ايڏو عظيم.....!؟
چوندا آهن ته جيل جي دنيا ئي نرالي آهي. هوندي ته پوءِ ڇا؟ ”ڇو ۽ ڇا“ جا اکر ته انسان کي ازل کان عطا ٿيل آهن...... پر وري جيل جا سپاهي، ننڍو عملو، وڏا آفيسر، تن جي ڪهڙي واکاڻ ڪجي.....! ضرور نرالا ئي هوندا.... هن جيل ۾ اٽڪل ٽن هزارن کان مٿي قيدي هوندا. قيدي به ته انسان آهن، جيڪي جيل ۾ رهن ٿا. اهي انسان سڀئي گنهگار آهن. ضرور ڪو انڌو ابتو ڪم ڪيو هوندائون. واقعي سڀ مجرم آهن ۽ ڏوهاري آهن. چوندا آهن ”سيد سپاهي غضب الاهي“ پر جيل جو سپاهي، تنهن جو اندازو رڳو هڪ قيديءَ کي ئي نصيب آهي، ٻيا اڇا اجرا انسان سڀئي انهيءَ حقيقت کان محروم آهن. آءٌ ته سچ پچ هڪ قيدي آهيان- اهو قيدي، جو هڪ وڏي الزام هيٺ اندر آيو آهيان. وڏو گنهگار آهيان. پر هن دنيا ۾ ڪهڙو اهڙو انسان آهي، جو گنهگار نه آهي. ڪير آهي جو پاڻ کي سَتي جَتي ٿو سمجهي! گناهه ۽ ثواب ته مسئلا آهن پرهيزگارن جا- ڇڏي ٿا ڏيون ان ڳالهه کي.
مون کي ڦري لٽي فقير ڪري هٿين خالي اندر اماڻي ڇڏيائون. پر جڏهن منهنجو ساٿي ۽ دوست ساڳيءَ تهمت ۽ ساڳئي ڏوهه ۾ اندر آيوته وڏي مان شان سان اندر آيو. صوبيدار صاحب ۽ هو اڳيان اڳيان گڏ پاڻ ۾ ۽- پريان سپاهي- پهرين ته سمجهيم ته اهي سڀ گهمڻ آيا آهن، پر مون کي ته اڳئي ٻڌايو ويو هو ته يعني منهنجي دوست جا به وارنٽ هئا، سو اُن کي پاڻ سان ڏسي خوش به ٿيس. صوبيدار مرڪي چيو ته ”هاڻي ته جوڙي ٿي. مزي سان گذرندي.“ واهه واهه! مزي سان گذرندي جيل ۾! دل ۾ چيم.
صوبيدار صاحب ڏٺل وائٺل پئي معلوم ٿيو. هو وجهه ملندي ئي اسان وٽ ايندو هو ۽ دلداريون ڏيندو هو. فرمائش تي بسڪوٽ، سگريٽ، ڪپڙا لٽا گهرائي پيو ڏيندو هو. شڪل جو سانورو، قد جو ڊگهو بت ۾ ڀريل ۽ چهرو پروقار، صوبيدار واريءَ ورديءَ ۾ ۽ مٿان ڳالهائڻ ۾ مٺڙو مٺڙو، بس جيءَ ۾ جايون ڏجنس. اسين سندس اچڻ جو انتظار ڪندا هئاسين ۽ دل ئي دل ۾ سندس ساراهه ڪندا هئاسين. اسين چوندا هئاسين واقعي هو صوبيدر ۽ سو به جيل جو صوبيدار، ته آهي، پر هڪ دردمند دل رکندڙ فرشتو ۽ هڪ عظيم انسان ئي آهي. هن جي لاءِ ڪيئن نه دل ۾ عزت پيدا ٿئي. جڏهن خبر پيس ته جيل جي ماني اسان جا لاهه ڪڍي ڇڏيا آهن، ته يڪدم ڊاڪٽر کي موڪليائين. ڊاڪٽر مريضن وارو کاڌو عطا ڪيو. ٻين قيدين کان ڌار ڪري هڪ بهترين وارڊ ۾ رکيائين. انهيءَ وارڊ جا چارئي پاسا کليل هئا. مانيءَ کان پوءِ وهنجيو سنهجيو، هار سينگار ڪيو، ويٺا نَوَٽِڻ کيڏندا ۽ يٽ هڻندا ۽ ٻيڙيون ساڙيندا هئاسين. هڪ دفعي ته دوست ائين به چئي ڏنو، ”واهه مولا، تنهنجي مهرباني، ههڙا صوبيدار ۽ اهڙو جيل هجي، ته رڳو پوءِ هڪ ٻي مهرباني ڪن، جو مصوريءَ جو سامان ڏين ته پوءِ، ته پوءِ، يا عمر ڀلي هتي ويهاريو ويٺا هجن! تاقيامت ويٺا هونداسين.“ انسان کي کپي به ڇا؟ ماني، اجهو ۽ زندگيءَ جو تحفظ، سو اهو سڀڪجهه اسان کي جيل ۾ حاصل هو. کير پيئندا هئاسين، انب ملندا پيا هئا. ڊبل روٽي ۽ چانهه. هن جي مهربانين ۽ نوازشن جو تفصيل ڪهڙو ڏيئي ڪهڙو ڏيان. نيٺ به ته هو هڪ سرڪاري ملازم آهي ۽ سوبه جيل جو صوبيدار.
