موکي ۽ متارا
”جا ڀُون پيرين مون، سا ڀُون مٿي سڄڻين،
ڌِڱ لَٽبا ڌوڙ ۾، اڀي ڏٺاسون،
ڏيهه مڙيئي ڏون، اُٿي لوچ لطيف چئي.“
(لطيف)
وائي
تان تون ويهه سَنبهي ساٿي، ميان پانڌي، ميان
ڪاڪ هلبو ڪڏهين!
لکين لڊوڻيان مَڻي، مٿي واٽ ويا ٿِي، ميان.....
ڪاڪ هلبو ڪڏهين!
(لطيف)
راوي
انسانن کي ازل کان وٺي ورثي ۾ عشق ۽ محبت کان وڌيڪ ڪا اعليٰ ۽ افضل نعمت عطا ڪانه ٿي آهي. جيڪي به هڪ واريءَ انهيءَ دولت سان نوازيا سي تاقيامت تونگر. وقت ۽ حالات تبديل ٿيندا رهن ٿا، دنيا جو ذرو ذرو ۽ هرڪا شيءِ بي بقا ۽ فاني آهي، پر عشق جي انتها ڪانهي ۽ ڀلي صديون گذري وڃن ته به انهيءَ جي ابتدا به ڄڻ هاڻي ۽ هينئر ٿي آهي. قدرت جي ڪاريگر جي هن ڪمال جي ڪهڙي اپٽار ڪجي! سندس راز ۽ رمزون جيتريون ٿيون پروڙجن اوتروئي حيرت ۽ حسرت ورايو وڃي. پنهنجا ڳجهه پاڻ ڄاڻي پاڻ سنڀالي.
تقدير جي اڳيان تدبير بيوس ٿيو پوي. عقل جا حيلا وسيلا، بيڪار ۽ بي سود ٿيو وڃن. بي رنگ ڪهڙا رنگ رچائي ڇڏيا آهن! رچي جي ريٽو ٿيا سي ڪنهن نه جهليا ۽ ڪنهن نه پليا. اهي پنهنجي منزل ڏانهن ازخود ڇڪبا ۽ وڌندا ٿا رهن. عقل، مت، شرم، ٽيئي نينهن نهوڙيا. مجاز جي ميدان ۾ وک وک تي رڪاوٽون ۽ رنڊڪون، ته به آسائتا برسر ڪندا هلندا ئي ٿا رهن. سر جو سانگو ڇا جو. بس هڪڙي تن ۾ تار، ويهڻ وهه ٿيو پوي. نا اميدي ڇا جي، هو سوز ۽ ساز ۾ سڙهندا، لڇندا وتن، پر نڪي ڪڇن نڪي پڇن. سوريءَ تي سڏ ٿئين ته هليو وڃيو سر اڏيءَ تي ڌرين. ۽ مري پوءِ ماڻين جانب جو جمال. حسين هر ڪنهن کي هرکائي. جنهن ڪجهه ڏٺو، تنهن کان سڀ ڪجهه وسريو. لاڳاپا لاهيو، نڪريو پون. دنيادار کلندا رهن، ڀلي پيا جک مارين، پر جن مشاهدو ماڻيو سي سدائين ساوا. ماڻهو انهن کي وساري ڇڏين پر تاريخ انهن کي سيني سان سانڍيندي ٿي رهي. اهائي ته دنيا جي دولت آهي ۽ اها ئي ته اسان جي امانت آهي. ڪير آهي، جو هن امانت ۾ خيانت ڪري؛ هر ڪنهن کي عقيدي سان احترام ٿو ڪرڻو پوي. عشق جا قائدا پنهنجا ته ان جا نبيرا ۽ فيصلا به پنهنجا.
سسئي وندر، پٻ ۽ هاڙهي جي واٽ تي پير پٿون ڪري مئي؛ چنسير وڇوڙي بعد ليلا سان مليو ته دم ڏنائين؛ سهڻي درياهه ۾ لڙهي ويئي، ته مومل مينڌرو هٿ ڪري، وڃائي ۽ وري ڳولي به وڃي ڏاگهه چڙهي. اڄ نه سسئي آهي ۽ نه ليلا، نڪي سهڻي آهي نه مومل، پر جيسين اسان جي سرزمين، جيسين اسان جو وطن ۽ جيسين اسان جا انسان جيئرا آهن، تيسين سسئي، سهڻي، ليلا ۽ مومل کي ڪير وساريندو؟ اهي هستيون ته تاقيامت امر رهنديون. ۽ اُهي سندن ڳالهيون ته هميشه ڳائبيون رهبيون.
