انجام شڪني
حميد، پنهنجي ضعيف ۽ زرد آڱرين کي قبر تي ڦيرائيندي چيو... ”محبت جي واسطي عام طرح هر ڪو ائين چوندو آهي ته انهيءَ جي ابتدا هميشه مرد جي طرفان ٿيندي آهي. فطرت عورت کي شرم ۽ حيا جو پتلو بنايو آهي. ها آءٌ خود به انهيءَ جو قائل هوس. مگر جڏهين کان جميله جي محبت ۾ گرفتار ٿيس يا جڏهين هن جي زاهد فريب نظر جي دام ۾ ڦاٿس، منهنجي نظر هن معاملي ۾ ساري دنيا کان مختلف ٿي ويو. منهنجو يقين آهي ته دنيا ئي محبت جي شروعات جو آغاز ان جي اندروني اثر کان خالي ناهي. مرد جو ان سان ڪو تعلق ڪونهي- بي وفائي رڳو عورت کان ئي شروع ٿي ٿئي.... عورت جي عادت کي سمجهڻ عقل کان ٻاهر آهي، ان جو وڏو دليل اهو آهي ته ان جو هر هڪ فعل جنهن جي در حقيقت هوءَ فاعل آهي سو ان جي طرفان ٿيندو معلوم نٿو ٿئي“......
هو مشڪيو مگر مشڪندي وري ڪنهن خيال ۾ گم ٿي ويو. سندس ڪپڙا ڦاتل ۽ ميرا هئا- وار وڏا ٿي لڙاٽجي ڪنڌ تي ڪري پيا هئس. ڏاڙهي بي ڊولي، بت ۾ ڄڻ ته رت هوس ئي ڪونه. هو بي جان ٿي قبر تي منهن لڳائي مون ڏانهن بي معنيٰ نگاهن سان تڪڻ لڳو. نظرن ۾ عجيب ڪشش ۽ رعب هو. جهنگل، قبرستان، ديوانه ۽ آءٌ اڪيلو خوف محسوس ڪرڻ لڳس. پاڻ کي ڦٽڪار وجهڻ لڳس ته بي سبب هن کي ڇو ستايم ڇو ڳالهرايم. منهنجي حيرت جي حد نه رهي، جڏهين ڏٺم ته هو اکين مان لڙڪ ڪيرائي رهيو هو. لڙڪن جون لڙيون موتين جي داڻن وانگر حسين مجسمه مگر خاڪ ٿيل خاڪ جي پيرن ۾ ڀيٽا ٿيڻ لاءِ گم ٿي رهيون هيون- فضا خاموش هئي، اوچتو منهنجو مٿو ڦرڻ لڳو، دل سست ٿيڻ لڳي. اکين اڳيان اوندهه ڇائنجي ويم خبر ناهي ته منهنجا هوش و حواس ڪيڏانهن ويا.....
آءٌ بيوس بوتي وانگر خبر ناهي ته ڪيترو وقت بيجان بيهي رهي.... اوچتو ڪنن ۾ دهڪاءُ ٿيو. اکيون کوليم، ساهه پيم.... اکيون اوچتو سامهون کٿل ٻٻريءَ ڏانهن ڏسڻ لڳيون.... ٻه اڇا ڪبوتر گهو.... گهو.... گهو.... گهو.... ڪري کنڀڙاٽيون ڦڙڪائي.... ڪنڌ هيٺ مٿي ڪري- ڳچيون ڳچين سان ملائي رهيا هئا.... پکيئڙا.... آزاد...... جوڙو.... جوڙو.... جوڙي کي ڏسي مون کي قبر ياد آهي.... نظير ڦيرايم.... قبر ڏانهن... هو مجنون اکيون پوريو.... چپ چاپ... هڏن جي موڙي وانگر مرده مثل قبر کي چنبڙيو پيو هو.... مون کي يقين ٿي ويو ته ويچارو هن دنيا مان آزاد ٿي چڪو آهي.... انسان.... اڪيلو.... نه نه.... هو اڪيلو ڪونه هو.... ڪو زمانو هو.... هو سچ پچ اڪيلو ڪونه هو.... مگر اڄ هو شڪسته حال.... بيمار.... زرد رو.... دنيا جو ٺڪاريل.... قسمت جو ڪيرايل.... برهنه.... چاڪ دامن.... بي يار.... مانهن جي نظر ۾.... چريو.... ديوانو.... مجنون... ها ماڻهن جي نظر ۾.... هو ننڍي هوندي منهنجو دوست هو.... سندس پيءُ لکا پتيه هو.... ”دوست! دوست!! حميد!!!“... مري ۾ چرڦر ٿي... هو ڪنهن ڳري آفت ۾ پيڙهجي رهيو هو... ڦڪو منهن... ڪاراٽجي ڪارو ٿي پيو.... آهستي آهستي رنگ هيٺينءَ ڌڙ ڏانهن پکڙيو ويو... تان جو وڃي نهن تائين رسيو... اوچتو ڦڙڪاٽ ٿيو منهنجي خيالن جو سلسلو ٽٽي پيو... آسمان ڏانهن... مٿي بلڪل مٿي... ڪبوترن جو اڇو جوڙو پرواز ڪري رهيو هو... شايد.... اهو حميد جو روح هو جو ڪنهن سان پرواز ڪري.... ها ها... ها.... ها.... ڪنهن جي کلڻ جو آواز ٻڌم، ڪنڌ ورائي جان کڻي ڏسان ته حميد.... زندهه حميد... جنهن کي مئل سمجهيو هوم... سو منهنجي ڀرسان هو، ڪلهي تي هٿ رکي چيائين- ”دوست تو اڄ اهو ڪي ڏٺو