان ڪري هو رڪاوٽن جي ڪيميائي ٻڄاڻيءَ يعني رات جي اچڻ ۽ لوڪ جي سمهڻ جو انتظار ڪن ٿا. رڪاوٽن جو مقابلو پنهنجي سگھه پٽاندر ڪرڻ لاءِ وقت جي چونڊ تمام اهم آهي. بيت جي ٽين ۽ چوٿين سٽ ۾ لطيف سائين ٻڌائي ٿو ته جيڪا به واردات ڪري آيا سا ڳالهه قطئي نه ٿا ڪن پر جي پڪڙيا وڃن ٿا ۽ کين ڏوھ جي سزا ۾ سوليءَ يعني ڦاهي ءَ تي چاڙهيو وڃي ٿو ته به ٻِـڙڪَ ٻاهر نه ٿا ڪڍن. هر شخص پنهنجي ڳجھه يعني راز جو واقف هوندو آهي. ٻئي جي مَنجھَه جو ڪاٿو ڪرڻ ڏاڍو ڏکيو آهي پر هتي ته ڄڻ هڪ ٻئي جو راز مٽاسٽا ڪيو اٿن. هڪ ٻئي جي مٿان پختو يقين اٿن. هي هڪ عظيم قسم جو انقلابي گُـڻ آهي ۽ اهڙي قسم جي گڻ جو ذڪر چين ملڪ جو مقدر ٺاهيندڙ انقلابي اڳواڻ مائوزي تنگ ڪيو هو. سندس چوڻ آهي ته “پنهنجن ماڻهن تي بهادري سان ڀروسو ڪيو.”
آخري سٽ ۾ “توڻي ڪُسن ڪات، ته به ساڳي سَلن ڪين ڪي”؛ اصل ۾ موت جا ڪجھه اذيت ناڪ پهلو ٿين ٿا جيڪي انساني فطري سگھه کي لاچار ڪري سگھن ٿا. ڳترا ڳترا ڪري وڍڻ موت جو اذيت ناڪ پهلو آهي پر هي ته اهڙي ڪِيس مان گذرڻ جي باوجود اصلي واردات ڪونه ٿا ٻڌائين. ڀلي جانسو ڏيڻ لاءِ ڪجهه ڳالهائيندا به هجن.
معاشري ۾ سٺن ۽ خراب ڪمن جو طئي ٿيل وچور آهي. مقصد جي ڳالهه اها آهي ته جيڪا توانائي جي کپت ۽ صلاحيتن جي سيڙپ بيڪار ۽ هلڪڙن ڪمن تي ڪئي وڃي ٿي، سا حقيقت ۾ ڳوڙهي مقصد حاصل ڪرڻ ۾ صرف ڪرڻ گھرجي.