چون ٿا ته ڪنهن سمي راجا نند، گجر قوم جو سردار، ميرپور ماٿيلي جو حاڪم هو. هن راجا پنهنجو خزانو هڪ ڪرامتي ڏند جي مدد سان درياهه جي وچ ۾ ڪٿي لڪائي ڇڏيو. هڪ حرفتيءَ کي اها خبر پئجي ويئي. راجا نندُ شيل شڪار تي ٻاهر اسهيو، ته هن پٺيان محل جي دروازي تي فقيرُ ٿي اچي ٻاڪاريو. محل جون ٻانهيون ڊوڙي آيون، خيرات ڏنائونس ته وٺي ئي نه، چي ”آءٌ“ راڻيءَ سان حال اوريندس ۽ ان کان ئي دان وٺندس.“ ۽ وري زور زور سان صدائون ڪيائين. راڻي اچي ئي اچي تنهن کان اڳ مومل وڌي اچي فقير کان پڇيو ته ”توسان ڪهڙي ماجرا آهي!“ فقير ڏند لاءِ سئن هنئي. مومل کي سجهي آيو، سو ڪرامتي ڏند ڳولي ڦولي اچي فقير جي جهوليءَ ۾ وڌائين. فقير دعائون ڪندو رمندو رهيو، ۽ راجا جو سارو خزانو ٻهاري هليو ويو.
راجا نند شڪار تان موٽيو. ڏند ساريائين، ڳوليائين، پر هجي ته ملي! نيٺ خبر پيس، ته مومل تي ڪاوڙجي پيو، راجا جي ڪاوڙ آڏو، توڙي جو مومل سندس ڌيءَ هئي، مومل جي حيثيت خير ڪا هئي، پر مومل جي ڀيڻ سومل وچ ۾ پَئي قصي کي ٺاهيو ۽ اها ذميداري پاڻ کنئي ۽ پيءُ کي اِئين چئي ريجهائين ته اُهو خزانو اوهان مون کان لهڻو!“
مومل ۽ سومل پوءِ سوچي ويچاري هڪ رٿ تيار ڪئي. هنن جيسلمير جي ڀرسان لڊاڻي شهر ۾ رهي، ڪاڪ تي عجيب غريب طلسمي محل اڏايو. جڏهن سڄو ٽڪساٽ تيار ٿيو، تڏهن اوري پري هوڪو ڏياريائون ته جيڪو به جوان محلات ۾ اچي مومل جي ديوان خاني واريءَ کٽي تي ويهندو، سو مومل ماڻيندو. مومل ته هونءَ به سونهن ۽ سوڀيا ڪري ملڪان ملڪ مشهور هئي، ويتر جو پڙهو ڏنو ويو تنهن هڻي وڃي هنڌ ڪيو.
اها ڳالهه هرهنڌ پکڙجي ويئي، ڪيترائي شهزور،شهزادا ۽ سوداگر ڪاڪ ڏانهن قسمت آزمائڻ نڪتا.
مومل ۽ سومل ڪي اڪيليون ڪين هيون. هنن سان گڏ شاهي محل جو سڄو اٽالو هو- نوڪر چاڪر، نوڪرياڻيون ۽ ٻانهيون پڻ هيون. سڀني کان سرس ته ٻانهي ناتر به هئي. ناتر نهايت چالاڪ ۽ هر فن مولا هئي، هوءَ ست پيڙهائتي ٻانهي هئي ۽ محل سراءِ جي هر ڪم ۽ ضرورت کان نه صرف واقف پر ان ۾ ڀڙ هئي. هوءَ سونهن ۾ به سرس هئي. کيس پيار توڙي ٽوڪ وچان ’تيرنهن تالي‘ به سڏيندا هئا. هن جي وصفن جو ڪهڙو وستار ڪجي. هوءَ هار سينگار ۽ روپ ٻهروپ ڀري پنهجن کي به ڀنڀلائي ويندي هئي. راڳ ۾ مجرو ته کانئس ڪو سکي! محل جي عيش عشرت جو سامان، منڌ جي بٺي چِڪائڻ، مٽ ڀرڻ، وٽيون وارڻ ۽ پيارڻ، ۽ پيش ڪرڻ جو ڍنگ ۽ طريقو هن جو اهڙو ته هو، جو جنهن هيڪر چکيو سو سدائين سوالي! انهيءَ کان سواءِ محلات جون ست رڇيون طعام ۽ انهن جي تياري، نظرداري ۽ ورڇ..... محلات جي اندروني آرائش ۽ زيب زينت سان گڏ نفاست نزاڪت، ذوق، شوق..... آداب ۽ اطوار.... شهزاديون به هن جي سنڀال ۽ نظرداريءَ هيٺ پلبيون ۽ وڏيون ٿينديون هيون. هوءَ هر ڪنهن کي موهي پنهنجو ڪري ڇڏيندي هئي. پر پاڻ ڪنهن تي موهت ڪين ٿي. کيس هڪ ڌيءَ به هئي، ڇوڪريءَ جو نالو موکي هو.