آهي... جنهن کي آءٌ دنيا جي نظرن کان لڪائيندو آيو آهيان. منهنجي زندگيءَ جو نظارو... انهيءَ حد تي پهتو آهي... نه جيئرن گڏ نه مئلن گڏ... عجيب بيماري... الفت جي... ها تو مون کان حال احوال ٿي ورتو... منهنجو داستان ٻڌي ڇا ڪندين، انسان آهين. آخر ته سيني ۾ دل اٿيئي محسوس نٿو ڪرين ته هي سڀ ڪجهه ڇا جي بدولت آهي. ڇو آهي... ڪينءَ آهي... تنهنجو ڏوهه ڪونهي دنيا خود غرض آهي. ان جو ذرو ذرو به خود غرض... خود غرضيءَ کي دل ٿئي ڪانه... نه رڳو دل مگر اکيون به ڪونه اٿس... انڌي... آهي...“
جتي گل آهي... اتي خار به آهي... ڪنڊي جي عدم موجودگي ۾ گل منهنجي نظرن ۾ گل ئي ناهي... مگر مجبور دل کي ڪير سمجهائي.... حسن جي حسين دنيا جا خواب ئي نرالا... عقل ۽ هوش موڪلايو وڃن.... فراق ۽ ڦوڙائي... روڄ ۽ راڙو... جهيڙو ۽ جهڄڻ... بدنامي، ناڪامي ۽ رسوائي... تارا تڪڻ ڪتيون ڳڻڻ... رات کي صبح ڪرڻ... مست الست مگن رهڻ ته به تن ۾ تاڙي واري تنوار... ڪوئل واري ڪوڪو، پپيهي واري ”پي ڪهان“ جي چنگاري پئي چڻڪي ئي چڻڪي... گل... کي خار نه هجي ها، اکين کي تير هجي ها مگر تلوار نه هجي ها... حسن هجي ها مگر جواني نه هجي ها... مخمور جواني... ديواني... ۽ ديوانو... شمع ۽ پروانو... گل... اکڙيون... جواني... شمع... ۽ خار... ۽ تير... ۽ دلفريبي... ۽ بادضر صبر... ناڪامي کان سواءِ دنيا جنجل ٿي پوي...
حميد وري سن ۾ پئجي ويو. ڪنڌ هيٺ ڪري وري ڪنهن ويچار ۾ ڦاسي ويو... هو هيٺ ويهي رهيو... آهستي چپ چورڻ لڳو... مگر انهن مان آواز ڪوئي ڪونه ٿي نڪتو... سندس چهري جو رنگ ڳاڙاهاڻ ڏانهن مائل پي ٿيو، ٿوري دير کان پوءِ چپن جي چرڻ سان آواز پڻ نڪري رهيو هو... الائجي هو ڪنهن سان ڳالهائي رهيو هو... سندس ڳالهائڻ ڦڻڪار جي نموني هو، جنهن کي مون ڌيان سان غور ڏيئي ٻڌو مگر ڪنهن نتيجي تي پهچي نه سگهيس جو آواز بلڪل ضعيف هو... سندس اکين مان سرهائي پئي بکي... چپ چريا پئي... ڀڻ ڀڻ چالو هئي. نظر پيرن ۾ هيس... آهستي آهستي آواز وڌڻ لڳو... بيخوديءَ جي حالت ۾ ٽٽل اکر ڳالهائڻ لڳو... ”دوست!... جميله‘... بي وفا!....نه نه!....“
چئي هو قبر کي ڳراهٽڙي وجهي وري اچي روئڻ ۾ ڇٽڪيو. منهنجي دل اهو نظارو ڏسي بيتاب ٿي ويئي، پر جلد ئي حميد روئڻ بس ڪري وري اچي منهنجي ڀرسان ويٺو. هنيئر هو بلڪل سامت ۾ هو...
دوست منهنجي عمر رنگين دور مان گذري رهي هئي. آءٌ ڪاليج ۾ پڙهندو هوس... ڪتابن ۾ محو... دنيا جي آزارن کان پري... عيش... حرص و هوائن... کان بيزار... پريم.... محبت... پيار کان پاسو ڪندڙ... حسن وارن ڏانهن خالي نگاهن سان ڏسندو هوس. عورت جي وجود کي پاڻيءَ جو ڦوٽو حسين... ڪڌن ڪرتوتن... نفس جي آگ اجهائڻ جو ذريعو... سرتاپا سهوت پرست... گناهن ۾ اضافي جي لالچ ڏيندڙ. انسان جو رت چوسي موت کي ويجهو رسائڻ لاءِ سندس مشغولو دنيا جي شروع ٿيڻ کان چالو آهي. جادونگريءَ جي رهواسي.... سندس اٿڻ، ويهڻ، روئڻ، کلڻ، ڪنڌ هيٺ ڪرڻ ۽ مخمور نگاهن سان ڏسڻ، لبن جي لعلائي.... حيا جي سرخي.... زلف ڪارا... گل رخسار... خط و خال... جوانيءَ... سينو اڀريل... نيم برهنه... نقاب پوش... چلولي البيلي... مستاني... ديواني... جادونگريءَ جي رهواسي! ناڪام روپ ديوداسي! راهزن... دل جي ڊاڪو... مطلبي.. مڪاري سان ڀرپور.... انسانن کي انڌو ڪرڻ.. دربدر... بي دل... مجنون ديوانو... پروانو... بي عقل ڪرڻ سندس اداني ڪرشمون آهي.
