آسرو
ڊسمبر مهيني جون پويون تاريخون، ۽ سيءُ به چوي ته اڄ نه پوان ته ڪڏهن پوان! صبح کان ئي جهڙالو هو، ۽ سرد هوا جا سوساٽ. ٻپهري لڙي ته سيءُ ويتر وڌي ويو. شام جو علي اڪبر اچي گهر تي سڏ ڪيو. ٻاهر نڪتس ته چيائين، ”تيار ٿي اچو ته هوٽل تي هلي چانهه پيئنداسين، ۽ ڳالهين جا چار چونڪ به ڪنداسين.“ آءٌ تيار ٿي آيس، ۽ اسان ٻنهي هوٽل ڏانهن رخ رکيو.
ٻاهر رستي تي ماڻهو سو ايترا نه هئا، باقي ٽانگا البت هليا پئي. اڃا اڌ رستي تي پهتاسين ته ڀرسان هڪ ماڻهو، ديوانن وانگر رڙيون ڪندو، اڳتي ڊوڙندو ويو. هن جي سٿڻ ليڙون ليڙون هئي، هو اڳڀرو ٿيو ئي ڪونه، ته علي اڪبر چيو، ”اهو اٿئي ’مڪو مست‘، جو هر روز شام جو هن ئي وقت رستي تي ڊوڙندو رهندو آهي.“
”مستن تي ڪهڙي ميار! هنن جي ته دنيا ئي پنهنجي آهي. نڪا اڄ جي ڳڻتي، نڪو سڀاڻي جو فڪر؛ پنهنجيءَ ۾ ئي پورا آهن.“ مون وراڻيو.
اسان جي ڀرسان ٻه – ٽي ٽانگا ٺڪ ٺڪ ڪندا نڪري ويا، ۽ هو مڪو مست، دانهون ڪندو، ڊوڙندو، واپس موٽي رهيو هو. هو بلڪل اسان جي ڀرسان ڊوڙندو اڳتي وڌي ويو. هن جون ٽنگون گوڏن تائين اگهاڙيون، ڏاڙهي کنڊريل ۽ مٿي جا وار بيڊولا ۽ لڙاٽيل هئا. سندس اکيون ٽانڊن وانگر پئي چمڪيون. سندس بي معنيٰ رڙين جا ڪي اکر ”کڻي آئي! کڻي آئي!“ ۽ پوءِ ڪجهه ٽهڪ مون ٻڌا. هو ائين ڊوڙندو ٿي ويو، جيئن هن جي پٺيان ڪو بکايل شينهن ڪاهي پيو هجي. هن جا پير به اگهاڙا هئا. مون ڪنڌ ورائي کيس جانچيو، ته هو موٽي رهيو هو. اسين اڳتي وڌي وياسين.
”ڇا، تون هن کي سڃاڻين ٿو؟، مون پنهنجي دوست کان سوال ڪيو.
”نه نه، مون کي هن جي ڪابه خبر ڪانهي، باقي شام جو هتي هميشه ڊوڙندو نظر ايندو آهي، ۽ ماڻهو کيس مڪو مست ڪري سڏيندا آهن.“
ايتري ۾ اسين هوٽل وٽ اچي پهتاسين، ۽ ڪنڊ واري پان- ٻيڙيءَ واري دڪان تي سگريٽ وٺڻ لاءِ ترسياسين. سرد هوا جي لُري پئي لڳي. مڪو مست به اتي اچي اسان کان ٿورو پرڀرو ٿي بيٺو. هو سهڪي رهيو هو، هن کي بنهه پراڻو ۽ ٻانهن کان ڦاٽل ڪوٽ پيل هو. هن جي قميص بلڪل ميري ۽ ٻيڙن کان سواءِ هئي، جنهن مان سندس گهاٽن وارن سان ڀريل ڇاتي پئي ڏٺي. شايد هو ٿڪجي پيو هو. پان- ٻيڙيءَ واري اسان کي سگريٽ ڏنا، ۽ هن کي سڏ ڪري چيائين، ”مڪو، هان هي سگريٽ وٺ.“ هن فقط زور سان ڪنڌ لوڏي انڪار ڪري ڇڏيو. هن جو منهن مٿي جي وارن سان ڍڪجي ويو. ٻيڙين واري وري هڪ پان مٿي کڻي، مڪوءَ ڏانهن اشارو ڪري چيو، ”ڀلا پان ته کاءُ“. هن ڀيري مڪو مست جوش مان ويجهو ايندي، ٻئي ٻانهون مٿي کڻي، وري انهن کي هيٺ ڇنڊيندي رڙ ڪئي: ”نه کپي! نه کپي!“ هن پوءِ پنهنجي منهن تان وارن کي پري ڪيو. هن جو سڄو منهن پگهريل هو. هو يڪٽڪ پان واري ڏانهن گهورڻ لڳو. هن جي اکين مان ڄڻ ڪي شعلا ڀڙڪي ٻاهر نڪري رهيا هئا. هو اڃا ٿورو اڳتي پان واري ڏانهن وڌيو، ۽ مون سمجهيو ته بس، هاڻي خير ڪونهي. پان واري ٻئي هٿ ٻڌندي چيو، ”مڪو بابا، معاف ڪريو! مڪو بابا! معاف ڪريو!“ اهي لفظ ٻڌي، مڪو مست هڪ تمام وڏو ۽ ڀيانڪ ٽهڪ ڏنو. الائي، سندس جسم مان يا وات مان، هڪ بدبو جو اُٻارو آيو. هو زمين تي دڙها هڻي، خوفناڪ نموني، تڪڙو تڪڙو، ”ٻلي ٻچا کڻي آئي، ٻلي ٻچا کڻي آئي“ چوندو، ڪوڪرا ڪندو، رستي تي ڊوڙندو هليو ويو.