مومل کي مجاز جون تارن ۾ تبرون،
هڻي حاڪمن کي، زور ڀريون زبرون
ڪاڪ ڪنڌيءَ قبرون، پسو پرڏيهين جون.
(شاهه)
ڪاڪ محل، مومل جي ڪري، ۽ ناتر جي حڪمت عمليءَ سبب، بي باڪ بانڪن ۽ اڻ موٽ شهزورن جو گويا زيارت گاهه بڻجي ويو. پر ڪاڪ محل حقيقت ۾ ڪوريئڙي جي ڄار کان به چار رتيون ڪسر هو، جيڪو به ويجهو ويو، سو ڇٽو، باقي جيڪو اتفاقي بچي نڪتو سو نه دين جو رهيو نڪي دنيا جو، اهڙي ماڻهوءَ جي حالت ته وڌيڪ خراب هوندي هئي. مڇيءَ وانگر پاڻيءَ کان ٻاهر لڇي لڇي، ڦٿڪي ڦٿڪي پاڻهئي پنهنجو انت آڻي، عشق جي آزار مان آزاد ٿيندو هو. مگر تعجب آهي، جو انهيءَ هوندي به شائقن جي ڪاڪ محل تي ڪاهه هوندي هئي. پتنگن وانگر سوين حسن ۽ حرفت جي شمع تي سوخته ٿي جلي خاڪ ٿي ويا، هزارين حيرانيءَ ۾ هوش وڃائي ويٺا، لکين سڀ ڪجهه لٽائي فقير ٿي پيا، ڪروڙين ڪونڌر ڪسجي ويا. مومل هتي ئي قيامت ۽ محشر برپا ڪري ڇڏيو..... سومل پنهنجي پيءُ ڏي دولت جا انبار موڪليندي رهي ۽ جلدي شاهي خزانو دولت سان مالا مال ٿي ويو. بادشاهه ’بس‘ جو فرمان جاري ڪيو. پر ڪاڪ تي ته هڻ ۽ کڻ، اڻ کُٽ ميڙ ۽ ٻهار، وارو معاملو هو ۽ ائين......... ڪافي سال گذري ويا.
هڪ ڏينهن همير سومرو، عمرڪوٽ جو بادشاهه، پنهنجي وزيرن جي چوياريءَ سميت شيل شڪار تي نڪتو. ڳچ ڏينهن کان پوءِ رستي تي ڪنهن بيحال مستاني کي ”مومل.... مومل“ ڪندي ٻاڪاريندو ٻڌائون.... همير سومري ۽ سندس وزيرن کي مومل جي سڻس ته اڳ ۾ ئي هئي، پر هُن مستاني جي عجيب آهه و زاري اميراڻي آر کي هرکائي، ڪاڪ محل ڏانهن روانو ڪيو.
