ڳوليان، ڇو نه لهان؟
من اَندرَ جا لوچَ، مِلـڻَ سان مـاٺِـي ٿـئـي.
هي بيت سسئيءَ جي جدوجهد تي مبني سرن مان سر حسينيءَ منجهان ورتل آهي. سسئي سنسار جي ڏکن ڏوجھرن، اهنجن ايذائن ۽ آفتن مصيبتن جي جوڙ جي ڪيفيت جو نالو آهي. هن بيت مان ظاهرٿئي ٿو ته لطيف سائين پنهنجي اندر ۾ مهان (magnificent) تهذيب رکي ٿو، ڇو ته تهذيب جو بڻياد ڪنهن به معاشري جي بي مثال جاکوڙ (Unprecedented Efforts) جي نتيجي ۾ ”هڪ عظيم ڏانءَ يا ڍنگ“ تي ٻڌل هوندو آهي جنهن جي ذريعي معاشرو ڳاٽي ڀڳين حالتن جي للڪار (Challenges) کي پنهنجي اڻ ٿڪ صلاحيتن ۽ قابليتن (Responsive Mechanism) سان منهن ڏيندو آهي. اهو ”ڏانءُ يا ڍنگ“ ان معاشري کي فقط حالتن کي قابو رکڻ تائين راضي نه رکندو آهي ۽ نه ئي ترقي جي ڪنهن مرحلي تي کڙو ڪري ڪاميابيءَ جي احساس ۾ ٿڪائيندو آهي پر اهو عظيم ڏانءُ سدائين بهتر کان بهترين ڪرڻ لاءِ اُڪسائيندو آهي ۽ معاشري کي هڪ هنگامي مزاج ۾ مبتلا ڪرڻ سان گڏ کين ڳنڀير حالتن مان گذرڻ جي باوجود نئين تخليقي حڪمت عملين ۽ رستن ڪڍڻ تي مسلسل اُڀاريندو رهندو آهي.
پنهنجي پَـر ۾ هرڪو ڳولا ۾ لڳو پيو آهي. پنهنجي پنهنجي ظرف آهر ڪو پيٽ جي پورائي جي ڳولا ۾، ڪو مال مايا جي ڳولا ۾، ڪو مهدي مسيحا جي ڳولا ۾، ڪو شيطان شداد جي ڳولا ۾ ته ڪو وري حورن غلمانن جي ڳولا ۾ رُڌل آهي، ۽ ڪو ته ڳولا جي ڳولا ۾ گم لڳو پيو آهي. مطلب ته هر ڪنهن وٽ ڳولا جو هڪ مخصوص مقصد (Object) هڪ خاص حد (Limit) تائين مقرر آهي، يعني زندگيءَ جي حاصلات جي هڪ محدود منزل ( Target) آهي جنهن جي لاءِ عمر جو ڳپل حصو مقرر ڪيو ويندو آهي. عمر جي ان حصي کي عبور ڪرڻ لاءِ هڪ خاص جذبي سان ڪم ڪيو ويندو آهي، اهڙي نموني ٽارگٽ حاصل ڪرڻ کان پوءِ هچُ Exhaust) ) ٿي وڃبو آهي ۽ اِيئن لڳندو آهي ڄڻ مقصد ۽ جذبي جو ڪو پاڻ ۾ رشتو ئي نه آهي پر ٻنهي ۾ ڄڻ ڪو معاهدو هجي. اهڙي قسم جي افعاليت کي اعصابي ٿڪاوٽ چئبو آهي. لطيف سائين هدف (Target) کان وڌيڪ مهم (Mission) جو قائل آهي. هو مقصد پٺيان مقصدَ ايئن ٿو ڏسي جيئن سج پٺيان ٻيا سج. لطيف سائين انساني صلاحيتن ۽ توانائين کي انسان جي طبعي عمر کان تمام گھڻو اڳتي ڏسي ٿو. ان ڪري هو پنهنجو اٿاءُ مقصد بني نوع انسان جي هزارين سالن جي دريافتي جستجو سان جوڙي ٿو، جنهن جي حاصلات بي قرار (Discontent) جدوجـهـد (Struggle) آهي. لطيف سائين جو ”هوت“ حاصلات جي حدن (Limitations) جي پابندين کان آجو آهي. لطيف سائين ڪائنات جي سائنس کان واقف آهي. لطيف جي سامهون ڪائنات جي هر عنصر جي بقا سندس تحرڪ يعني چر پر ۾ آهي. اهو طئي آهي ته دنيا جي ڪا به شيءِ مردار نه آهي. پهڻ پٿر، وڻ ٽڻ، حيوان جانور،ڪيڙا مڪوڙا ۽ انسان سڀ زندگي جي ڌارا ۾ آهن ۽ هڪڙي حالت کان ٻي حالت ڏانهن سفر ڪري رهيا آهن.