مرد مجبور ڄار ۾ ڦاٿل... پکيئڙي وانگر... صياد جي دام...“ ڦڙڪي ڦڙڪي... نفس پرستيءَ کي... عورت جي خود غرضيءَ کي لڪائڻ لاءِ عشق پيار، محبت، پريت، پريم... پيارا... دل... من... زال... مڙس... عاشق معشوق جي گندن الفظان ۾ شيطاني کي پردو ڏيئي... سندس حيوانيت لڪائڻ لاءِ جادو زرده حيوان ٿيو پوي... عام طرح ائين چيو ويندو آهي ته عورت جي عصمت دري بي رحمي سان ٽوڙڻ وارو... پرهيزگاريءَ ۽ پوترتائي جو املهه موتي وڃائڻ وارو مرد آهي... عورت جيڪڏهين شرم و حيا... چاڪ ۽ صاف هجي ها ته هيءَ ڦشڪ وارو ڌنڌو وڌيءَ ڪونه ها... نه هي دنيا هجي ها... نه هيءَ آبادي... هجي ها.... نه تون هجين ها.... ۽ نه آءٌ....
دوست... جيڪڏهن مرد عورت جي عصمت ٿو وڇائي ته ان ۾ عورتن جي رضامندي جو ضروري ثبوت ٿو ملي، مگر مرد جي پرهيزگاري ٽورڻ وارو ڪير... آهي؟... ڇا مرد جي پرهيزگاري ۽ عورت جي عصمت ۾ ڪو تفاوت آهي؟... اصل نه... نه... نه ته خود غرضي جي شروعات... گناهه جي دعوت... نفساني لذت... جي مرتڪب عورت ئي آهي... لالچائڻ واري به عورت آهي... مرد هرگز نه.... لوهه مقناطيس ڏي ڇڪجي ٿو وڃي ته لوهه جو ڪهڙو ڏوهه؟ خود گل شاخ تان ٽوڙيو ٿو وڃي ته ٽاريءَ جو ڪهڙو ڏوهه؟ شمع جلي ٿي پروانو سڙي ٿو! شمع جو ڪهڙو قصور؟ صياد پکي ڦاسائي ته دام جو ڪهڙو قصور؟ انهيءَ ڪري عورت ڏانهن قصد ڪري ڪڏهين ڪين ڏسندو هوس. جيڪڏهين ڪابه ڇوڪري بي حيا تي منهنجي سامهون ايندي ته آءُ اکيون پوري ڪنڌ کڻي هيٺ ڪندو هوس، اڃا به جيڪڏهن ڪا وڌيڪ جرئت ڪندي هئي ته زبان مان هڪ اکر به ڪين ڪڇندو هوس، بي معنيٰ نفرت جي نگاهن سان نهاري، پن هنجي من کي قابو ۾ رکي، پنهنجي ئي ڌُن ۾ هوندو هوس- ڪاليج ۾ هوشيار هئڻ ڪري، منهنجا حرصيف ۽ حريص گهڻائي پيدا ٿيا، ان سان گڏ ڇوڪرين جو خاص مرڪز هئس، مگر سندن مطلبي دوستي ۽ خود غرضيءَ کان آءٌ هوشيار هوس، تنهنڪري ڇوڪريون ته ڇڏ کڻي،مگر ڇوڪرن مان ڪو منهنجو دوست، غمخوار ڪونه هو.
ڇوڪرن مون کي ”ساڌو“ ”ساڌو“ ڪري طرح طرح اکر سان چيڙائيندا هئا. ليڪن منهنجي طرفان هميشه خاموشيءَ وارو جواب ٻڌي اهي به نيٺ بس ٿي ويا. منهنجا جيڪڏهين ڪي دوست ها ته به ڪتاب هئا ۽ گهر جون چار ديوارون. اسڪول ۾ وڃڻ تڪليف پيو سمجندو هوس. خاص ڪري ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي جدا جدا باغ جي ڪنڊن، موٽرن ۽ سائيڪلن تي، هوٽلن تي ٽهه ٽهه کلندو، مشڪندو آهستي ڀڻ ڀڻ ڪندو، ڦس ڦس ڪندو ڏسي ڌڪاريندو هوس ۽ چوندو هوس ته يا الاهي هي ڪهڙو ماجرو آهي، سوسائٽي ڇا انهيءَ جو نالو آهي ته جوان ڇڪر ۽ ڇوڪريون ريل ڇيل گهمي کلم کلايو بي حيائي جو ائين مظاهرو ڪندا وتن. مون کي ته انهن تي به عجب لڳندو آهي، جن جي واسطي معلوم ٿيندو اٿم ته شادي شده آهن، مگر اهي پنهنجي بي حيائي جو مظاهرو ٻاهر ائين ڪندا وتندا ته ڄڻ ڪنهن چڪلي جو سائين بورڊ کنيو ٿا وڃن. هٿ هٿن ۾ ٻانهون چيلهه ۾ سيٽيون وڄائيندا نظر ايندا، ڄن ته شادي ڪرڻ کان پوءِ ڍاوائي ڪونهن.