علي اڪبر پان واري کان پڇيو، ”ڀاءُ، تون هن مست کي سڃاڻين؟“
”هائو، سائين، هتي جو هرڪو ماڻهو هن کي سڃاڻي. مون کي دڪان تي ويٺي پورا پنج سال ٿيا آهن. هو هر روز، هن ئي رستي ۽ هن ئي وقت ڪلاڪ- ڏيڍ تائين پيو ڊوڙندو ۽ رڙيون ڪندو آهي. بس سائين، چريو آهي. مست چريو، پر آزاري ڪنهن کي ڪونه. هونئن ته هن کي جيڪي ملندو آهي سو وٺندو آهي، پر هن مهل تي ڪنهن کان به ڪجهه ڪونه وٺي. اڄ ٿي آزمايومانس، خدا الائجي ڪهڙين ڳالهين ۾ راضي آهي. درويش آهي، درويش.“
”هي ڪٿي رهندو آهي، ۽ ڪيئن چريو ٿيو؟“ پان واري کان وري مون ٻيو سوال ڪيو. پان واري ٿڌو ساهه ڀريندي چيو، ”سائين، اها خبر مون کي به ڪانهي ته هو ڪيئن چريو ٿيو. شل انسان جي ڪل نه ٿڙڪي! سامهون بلڊنگ ڏسو ٿا نه هيءَ به انهيءَ ۾ ئي رهندو آهي.“
ايتري ۾ مست وري موٽي رهيو هو، ۽ اسين هوٽل ۾ وڃي هڪڙي پاسي واريءَ ڪنڊ ۾ ويهي رهياسين. هوٽل ۾ اندر خاموشي ۽ فرحت لڳي پيئي هئي. آءٌ سوچڻ لڳيس، ’مڪو مست خبر نه آهي ته ڪير آهي؟ هن جا به ڪي مٽ مائٽ هوندا. هو ڇو چريو ٿيو؟ ڇا، هن جو علاج نٿو ٿي سگهي؟ هي به هڪ انسان آهي. هيءَ به ڪا زندگي آهي!‘
بيري چانهه اچي ميز تي رکي. مون واري دوست ڪٽليءَ ۾ کنڊ جو چمچو وجهي، وري ڍڪ ڏنو، اسان کي ٿورو پرڀرو هڪ ڪرڙوڍِ شخص ويٺل ڏسڻ ۾ آيو. هن جي اڳيان چانهه جو ڪوپ رکيل هو، ۽ هن بار بار علي اڪبر ڏانهن پئي ڏٺو. ”هو همراهه هر هر توڏانهن پيو ڏسي!“ مون آهستي آهستي پنهنجي دوست کي ٻڌايو، علي اڪبر هن کي ڏسندي ئي، خوشيءَ مان چيو، ”چاچا حامد علي، هيڏانهن اچو نه!“ هو ڪوپ کڻي اچي اسان سان گڏجي ويٺو. علي اڪبر تعارف ڪرائيندي چيو، ”هي آهي چاچو حامد علي، هن ئي پاڙي جو ۽ هتي جو رهاڪو آهي. هي ڪنهن وقت اسان جي آفيس ۾ ڪلارڪ هو، ۽ هاڻي ته پينشن تي آهي.“ مون مشڪندي ساڻس هٿ ملايو. چاچو حامد علي، علي اڪبر کان آفيس جون نيون نيون خبرون چارون وٺڻ لڳو. مون پاسي واريءَ دريءَ کان ٻاهر نهاريو. مڪو مست اڃا تائين ڊوڙي رهيو هو. ايتري ۾ چاچي حامد علي اوڏانهن نهاريندي چيو، ”سرديءَ جي هير ڪوئيٽا کان آهي.......پر اوهين ڪهڙيءَ ٽٻيءَ ۾ پئجي ويا آهيو، ماڳهين کڻي ماٺ ڪئي اٿو!