لطيف سائين ڊگھي جدوجهد ۽ پائدارنتيجن جو قائل آهي جيتوڻيڪ سندس لاڳاپو ٿڪل ۽ نتيجن جي اثرن کان وانجهيل معاشري سان رهيو پر ان جو اهو مطلب نه آهي ته لطيف سائين پنهنجي معاشري کان الڳ ٿلڳ آهي ڇو ته هڪ ڪامل Genius)) انسان پنهنجي پوري معاشري جي توانائيءَ ۽ مثالي ڪردار ادا ڪرڻ جو اڪيلو اهڃاڻ هوندو آهي. جيئن آمريڪي سياست ۾ سگھارو ڪردار ادا ڪندڙ صدر ٿامس جيفرسن (Thomas Jefferson) چيو هو ته ”One man with courage is a majority“
مطلب ته ”همت رکڻ وارو انسان اڪثريت جو روپ هوندو آهي.“ لطيف سائين پنهنجي معاشري جي اخلاقي ڪمزورين جا پيرا پنهنجي اٿاهه تخليقي صلاحيتن سان ڊاهي ٿو ۽ معاشري جي ٽٽل ڦٽل تهذيبي قدرن کي پنهنجي لازوال فڪري جدوجهد جي ذريعي اَمُلهه ۽ اڇو اُجرو ڪري دنيا کي ڏيکاري ٿو. ”ڳوليان ڳوليان مَ لهان، شال مَ مِلان هوت...“ لطيف سائين چوي ٿو ته ڳولڻ ئي ڳولڻ هجي پر لڀجي نه ۽ شل هوت سان ميل نه ٿئي، يعني مقصد پورو ئي نه ٿئي.
استعماري قوتن جي خلاف جدوجهد ڪندڙ شام ملڪ جي مشهور عرب عالم علي طنطاوي لطيف سائين جي خيال جي ڀرپور نمئندگي ڪري ٿو. سندس چوڻ آهي ته”اِذاتَم اَمربَدَ نَقصُه ، تَرَقب زَوَالا اِذا قِيلَ تَم“ مطلب ته ”جڏهن ڪم پورو ٿي ويو ته سمجھه نقصان شروع ٿي ويو، زوال جي ان وقت جو انتظار ڪر جڏهن چيو ويندو ته مقصد پورو ٿي ويو.“
لطيف سائين جي فڪر ۾ زندگي، رواني جو نالو آهي ۽ جستجو ان روانيءَ جو اهڃاڻ آهي. لطيف سائين جي فڪري وچور پٽاندر جيڪي نتيجا مشاهدن کي کُـٽائن انهن نتيجن تي قناعت نه ڪرڻ گھرجي ڇو ته جستجو (Curiosity) ۽ بي قراري (Discontentedness) انساني وجود جو بڻياد آهي، جيڪو خوردبين تي ڏسجندڙ انتهائي پتڪڙن توليدي مادي جي جرثومن (Chromosomes) ۾ موجود هوندو آهي. تنهن ڪري مشاهدا صرف نتيجن جي تانگهه ۾ نه ڪجن پر مشاهدا هميشه نتيجن جي سببن ۽ سببن جي ڪيميائي ڇيد جي اُڪلاءَ لاءِ ڪجن.
بيت جي ٻي سٽ ۾ لطيف سائين ماهر فزيشن جي روپ ۾ ڳالهائي ٿو، جيئن ”من اندرَ جا لوچ، ملڻ سان ماٺي ٿئي“، ان جو مطلب اهو ٿيو ته پرين جي ملڻ سان متان اندر جي اُڌمن ۾ ماٺار اچي وڃي، مطلب ته پرين جي تلاش کٽي نه، ڇو ته پرين جي ملڻ سان پڄراڻ ختم ٿي ويندي. ٻڄراڻ يا مانڌاڻ يا لُڇَ پُڇ هڪ درد يعني سُور ۽ اذيت جي شڪل آهي، ته پوءِ لطيف سائين ڪوشان آهي ته ان ڪيفيت کي قائم رکجي. جڏهن ته دنيا وارا ان لُڇ پُڇ ۽ تڪليف مان پاڻ کي آجي ڪرڻ جا جتن ڪن ٿا. آخر لطيف سائين کي ان سُور يا تڪليف مان ڇا پئي مليو؟ ان جو وچور دنيا جي عقلمند انسانن جي عقلي دليلن ۾ آهي، جيئن ذاتي ۽ معاشرتي زندگيءَ جي انيڪ شعبن تي تحقيقات ڪندڙ برطانيا جو قوي ليکڪ جارج آر اسڪاٽ (George Ryle Scott) (1886 – 1980) پنهنجي هڪڙي ڪتاب”جسماني سزائن جي تاريخ“ (History of Corporal punishment) ۾ لکيو آهي ته ” سُور (Pain) ۽ جذبات (Passion) جو پاڻ ۾ سڌو تعلق آهي، سُور پنهنجي شدت جي انتها تي پهچي اذيت ٿيڻ کان اڳ بڪين جي غدودن (Adrenal glands) کي متحرڪ ڪري ڪمزور پٺن کي طاقت ڏيندو آهي. اهڙي طرح ٿڪل اعصابن کي سڪون ملندو آهي.