سڀ ڪو سمجهي ٿو ته شاديءَ کان پوءِ جوڙي جو ڪهڙو مشغلو شروع ٿيندو، انهيءَ هوندي به ان ڳالهه تي ارمان يا افسوس کائڻ ته ٺهيو، مگر انهيءَ هيواني ڪرتوتن کي همٿائڻ لاءِ خوشيون ۽ شادمان شروع ٿي ويندا- وري جي بي حيائي جو نتيجو ڌيءَ يا پٽ ڄائو ته دهل ڌهمامان راڳ روپ ٿيندا نظر ايندا. خود غرض ۽ مطلبي دنيا گناهن کي ڪهڙي نه ري ظاهر ظهور همٿائي رهي آهي. خير عورت زات لاءِ منهنجي دل ۾ ايتري عزت هوندي جهڙي ڪنهن واسينگ نانگ جي لاءِ. کائن جيئن ڪانگ ڀڄي ڪمان کان ائين ڀڄندو هوس. دوست آءٌ بي. اي. جي پڇاڙي واري سال پنهجي چاچي جي دعوت تي ويس. منهنجو چاچو سادو سودو ماڻهو هو. ٻهراڙي ۾ رهندو هو. منهنجي پيءُ جو هن سان گهڻو پيار هو ۽ اهو ئي سبب هو جو آءٌ ڪاليج جي بند ٿيڻ ڪري پنهنجي پيءُ جي چوڻ موجب وئڪيشن وارو عرصو اتي گذارڻ لاءِ تيار ٿيس. گهر پهچڻ سان منهنجي چاچي مون سان چڱي طح مليو. ڪجهه عرصو گذريو ڪونه ته سامهون هڪ ڇوڪري جو پاڇولو لنگهيو هو. منهنجو ڪنڌ دستور موجب هيٺ ٿي ويو. پيرن جو آواز اچي منهنجي ڀرسان بس ٿيو. ”هيءَ منهنجي ڌيءَ آهي... جميله نالو اٿس“... لاچار ڪنڌ مٿي کڻڻو پيم. ٻي حالت ۾ دنيا جي بيهوده باشدن مان شمار ڪيو وڃان ها. هڪ ڦوهه جواني وري دور مان گذري رهي هئي. اکين ۾ معصوميت ۽ شرارت هئي ته چپن تي هڪ هلڪي مسڪراهٽ هئي. مون هن ڏانهن نهاريو، مگر خالي نگاهن سان مون اڃا ڪنڌ مٿي کنيو ئي ڪين ته هوءَ ڊوڙ پائي ڪمري مان نڪري ويئي. ”حميد، جميله اڃا بي سمجهه آهي.“ هائو چاچي، مون ڪنڌ هيٺ ڪري جواب ڏنو. ان رات آءٌ ٿڪل هوس جنهن ڪري جلد ئي ننڊ کڻي ويم. آڌيءَ رات جو سجاڳي ٿيم، جان کڻي ڏسان ته سڀ مٺيءَ ننڊ ۾ کونگهرا هڻي رهيا هئا. چنڊ چمڪي رهيو هو. هوا پرمست ۽ نشي واري هئي. آءٌ پاسو ورائي سمهڻ تي هئس ته هڪ کٽ تي ڪنهن جي چرڻ جو آواز ٻڌم. جان چتائي ڏٺم ته هوءَ جميله هئي. آءٌ يڪدم پاسو ورائي ليٽي پيس. رڳو انهيءَ خيال کان ته متان هن کي شڪ پوي. اڃا سيڪنڊ ئي ڪونه گذريو ته وري آواز ٻڌم مطلب ته ڪو عرصو اهو آواز بدستور چالو رهيو. دماغ ۾ طرح طرح جا خيال اٿڻ لڳا.
”ڀلا هوءَ مون کي ڏسي ڀڄي ڇو ويئي؟ هينئر ذر ذر ڇو پاسا اٿلائي رهي آهي. ڇا اهوءَ مون کي شڪار ڪرڻ ٿي گهري ڇا؟ دل ئي دل ۾ پنهنجي اهڙن چريائي وارن خيالن جي لعنت وجهي. کيس تاڻي دت ڪري کونگهرا هڻڻ لڳس. مگر ننڊ چوي ته آءٌ اڄ اچان ڇو ٿي. رات گذڙي ئي نه. کيس ڪري گرميءَ ۾ اچي ورايو، نيٺ ڪڪ ٿي کيس لاهڻ تي هوس ته ڪنهن جي پيرن جو آواز کٽ ڏانهن ايندو ٻڌم. آواز ويجهو پوندو ويو ۽ اچي منهنجي کٽ جي ڀرسان بس ٿيو. کونگهرا هڻڻ بند ڪري ڇڏيم. بدن کي سيٽي سڪ جهلي. آهسته آهسته ساهه کڻڻ لڳيس. خبر ناهي ته انهيءَ ۾ ڪيترو وقت وڃايم مگر آخر ڪڪ ٿي پيس. بدن ٿڪجي پيو، گرميءَ ۽ ٻوساٽ اچي گهٽيو، نيٺ لاچار ٿي کيس منهن تان لاٿم. اکيو بند هوم. پيراندي کان وري کڙڪو ٻڌم. هيڏيءَ مهل ڪير جو ائين گهمي رهيو هو. دل ۾ سمجهيم ته اهو وهم آهي. هن بيگاهه وقت ڪنهن کي کٽيءَ کنيو هو جو گهمندو وتي. وري ٻيو خيال آيم ته متان ڪو چور هجي. انهيءَ خيال ايندي ئي اکيون کڻي کوليم.
منهنجي حيرت جي حد نه رهي، جڏهين منهنجون اکيون وڃي جميله ۾ کتيون، مو کي جاڳندو ڏسي هوءَ کسڪڻ لڳي ۽ وڃي پنهنجي هنڌ تي ليٽي يا الاهي هيءَ ڪهڙو معاملو آهي. هن جي وات جو هينءُ ڦرڻ مان ڪهڙو مطلب آهي! صبح جو مون کي ڏسي هوءَ ڇو ڊوڙي ڀڄي ويئي. هوءَ مون کي لالچائي رهي هئي. جي ها ته پوءِ مون کي جاڳندو ڏسي ڇو وئي هلي. آءٌ ڀليل آهيان، هوءَ اتفاقي اٿي هوندي. شايد هوءَ ون وانگر مردن کي ڌڪاري ٿي، تڏهين وئي هلي وغيره وغيره.