“ مون وراڻيو، ”چاچا، اوهان پئي ڳالهيون ڪيون، تنهنڪري گستاخي نه ڪيم.“ منهنجو جواب ٻڌي، چاچي حامد عليءَ هلڪو ٽهڪ ڏنو. اوڏيءَ مهل ٻاهران رڙيون ٿيون- مڪو مست رستي تان ڊوڙندو پئي ويو. علي اڪبر افسوس مان چيو، ”ويچارو مڪو مست!“ مون وراڻيو، ”شل نه انسان ويچارو ٿئي.“ چاچي حامد عليءَ گنڀير ٿيندي چيو، ”شل ڪنهن جو دشمن به ويچارو نه ٿئي. هن مست تي جيڪي ڪجهه ٿي گذريو آهي، سو جيڪڏهن ڪنهن سياڻي سان ٿي گذري ها، ته ان جو حال هن کان بدتر هجي ها.“ هو ائين چئي، خاموش ٿي ويو.“ ”چاچا!“ علي اڪبر چيو، ”پر هن مست جي اوهان کي ته سڄي خبر هوندي؟ اوهين ته هن محلي ۾ ئي رهو ٿا.“
”هيءُ چريو ڪيئن ٿيو؟“ مون بيتاب ٿيندي کانئس پڇيو:
چاچو حامد علي، سگريءُ دکائي هڪ ڊگهو سوٽو هڻي، چوڻ لڳو، ”آءٌ مست کي سڃاڻان. هن جو نالو مڪو نه، پر مقبول مستري آهي. هونئن به هر انسان جي زندگيءَ ۾ لاهيون- چاڙهيون ضرور اينديون آهن، پر مقبول رڳو ڏک ڏٺا آهن. هو چئن سال جو هو ته سندس ماءُ مري ويئي. ڏهن سالن جو ٿيو ته پڻس به مري ويو. پڻس جو هتي لوهه جو دڪان هو. هو هڪ چڱو خاصو سيٺ هو. پر سندس مرڻ کان پوءِ مقبول جا چاچا ۽ ماما پرائي مال تي اکيون پوري ڳجهن وانگر ڪري پيا. ويچارو مقبول، مائٽن هوندي به ڇورو ڇنو ٿي پيو. کيس ڪنهن به نه سنڀاليو. نيٺ پاڙي جي دين محمد مستريءَ کي خيال ٿيو، هن کيس پنهنجي گهر ۾ رهايو ۽ پنهنجي ڪارخاني تي ملازم ڪري رکيو.“
”پوءِ ڇا ٿيو؟“ علي اڪبر پڇيو.
چاچي پنهنجي ڳالهه جاري رکندي چيو، ”ماڻهو چون ٿا ته مقبول مستري رستي تي پنهنجي ملڪيت پوري هئي، ۽ پوءِ اها ڪير چورائي کڻي ويو. ڪي چون ٿا ته هن کي ڪچي قلعي مان لڳت جو حساب ٿيو آهي. ۽ ڪن جو چوڻ آهي ته هن کي ڪنهن پهتل شخص ’امانت‘ ڏني آهي. پر مون کي ذاتي خبر آهي ته هن نڪا ڪا رستي ۾ پنهنجي دولت پوري آهي، نه هن ۾ ڪنهن غيبات جو ڪو واسو آهي، ۽ نڪي وري ڪنهن وٽان ڪا هن کي امانت ئي مليل آهي. ڪي وري اهي ڳالهيون به ڪندا آهن ته هن وٽ ڪيميا جو نسخو آهي، ۽ هي ٺڳ، ٻاهريون ڏيک ڪريو پيو ماڻهن کي ڀنڀلائي! پر اهي سڀ ڳالهيون ڪوڙيون ۽ غلط آهن.“
”ته پوءِ اصل ڳالهه ڪهڙي آهي؟“ مون پڇيو.