اهڙيءَ طرح فرانس جي جڳ مشهور فلاسافر مارڪئس ڊي سيڊ (Marques De Saud) جيڪو 1740 کان 1814 تائين رهيو، تنهن جو چوڻ آهي ته ”ان ۾ ڪو به شڪ نه آهي ته درد خوشيءَ جي مقابلي ۾ تمام مضبوط اثر ڇڏيندو آهي.“ ان کان سواءِ سئزرلينڊ ملڪ جو نامور سائيڪاٽرڪ ۽ سائيڪالاجسٽ ڪارل جنگ (Carl Jung) چوي ٿو ته There is no coming to consciousness Without pain يعني تڪليف کان سواءِ شعور ۾ واڌ نه ٿي ٿئي. ان جو مطلب اهو ٿيو ته لطيف سائين جيڪا پڄراڻي ڪيفيت پاڻ تي لاڳو ڪري ٿو، ان ۾ شعوري پختگي ۽ مضبوط ڪردار جو اهڃاڻ آهي. اهڙي ئي ڪيفيت جي تناظر ۾ ارڙهين صدي جي پاڇاٽي ۽ اڻويهين صدي جي اڌ کان وڌيڪ مدو گھاريندڙ (1860-1788) جرمنيءَ جي مشهور فلسفي شوپنهار Schopenhauer) ) جو چوڻ آهي ته ”پيڙائون زندگيءَ جو بنياد آهن ۽ جيئن ڄاڻ وڌي ٿي تيئن پيڙائن ۾ اضافو ٿئي ٿو.“
گھڻا ماڻهو پڄراڻ ۽ پريشانيءَ کي هڪ ئي زمري ۾ ايئن ئي سمجھن ٿا جيئن ڏک ۽ خوشيءَ جي لُڙڪن کي. ڏسڻ وارو لڙڪن کي ڏسي هڪ ئي ڪيفيت يعني تڪليف جو نتيجو سمجھندو آهي پر اها خبر نه لهندو آهي ته خوشيءَ جي ڪري به لڙڪ وهي ڇڙندا آهن. ان ڪري ضروري ناهي ته اظهار ڪيفتين جو صحيح پتو ڏيندو هجي. تنهن ڪري اهو واضح سمجھڻ گهرجي ته پڄراڻ (Pain) ۽ پريشاني Misery)) ۾ فرق آهي، پڄراڻ جو نتيجو سرهائي آهي. ڇو ته پڄراڻ Pain)) ۽ اتساهه (Passion) جو سڌو تعلق آهي جيڪو ارادي جي سگھه کي مضبوط ڪري اعصابي سڪون ۾ آڻي ٿو. اهڙي نموني پريشاني (Misery) جو نتيجو قنوطيت يعني نراسائي يا مايوسي (Passiveness) آهي جيئن ته پريشانيءَ جو سڌو تعلق ذهني گَڙٻَڙ (Mental Disorder) سان آهي جيڪو ارادي جي سگھه کي ڪمزور ڪري اعصابي ٿڪاوٽ ۾ پورو ڪري ٿو. بس اهو طئي آهي ته ٻڄراڻ ۽ پريشاني ۾ هڪ حالت جو فرق آهي ۽ اها يقين جي حالت آهي يعني مقصد جي تعين جي حالت آهي. پڄراڻ (Pain) جيڪا مقصد جي يقيني تعين جي نتيجي ۾ ٿيندڙ جاکوڙ ۾ پيدا ٿئي ٿي، تنهن جي انتها پائدار سڪون واري سطح آهي ۽ پريشاني مقصد جي غير يقيني تعين ۾ هٿ پير هڻڻ جي نتيجي ۾ پيدا ٿئي ٿي جنهن جي انتها پنهنجي جسم جي اندر واري پيغام رساني واري نظام جي اُجاڙ آهي.