اهي خيال ڪندي آءٌ سمهي رهيس. صبح جو ڪنهن اچي مون کي لوڏيو. اکيون کڻي پٽيم ته جميله اکيون هيٺ ڪري حيا ۾ ڳاڙهي ٿي ويئي. مون وري کڻي اکيون بند ڪيون، اتي جمليه چوڻ لڳي ته ماڻهن کي ڪيتري نه ننڊ آهي؟ اٿو اٿو ڏهه لڳي ويا آهن. نيرن تيار ٿي رکي آهي. سڀئي توهان لاءِ سيڙهيا ويٺا آهن. مون کي لاچار اٿڻو پيو. پر اکيون اڃا بند هوم. اٿي پيرن ۾ چپل پائڻ لاءِ اکيون کوليم ته ڇم ڇم ڪري جميله اکين کان غائب ٿي ويئي. سامهون ورانڊي ۾ ٻيا کي رهيا هئا. شايد منهنجي سستيءَ تان. مگر دوست تون ته اوٻاسيون ڏيئي رهيو آهين، شايد منهنجي بڪواس ٻڌي ٿڪجي پيو آهين. نه نه حميد تنهنجو داستان عجيب ٿو ڏسجي،“ پوءِ ڇا ٿيو. چڱو دوست آءٌ ڪوشش ڪري توکي ٿوري ۾ سڀ ٿو ٻڌايان، ائين چئي هُن اکيون کڻي مون ۾ کپايو. شايد هو انهيءَ لاءِ خاطري ڪري رهيو هو ته ڪٿي آءٌ ٿڪجي نه پيو هجان. حميد تون ڇا ٿو ڏسين؟ شڪ اٿئي ڇا! جنهن تي به هو ڪجهه ڪونه ڪڇيو، آخر مون چيو دوست اڳتي ڳالهه ٻڌائڻ کان ڪترائين ٿو ڇا؟ ها ها هن مشڪندي جواب ڏنو مگر جواب سان گڏ هن جو منهن هيڊو ٿيندو ويو. هو مون ۾ کتيون اکيون وجهي ڏسڻ لڳو. جلد ئي اکيون پاڻيءَ سان ڀرجي آيس، سندس نيڻ ٽمٽار ٿي ٽمڻ لڳا. هو وري قبر تي ڪري پيو. سندس قميص جو اڳيون حصو پسيل هو. اتي يادگري آيم ته هن اهو روئي پسايو آهي. مون وڌي سندس دل تي هٿ رکيو. هن جي دل جان بنان مڇيءَ وانگر ڦٿڪي رهي هئي. اها جاءِ اهڙي ته گرم هئي جو مون سمجهيو ته ڪنهن اتي ٽانڊا رکي ڇڏيا هئا. آءٌ هن جي پيرن جو تريون مهٽڻ لڳس. ٿورئي وقت کان پوءِ هو سامت ۾ آيو. هن اکيون کوليون. هن آسمان ڏانهن نهاري رهيو هو. آخر اٿي ويٺو. اتي مون چيو دوست اٿ ته هلون هاڻي ڪافي دير ٿي چڪي آهي. رات پئجي وئي آهي. چنڊ پڻ اڀري آيو آهي. حميد هڪ ٿڌو شوڪارو ڀريو ۽ چيائين دوست منهنجو گهر هتي ئي آهي. هتان آءٌ ڪيڏانهن وڃان. ڪنهن وٽ وڃان. ڪنهن کي حال ٻڌايان.“ ”حميد افسوس آهي تون بلڪل نااميد ٿو ڏسجين. مون تي اعتبار ڪر، آءٌ تنهنجي هر ڪا مدد ڪندس. ٻيو نه ته به گهٽ ۾ گهٽ پنهنجي دل جو راز مون کي ٻڌائي هلڪائي ڪرين.
دوست هلڪائي ته مون کي گهرجي ڪانه. آزادي قرب جي قيدي کي ملندي ته پيار ڪري ڪونه سگهندو- محبت جو نالو آهي غلامي، عاشق جو خزانو آهي تصور ۽ درد- دک کان سواءِ انسان ڪهڙو؟ اها حياتي ڪهڙي مزي جي آهي جنهن ۾ سک ۽ سنهنج لڳا پيا هجن؟ اهو راز جنهن کي مون ايترو وقت سيني ۾ لڪائي ههڙا حال ڪيا آهن. تنهنجو حاصل مطلب هيءُ آهي ته عورت ذات تي اعتبار ڪرڻ نه گهرجي. تون منهنجو ننڍي هوندي جو سنگتي آهين. متان تون به ڪٿي ڦاسي پوين. ها منهنجي مدد جيڪا تون ڪري سگهندين سا مون کي خبر آهي. منهنجي نصيحت مان عبرت حاصل ڪري ان موجب پيروي ڪيئي ته وري مون جهڙا مثال ڪري شايد ٿور اٿين ها. پوءِ ان ڏينهن ڪو خاص واقعو ڪونه ٿيو، اڳئين رات جي اوجاڳي ڪري آءٌ جلد ئي سمهي رهيس. ٻي ڏينهن ٻن پهرن جو ماني کائڻ مهل، اسين سڀ گهر جا ڀاتي ماني کائي اٿياسين ته نوڪر هٿ ڌئارڻ لاءِ اڳتي وڌيو. جميله اٿي نوڪر کان پاڻي ورتو ۽ سڀني جا هٿ ڌئارڻ لڳي. منهنجو وارو به آيو. منهنجي دل ڏڪي رهي هئي.الائجي ڇو، هٿ ڌئاريندي هن منهنجي قميص جون ٻانهون پسائي چڏيون، لاچار آءٌ پٺتي هٽيس زبان جي اکر اچي خبر ناهي ته ڇو رڪجي ويا. نظر مٿي ڪري کيس ڪاوڙ سان ڏسڻ لڳس مگر منهنجي ڪاوڙ ڪافور ٿي وئي. هوءَ مشڪي رهي هئي. کيس نهن کان وٺي چوٽيءَ تائين اڇا ڪپڙا پيل هئا. آءٌ کيس پرستان جي پري سمجهڻ لڳس. اتي پاڻ يت افسوس کاڌم ۽ ڪنڌ هيٺ ڪري گهر کان ٻاهر نڪير ويس. خبر ناهي ته ڪيترو پنڌ ڪري ويس. ٻاهر هوا صاف هئي. جيتوڻيڪ ٻن پهرن جو وقت هو ته به سج جي تپش هئي ڪانه. ٻنين جي ساوڪ تي جهرڪين جا ولر لامارا ڏيئي رهيا هئا، هاري ناري سڀ پنهنجي گهرن ڏانهن هئا. نيٺ آءٌ وڃي هڪ وڻن جي جهڳٽي هيٺان ويٺس.