ڪاڪ محل تي پهچي، مانجهين ڀير تي ڏونڪو هنيو، ناتر نڪري، هنن جي مرحبا ڪئي، واري وٽيءَ تي سڀني ڪوشش ڪئي. پر مومل جي کٽ تي فقط راڻو مينڌرو ئي وڃي ويٺو. راڻي مومل ماڻي، ته همير سومري ۽ ٻين وزيرن جان جي امان پاتي. هنن جا بخت زور هئا. قدرت کي ائين منظور هو، پر قضا جو فيصلو ڪجهه ٻيو هو. راڻو مينڌرو همير سومري جو باتدبير وزير هو. پر مومل جي مامري همير سومري جي دل کي حسد ۽ ايرکا جي باهه سان ڄري ڇڏيو. هوڏانهن مومل ۽ مينڌري هڪٻئي کي پنهنجي محبت جي منڊ ۾ منڊي ڇڏيو. ’تون ۽ آءٌ‘ جو فرق مٽجي ويو. مومل مينڌرو هئي ته مينڌرو مومل هئي. عشق نه پڇي ذات. عشق جي واردات ئي نرالي آهي. جيڪي نوازجن سي هميشه حيات.....
همير سومري بادشاهه، عمرڪوٽ وڃي مينڌري ڏانهن قاصد موڪليا، مينڌري کي حڪومت جي ذميداريءَ جو احساس ٿيو. هو مومل سان روز رات ملڻ جو واعدو ڪري عمرڪوٽ موٽي آيو ۽ پنهنجي واعدي تي پورو رهيو. همير سومري جو اندر اڃا ڪين ٺريو هو. سو کڻي راڻي کي تُرم ۾ وڌائين. مومل اوسيئڙا ڪري ٿڪجي پئي، گهڻا ئي حيلا وسيلا هلايائين، راڻي ڏانهن پيغامن تي پيغام پهچايائين. هڪ رات ناتر سومل کي راڻي جو ٻهروپ ڪرائي مومل وٽ وٺي آئي. سومل پوءِ انهيءَ رات مرداني ويس ۾ ئي، مومل سان گڏ سمهي رهي. اتفاق سان راڻو به انهيءَ رات اچي سهڙيو. پري کان ڌاريو مرد ستل سمجهي، مومل کي ڏهاڳ ڏيئي، اتي پنهنجو لڪڻ ڇڏي، عمرڪوٽ وڃي نڪتو، صبح ٿيو ته راڻي جو لڪڻ ڏسي، مومل ڊڄي ويئي. کيس معلوم ٿيو ته راڻو رات رسي ويو آهي. ڪاڪ محل ۾ ماتم پئجي ويو، روڄ ۽ راڙو شروع ٿي ويو. نيٺ ٻيو ڪو چارو نه ڏسي مومل وڻجارڪو ويس ڪري، وڃي عمرڪوٽ نڪتي، ۽ اتي ماڙي اڏائي ويهي رهي. راڻي سان ڏيٺ ويٺ پيدا ڪري ورتائين، هڪ ڏينهن جيئن ٻئي چؤپڙ راند ڪري رهيا هئا، ته راڻي مومل کي سڃاڻي ورتو، پر غير نه ڪڍيائين ۽ مومل کي بي عزتو ڪري، گهر مان تڙي ڪڍي ڇڏيائين. مومل لاءِ هاڻ جيئڻ جنجال هو، سو ڪاٺين جو آڙاهه تيار ڪرائي، متل مچ ۾ ٽپو ڏنائين، اِتي راڻي کي خبر پئي ۽ خبر پونديئي اچي ساڳئي مچ ۾ پتنگ وانگر ڪريو. آڙاهه جا شعلا آسمان سان ڳالهيون ڪرڻ لڳا. مينڌري ۽ مومل جا جسم جلي رک ٿي ويا، پر هنن جا روح... روح.... هڪٻئي سان ملي هڪ ٿي ويا.