چاچي حامد عليءَ ٻيڙي دکائيندي چيو، ”دين محمد مستري شاهه ڪاريگر هو. هن مقبول کي هر ڪنهن قسم جي مشين جي مرمت جو ڪم سيکاريو. مقبول اهڙو ته سعادتمند ثابت ٿيو، جو دين محمد مستريءَ پنهنجيءَ ڌيءَ کڻي پرڻايس. پوءِ ته هن جوان پنهنجي هنر ۾ گهڻو نالو ڪڍيو. اسان جي گهر جي سامهون بلڊنگ ۾، هڪ جاءِ مسواڙ تي وٺي، جدا رهڻ لڳو.“
اسان ٽنهي سگريٽ کنيا، ۽ وري چانهه جو آرڊر ڏنوسين.
چاچو حامد علي وري شروع ٿي ويو: ”مقبول جي شاديءَ کي ٻه- ٽي سال گذري ويا، پر کس اولاد ڪونه ٿيو. هن جي زال هڪ ننڍڙي اڇي ٻلي ڌاري هئي. ٻلي وڏي ٿي، ٻچا ڪيائين، ته مقبول کي به انهن ئي ڏينهن ۾ هڪ سهڻو پٽ ڄائو. ڳچ ڏينهن کان پوءِ، هڪڙيءَ شام جو انهيءَ بلڊنگ کي اچي باهه لڳي. بجليءَ جون تارون هيون پراڻيون ۽ خراب، مالڪ خرچ جي بچاءُ کان مڙيوئي ٽيڪڙ سيڪڙ ڪيو پيو ڪم هلائيندو هو. پر اُنهيءَ ڏينهن اُنهن تارن مان اچي جا باهه لڳي، سو خبر تڏهن پيئي، جڏهن باهه سڄيءَ بلڊنگ کي وڪوڙي ويئي. فائربرگيڊون سڀ موٽرون باهه وسائڻ لاءِ آيون، پر انهن پهريائين مالڪ جي رهڻ واري پاسي کان باهه وسائڻ شروع ڪئي...“
ايتري ۾ بيرو چانهه کڻي آيو، ۽ اسين چانهه تيار ڪري، ڍڪ ڍڪ ڪري پيئڻ لڳاسين.
چانهه پيئندي، علي اڪبر پڇيو، ”هائو چاچا، باهه ته لڳي، پر پوءِ؟“
چاچو ٻڌائڻ لڳو: ”اُها باهه، باهه ته نه هئي نه! ان جا شعلا آسمان تائين ٿي ويا. هزارن جو سامان جلي رک ٿي ويو. ان رات ڄڻ دوزخ زمين تي هيٺ لهي آيو هو. رڳو مالڪ جي رهڻ واري جاءِ بچي. چوڌاري واويلا پئجي ويئي. هر ڪنهن کي پنهنجي سر سان هئي. بلڊنگ جو هرڪو رهاڪو حيران ۽ پريشان هو. مقبول مستريءَ پنهنجيءَ زال ۽ پٽ کي بچائڻ لاءِ ڏاڍا حيلا ڪيا. هن جي زال ۽ پٽ جڏهن ٻاهر ڪڍي آندا ويا، ته اُهي هن جي سامهون ئي لڇي لڇي مري ويا. عين انهيءَ وقت، انهن لاشن جي ڀرسان اُها ساڳي سندس زال واري پاليل ٻلي، خبر نه آهي ته ڪنهن وقت ۽ ڪٿان پنهنجن پلونگڙن سميت پاڻ بچائي، ’ميائو ميائو‘ ڪري، اچي مقبول جي پيرن ۾ پيئي. مقبول مستريءَ ٻليءَ کي ڏسي وٺي هانءُ ڏاريندڙ رڙيون ڪيون، ۽ هيڏانهن- هوڏانهن چرين وانگر ڊوڙون پائيندي چوڻ لڳو، ٻلي ٻچا کڻي آئي، ٻلي ٻچا کڻي آئي!“ ۽ اُتي ئي مورڇل ٿي ڪري پيو. اُنهيءَ حادثي کي اڄ پندرهن سال ٿي چڪا آهن. ان ڏينهن کان وٺي، مقبول مستري هر روز شام جو باهه لڳڻ واري وقت، هتي ۽ هن ئي رستي تي، ساڳيءَ مهل، سيارو هجي توڙي اونهارو، لڇندو، رڙيون ڪندو ۽ ڊوڙندو وتندو آهي!“