منهنجا خيال نامعلوم ڪشش ڪري وري جميله ڏانهن واپس وڃڻ لڳا. اڄ هن نوڪر کان پاڻي وٺي سڀني جا هٿ ڇو ڌئاريا؟ ڇا رڳو منهجي ڪري؟ ڀلا ڪالهه رات هن ڇو نند ڪانه ڪئي؟ هوءَ منهنجي کٽ کي ويجهو ڇو آئي هئي؟ مون کي هٿ ڌئاريندي ڇو پسايائين؟ ڇو هوءَ مون کي پيار ٿي ڪري؟ جميله ڪهڙي نه حسين هئي. پاڪ. نه نه هوءَ معصوم آهي اتفاق سان پاڻي اوتجي آيو هوندو. اڃا اهي ئي خيال پچائي رهيو هوس ته جمليه اچي سامهون بيٺم. هوءَ اڪيلي هئي. کيس ڏسي آءٌ شرمائجي ويس. پر هوءَ اچي منهنجي ڀرسان ويهي رهي. کيس هلڪي نيري رنگ جي ساڙهي پيل هئي. ٻانهون اگهاڙيون، اڌ ڍڪيل سينو ۽ وار ڇڙيل مون کي اعتبار ئي اچي ته هوءَ ڪا سچ پچ جميله هئي. مون سمجهيو ته آءٌ ڪو خواب ڏسي رهيو آهيان. ساوڪ ۽ سرسبزي گم ٿي ويئي. ان سان گڏ منهنجو هوش ۽ عقل به، بيخوديءَ جي حالت ۾ آءٌ اٿي هلڻ لڳس، پر منهنجي طاقت الائجي ڪيڏانهن غائب ٿي ويئي هئي. جميله منهنجي ڪلهي تي هٿ رکي چوڻ لڳي. حميد! هيءُ وقت ڪو گهمڻ جو آهي ڇا؟ مون تي ناراض ٿيو آهين ڇا؟ آءٌ توکان معافي وٺڻ آئي آهيان. مون کي معاف ڪر. معاف ڪريان! منهنجي وات مان الائي ڪيئن اکر نڪري ويا. هوءَ چوڻ لڳي، هائو مون کي معاف ڪر، مون تنهنجي سڄي رات جي نند حرام ئي هئي. توکي ناحق پسائي ڇڏيم. منهنجي دل آهي ته تون مون سان ڳالهاءِ. هن جي اکين ۾ نيزاري هئي. هن جي آواز ۾ جادو هو، منهنجي بدن ۾ آگ لڳي ويئي. بجليءَ جو دورو چالو ٿي ويو. ضمير ملامت ڪرڻ لڳو ته جيڪڏهن چاچي ڏسي ورتو ته ڇا سمجهندو. انهيءَ ڪري سواءِ ڪنهن ڳالهائڻ جي آءٌ اٿي هلڻ لڳس، هوءَ منهنجي پويان لڳي آئي. منهنجي حالت هئي کيس مون ڪنڌ ورائي ڏٺو به ڪين. ان رات ماني مهل هوءَ منهنجي سامهون ميز تي کائي رهي هئي، ڪيڏي مهل چوريءَ چوريءَ مون ڏانهن نهارڻ لڳي، اوچتو منهنجي پيرن تي ڪنهن جا پير لڳا، ڪنڌ نوڙائي ڏسان کڻي ته اهي پير جميله جا هئا. منهنجي بدن کي سياٽو وٺي ويو، ڄڻ ته ڪنهن باهه ڏيئي ڇڏي هجي. ڀرسان ٻيا ويٺل ڏسي آءٌ شرمائجي ويس، تڙ تڪڙ ۾ ٻه چار گراهه وجهي اٿي هليو ويس ۽ وڃي چاچي جي کٽ جي ڀرسان سمهي رهيس. رات ساري ننڊ ڪانه ڪيم ۽ نڪا جميله به ڪئي. صبح جو سوير اٿي سامان ٻڌڻ لڳس ۽ چاچي کان موڪل وٺي ڳوٺ ڏي روانو ٿي ويس، بابي چيو ته حميد ڇو جلدئي موٽي آئين. بابي کي ائين چئي جند ڇڏايم ته بابا ڳوٺڙي ۾ مزو نه آيو، تنهنڪري موٽي آيس. چاچي وٽان موڪلائيندي مون جميله کان موڪلايو به ڪونه، جيتوڻيڪ منهنجي مرضي به هئي ته ساڻس هڪ دفعي ڳالهايان. وڃڻ وقت ڪنهن جي به چهري تي رنج يا ملال ڪونه هو. جي ڪو ڏک هو ته اهو جميله کي هو ۽ ٻيو مون کي. مگر دل تي پٿر رکي حسرت ڀريءَ نگاهه سان جميله ۽ سندس ڳوٺ کي الوداع چئي اچي پنهنجي ڳوٺ رهيس.