هو ڪنهن ڪنهن وقت هيڏي هوڏي نهاري پوءِ آهستي آهستي چوندو هو، ”خبر اٿو آءٌ ڪيڏو جوکم کڻي رهيو آهيان. توهان جي ڪري سڀني جي اکين ۾ آهيان. هتي اچي ۽ پهچي هر هڪ قيدي، سپاهي، جمعدار، صوبيدار، ڊپٽيءَ کان ويندي سپرنٽينڊنٽ تائين وات ڦاڙيو ويٺا تڪين ته ڪڏهن ٿي ڪا موٽي مرغي هٿ اچي. ڦر مار اهڙي، جو الامان! قيديءَ جي سٿڻ ڪنهن کي وڻي ته لهرائي وٺندس. انهيءَ کان سواءِ چغل خوري ۽ چمچه گيري. هتي هرڪو پيو هڪٻئي تي سڙندو پوسرندو آهي. ۽ جيئن ئي ڪنهن کي وجهه مليو ناهي، ڌڪ هڻي پنهنجو ڀڀ ڀري ڇڏيدنو ۽ پوءِ مڇون مروڙي بنان اوڳرائيءَ جي سڀڪجهه هضم ڪري ويندو. پر پاڻ، توهين ته دوست آهيو، توهان قسمت سان هتي آيا آهيو. دوستيءَ ۾ نوڪري ڇا، جي سر هليو وڃي ته به ڪجهه ڪينهي.......“
صوبيدار صاحب جون اهي ڳالهيون تعجب ۾ وجهي ڇڏينديون هيون، ۽ ٻئي پاسي هن جي لاءِ اسان جي دل ۾ وڌيڪ عزت ۽ عقيدت پيدا ٿيندي هئي. هو اسان وٽ ڪڏهن ته ڏينهن ۾ ٻه ٽي دفعا ايندو هو، يا ته وري ڏينهن جا ڏينهن گم ٿي ويندو هو. ۽ پوءِ وري موٽڻ تي خبر پوندي هئي ته هو موڪل تي هو يا ٻاهر ڊيوٽيءَ تي ويو هو.
جيل ۾ وڏي جٺ ٿيندي آهي ٻيڙين يا سگريٽ پيئندڙن کي. ٻيڙين سگريٽن جي اجازت آهي پر ماچيس تي بندش. پوءِ شل نه موالين جون ٻيڙيون کٽن يا ماچيس کٽي. جيل ۾ ماچيس لڪ چوريءَ ۽ رشوت تي ايندو آهي. جيڪو غريب هوندو بس تنهن جو الله واهي. هڪ ڏينهن اهو صوبيدار صبح جو سويلو آيو. آءٌ نلڪي تي وهنجي رهيو هوس. هن مون واري دوست سان پاسي تي پئي ڳالهايو ته وارڊن، دروازن بند ڪرڻ وارو قيدي، مون وٽ آيو. چي ”توهان جي سامان رکڻ وارو پلاسٽڪ جو ڇٻو ڏيو. توهان جو سامان آيو آهي.“ مون خوش ٿيندي چيو هو، ”اندر کوليءَ ۾ پيو اٿئي. سامان لاهي کڻي وڃ.“ آءٌ وهنجي موٽيس ته صوبيدار صاحب وڃي چڪو هو. آءٌ ڪپڙا پائي، سگريٽ دکائي، مزي سان پسار ڪرڻ لڳس. نيٺ ٿڪجي کوليءَ اندر آيس. سامان ڪنڊ ۾ ٽڙيل پکڙيل پيو هو. ڪلاڪ اڌ گذري چڪو هو. نيٺ پنهنجي ساٿيءَ کان پڇيم، ”ڀائو، مون وارو ٿيلهو؟- ڇا ڳالهه آهي؟ نڪي وري ڪو نئون سامان ئي اڃا پهتو آهي.“ هو مون وارو دوست ٿورو مرڪيو ۽ پوءِ چيائين ته، ”ادا تو وارو ٿيلهو. ٿيلهو ڪنهن صاحب کي وڻي ويو هو سو سمجهه- ته بس ڇٽو.“ منهنجي جسم تي ڄڻ وڄ ڪري پئي. نيٺ هوش آيم تڏهين سوچيم: ’ٿيلهي جي ڪهڙي راس هئي، اهو پلاسٽڪ جو ٿيلهو قيمت ڪيتري هئس، بس رڳو پندرنهن روپيا. منهنجي زال شوق ڪري لاهور مان گهرايو هو. هن هڪ ڏينهن به هٿ ۾ ڪين کنيو هو. بيوقوف ڪٿي جي، سامان وجهي موڪليو هئائين. خبر ناهي ڇا سمجهيو هئائين. شايد اهو ئي پاڻ کي پرڀائڻ جي ڪوشش ڪري رهيو هوس، ته اوچتو منهنجي ڀرسان هڪ وڏو ڌماڪو ٿيو. منهنجون اکيون خودبخود پورجي ويون. آهستي آهستي سامهون صوبيدار صاحب جي عظيم سراپا ڏسڻ ۾ آئي. فرق رڳو ايترو هو، جو هن جا اڳيان ٻه ڏند چپن وٽان ٻاهر سونڊ وانگر لڙڪي رهيا هئا. هن جي لوندڙين وٽان سنڱ نڪتل هئا. هن جون ٻانهون هيٺ پر سندن هٿن جي آڱرين جا وڏا وڏا نُنهن زمين کي ڇهي رهيا هئا! مون چتائي ڏٺو ته هن جي وات جي واڇن مان رت وهي رهيو هو. اتي هن به مون کي سڃاتو، پر ڳالهائڻ جي بدران هو ٻڌا ٻڌا ٽهڪ ڏيڻ لڳو...... ها ها....... هي هي..... هو هو...... ها ها!