ڳوٺان آيس ته سهي مگر مون سان گڏ منهنجو ٺلهو بوتو گڏ هو، ائين محسوس ڪرڻ لڳس ته ڪا شيءِ وڃائي آيو آهيان. رات جي ننڊ بلڪل ٿوري يا ايندي ڪانه هئي. جميله جي ڌنڌلي تصوير هميشه نظرن سامهون ڦرندي ٿي رهي منهنجو ڳوٺ ڀڄي اچڻ جو خاص مطلب اهو هو ته متان ڦاسي پوان ۽ انهيءَ ڳالهه مان پاڻ کي ڌار نه ڪري سگهان. دوريءَ ۽ جدائي سبب کيس وساري سگهان. آءٌ ڪو کيس دل ڏيئي ڪونه چڪو هوس، نڪا ڪا منهنجي مرضيءَ هئي ته هن کي آءٌ پنهنجو ڪريان. منهنجي اڳيان مکيه مقصد ۽ آدرش اهو هو ته ڪنهن به عورت تي مست ٿي بس حيوانن واري زندگي کان پري رهان. انهيءَ ڪري پري ته ڀڄي آيو هوس. اڳي جو سڄو ڏينهن گهر ۾ ڪتابن جي اٿل پٿل ڪندي گهاري ڇڏيندو هوس، اهو هينئر ناممڪن ٿي پيو. گهر کائڻ ٿي آيو. ڪتاب خاڪ جي ڍيرن وانگر گند سان ڀرپور بي معنيٰ پئي لڳا. هروڀرو زور ڪري دل وندرائڻ ڪري جي کڻي ڪو ڪتاب کوليندو هوس ته ان جا پنا يا ته صاف اڇا نظر ايندا هئم يا صفا ڪارا. الائجي ڇو؟ مون کي ڇا ٿي ويو هو؟ ان بيچيني جي حالت ۾ بلڪل ئي جميله کي وجيهو سمجهڻ لڳس. ڏسي سمجهي رهيو هوس ته منهنجي حالت ۾ يڪايڪ ايترو ڦيرو ڇو ٿي آيو. اهو سڄو جادو جميله جو هو. هن جي ڪشش ۾ غصب جو زور هو. مون ته کانئس پاڻ کي ڌار ڪري ڇڏيو هو، بلڪل پري ۽ دور هئس. مگر هوءَ مون کي اڳي کان ويجهي پوندي ويئي. بلڪل نزديڪ، آءٌ ڪشمش ۾ مبتلا هوس. آخر موڪل وارو عرصو پورو ٿي ويو. آءٌ ڪاليج ويس ۽ دستور موجب پڙهڻ کي لڳي، جميله کي وساري ڇڏڻ ۾ ڪامياب ٿي ويس. پوري مهيني کان پوءِ مون کي خط مليو جو هن ريت هو.
پيارا حميد!
تو ته مون کي وساري ڇڏيو، بلڪل مگر مون کي تون ياد آهين، بي حيا ٿي هي چند سٽون لکي رهي آهيان، مجبور آهيان. منهنجي زندگيءَ جو دارو مدار تون ئي آهين. بس وڌيڪ ڇا لکان، تون پاڻ سمجهو آهين. ــــ تنهنجي جميله!
هي خط ته مختصر هو، مگر منهنجي حالت اڳي کان به خراب ٿي چڪي. آءٌ وري اچي اوڙاهه ۾ ڪريس. ڏينهن رات جمليه جي تصور ۾ گهارڻ لڳس. انهيءَ تصور ۾ اهڙو ته ڪو جادو هو. جو آءٌ انهيءَ فريب ۾ وڌيڪ ڦاسندو ويس. دل ۾ ناسور ته اڳئي هو مگر هينئر انهيءَ ۾ مٺو مٺو درد ۽ سور اڀامي اٿيو، ڪاليج ۾ وڃڻ تي مرضي ٿئي ئي نه. نڪو وري ٻيو ڪو ڪم ڪار سمجهيو ٿي. الائجي ڇو؟ خبر ناهي ڇا جي ڪري؟ منهنجي انهيءَ حالت ڪري نتيجو اهو نڪتو جو آءٌ بي. اي. جي آخري سال ۾ ناپاس ٿي پيس. ناپاس جو نالو مون هن کان اڳ ڪڏهن به ڪونه ٻڌو هو، منهنجا ڪپاٽ کلي ويا. مٽن مائٽن اڳيان شرمسار ٿي ڪنڌ جهڪائڻو پيم. دل ۾ پڪو پهه ڪيم ته آئينده سال ڪيئن به ڪري امتحان ۾ ضرور پاس ٿبو. پاس ٿيڻ جي شوق مون ۾ نئون ڦيرو آندو ۽ هڪ دفعي اٽڪل ڇهن مهينن جي عرصي کان پوءِ آءٌ وري پنهنجي پڙهڻ کي لڳي ويس. ناپاس ٿيڻ ڪري منهنجي مائٽن ڳجهيءَ طرح پڇا ڳاڇا ڪئي ۽ چڱيءَ طرح ڳولا ڪئي ته سچ پچ منهنجي ناپاس ٿيڻ جو سڄو سبب ڪهڙو هو. انهيءَ ڪوشش جو نتيجو اهو نڪتو ته هنن مون کي شاديءَ ڪرڻ تي زور بار آندو. مگر آءٌ شادي جي لفظ، خيال نه رڳو ارادي کان باغي هوس. ليڪن دشمن هوس. تنهنڪري منهنجا مائٽ مون کي سولائيءَ سان انهيءَ ڳالهه لاءِ تيار نه ڪري سگهيا. ٻئي سال آءٌ بي. اي. ۾ پهريون نمبر آيس ۽ ايم. اي. جي وري تياري ڪرڻ لڳس. ٻن سالن جي رنگ رنگ ۽ ڪلڪل ٻڌي ٻڏي نيٺ ٿڪجي پيس، آخر ماءُ ۽ پيءُ جي عرضن کي اونائيندي، مون شاديءَ لاءِ هائوڪار ڪئي- منهنجي ته رڳو هائو جي دير ئي، يڪدم تياريون ٿي ويون. آخر شادي واري رات به اچي پهتي. سنوڻ ۽ ساٺ پورا ٿي چڪا هئا.
آڌيءَ رات کان گهڻو عرصو گذري چڪو هو. آءٌ سمهڻ تي هوس. ته بيگاهه وقت ۾ جميله منهنجي ڪوٺيءَ ۾ اچي نڪتي. اچڻ سان اچي منهنجي پيرن تي ڪري پئي ۽ سڏڪا ڀري چوڻ لڳي. ”حميد! حميد!! تون ڏاڍو سنگ دل آهين، مون گهڻو ئي صبر ڪيو. مجبوريءَ کي حد ٿيندي آهي. آءٌ توکي پيار ڪريان ٿي. مون کي اجازت ڏي ته آءٌ اهي اکر چوان ته تون به مون کي پيار ڪرين ٿو. حميد! حميد!! هن منهنجي هٿن کي جهليندي چيو،“ ”منهنجي عرض کي حقارت جي نگاهه سان نه ڏس. آءٌ بيوس آهيان. مون پنهنجو راز گهڻو لڪايو مگر باهه باهه سان وسامي نٿي سگهي. هي اها آگ جا لڳائڻ سان لڳي نٿي سگهي.“ هوءَ وري اچي روئڻ لڳي.
هوءَ گوڏن تي بيٺي هئي ۽ منهنجي ٻنهي هٿن ۾ پنهنجا بي بها آنسو ڪيرائي رهي هئي. اها حالت ڏسي منهنجي دل پگهرجي ويئي، کيس دلداري ڏيئي بس ڪرايم ۽ جيئن کيس اٿاري ڀرسان ٿي وهاريم، ته اندر ۾ الاجي ڇا ٿي ويو. بدن ۾ بجليءَ جو دورو چالو ٿي ويو. دماغ ۾ نشي وارو خمار چڙهي ويو. دل ڌڪ ڌڪ ڪرڻ لڳي، بيخوديءَ جي حالت ۾ هوءَ منهنجي سيني سان چهٽي ويئي۔ مون کيس چپن تي چمي ڏني. هوءَ منهنجي ڳچيءَ ۾ ٻانهون وجهي چوڻ لڳي، ”حميد هاڻي باقي رستو اهو وڃي رهيو آهي ته تون هتان هينئر ئي نڪري وڃ ٻيو چارو ڪونهي. گم ٿي وڃ. انهيءَ عرصي ۾ آءٌ به پنهنجي مائٽن کي راضي ڪري وٺندس.“ منهنجي دل ۾ وري ڌڪار پيدا ٿي ويئي جميله لاءِ ۽ منهنجي ٿيڻ واري زال لاءِ. انهيءَ ڪير جمليه واري رٿ پسند اچي ويم. اهو خيال ڪري مون جميله کي چيو ته چڱو، منهنجي هاڻي موڪلاڻي آهي... جي جيئرا هونداسين ته اچي گڏباسين. هوءَ اڳتي وڌي آئي ۽ پنهنجي منڊي لاهي منهنجي آڱر ۾ وڌائين ۽ منهنجي منڊي لاهي پاڻ کنيائين.
هڪ ڀيرو وري عورت جي چنبي کان آزاد ٿي نڪري آيس. ڪڏهن ڪڏهن جميله کي ياد به ڪندو هوس. سندس منڊيءَ کي ڏسي غلطان ٿي ويندو هوس. هڪڙي ڏينهن مون اها منڊي به لاهي درياءَ ۾ اڇلي ڇڏي ته من کيس وساري ڇڏيان.
پورن پنجن سالن کان پوءِ پرديس ۾ مون رات جو خواب ڏٺو. ”ڏسان ٿو ته جميله جا حال برا آهن. ڪپڙا ڦاٽل اٿس. ڀرسان هڪ ننڍڙو ٻار اٿس.پاڻ بيمار آهي ته به سندس زبان مان حيمد! حميد!! جو آواز اچي رهيو آهي.“ صبح جو اٿندي ئي مون کي ڇڪ ٿي، نامعلوم ڪشش ۽ دل ۾ بينچيني، نيٺ لاچار ٿي ڳوٺ ڏانهن سنڀريس. سڌو جميله جن جي گهر ويس. ڏسان ته جميله خوش خورم هئي. سندس مائٽن شادي ڪري ڇڏي هئي. کيس هڪڙو پٽ به هو. دوست اهو معاملو ڪري آءٌ ديوانو ٿي ويس. مجنون- مون کي الائجي ڇا ٿي ويو. آءٌ شهر جي گهٽين ۾ رڙيون ڪري ڊوڙڻ لڳس. ڪپڙا سڀ ڦاڙي ڇڏيم. ماڻهن کان مون کي ڪوبه شرم يا حيا ڪونه ٿيندو هو.
منهنجا ماءُ ۽ پيءُ نااميد ٿي آسرو لاهي مون کي چريو سمجهي ڇڏي ڏنو. مگر دوست منهنجي دل خوب ڄاتو ٿي ته آءٌ چريو هوس يا سنئون. ۽ جميله کي به خبر هئي ته آءٌ ڪنهن جو ديوانو هوس. منهنجي آهه هڻي وڃي هنڌ ڪيو. دوست ٿورن ڏينهن ۾ منهنجي اميدن جو آسرو. زندگي جو دارومدار، دل ۽ دماغ تي حڪم ڪرڻ واري سنگدل جميله بيمار ٿي هميشه لاءِ موڪلائي ويئي. هيءَ سندس قبر آهي... دوست... ”دوست“ چئي هو ڪري پيو.