”جا ڀُون پيرين مون، سا ڀون مٿي سڄڻين؛
ڌِڱ لٽيبا ڌوڙ ۾، اڀي ڏٺاسون؛
ڏيهه مڙيئي ڏون، اٿي لوچ لطيف چئي.“
”ڪُل نفس زائقته الموت...... لاشڪ دنيا درگذر جو مڪان آهي.... پر زندگيءَ کي قرار ڪٿي آهي. خزان کان پوءِ بهار جو وارو آهي. بهار ايندي ئي رنگ لڳيو وڃن. بر به بازاريون ٿيو پون. جيئرن جو ميڙو ته هميشه متل هوندو آهي. جيڏانهن نظر ڦيرايو، تماشائين جو هل هنگامو ۽ ڪلهي گس لڳي پئي آهي. هرڪو پنهنجيءَ هڻ وٺ ۾ قابو آهي: هتي هرهڪ مصروف آهي. هتي هرڪو بيقرار آهي.... بي چين آهي. هن طلسماتي دنيا جو ذرو ذرو جادونگري آهي. جادونگري به اهڙي جو رڳو پنڊپهڻ پيا آهن. پر هن ڪلجڳ ۾.... ”اڃا ڀي آهن ڪي ڪلجڳ ۾ ڪاپڙي.“ سياڻا ۽ داناءُ انسان..... تماشائي نه.... پر مشاهدو ماڻي.... ٻين سان ونڊ ورڇ ڪندا آهن. پر عشق ۽ عقل جو جهيڙو ڪير نبيري؟ بي انت قدرت جو ڦورو ڪير ڦولهي؟ عقل، دانائي، سمجهه ۽ سياڻپ.... انديشا ۽ دليل.... ٺاهي.... ۽ ڊاهي.... انسان عاجز ٿيو پوي. پر جن همٿ نه هاري..... ۽ ڪٿي، آس سان دل کي آباد رکيو، انهن لاءِ ”مون سان مون پرين؛ ڀورائيءَ ۾ ڀال ڪيا“ واري ڪار به ٿئي ٿي. اهي وڃيو ماڳ ماڻين ۽ منزل تي رسن.
رنگ محلن ۾ رهڻ واريءَ ناتر کي ٽي ڌيئرو هيون، موکي، سونگل ۽ سڦوران. موکي سڀني کان وڏي هئي. هن جي سونهن ۽ سوڀيا جو ڪهڙو وستار ڪجي. بس وڄ جو ٽڪرو هئي. جواني آيس ته قيامت جو قهر ٿي پيئي. اٿندي ويهندي، کلندي ڳالهائيندي، ڪلور ٿي ويندا هئا. هن جي اکين جي گهور جو پور.... شل نه ڪنهن ڏانهن آر ڪري.... شڪاري خود شڪار ٿي، نيم بسمل وانگر لڇي لڇي.... پساهه پورا ڪندو هو. هن جو جسم، جسم جو انگ انگ... ڪو قدرت جي ڪاريگر پاڻ ويهي هٿن سان جوڙيو هو. هوءَ سون چانديءَ، سنگ مرمر، ماڻڪ موتين، ۽ هيرن جواهرن جو مرڪب هئي، هن جو ڳالهائڻ موتئي ۽ گلاب جي ورکا....۽ ... ماکيءَ کان مٺو.... ٻڌڻ وارو جنهن هيڪر ٻڌو سو مُٺو... سدائين لاءِ سوائي. راڄ محل جي رواج موجب... موکي هر وقت نُنهن کان چوٽيءَ تائين سينگاريل پکاريل رهندي هئي. شل نه ڪٿي ڪو سڏ ٿئيس.... هوءَ وڄ وانگر وراڪا ڏيندي.... لچڪندي، ماڻا ڪندي، وڃي حاضر ٿيندي هئي، هن جو هلڻ، هن جو سراپا ته جنسي ۽ هڪ ازلي ساز هو ۽ انهيءَ ساز جو آواز..... قدم قدم تي..... ازخود نغمه سرائي شروع ٿي ويندي هئي.... هوءَ ته هوبهو سرڳ جي اپسرا هئي.
موکي سرڳ جي اپسرا ڪيئن نه ٿئي.... راجا نند جي راڻيءَ کيس پاليو هو ته ناتر ان کي نپايو هو. ناتر محل ۾ نوڪرياڻي ڪانه هئي، هوءَ ته راجا ۽ راڻيءَ جي خاص داسي هئي. جيئن ئي هن جي ڪُک سائي ٿي، ته راجا ۽ راڻيءَ ۾ هوڏ لڳي. راڻيءَ چيو ته ناتر کي نياڻي ڄمندي، راجا چيو ته نه نه ناتر کي نينگر ٿيندو.... نيٺ اها شرط راڻي کٽي. جنهن ڏينهن، ناتر جو موک ٿيو ۽ نياڻيءَ هن دنيا ۾ اکيون پٽيون ته محل ۾ شادمانا ٿي ويا. راڻيءَ خزاني جا در کولي.... پاڻ ويهي اشرفيون ورهايون... غريب غربي لاءِ عيدون ٿي ويون. امير امرائن کي انعام اڪرام مليا. ناتر سوغاتن سان سٿجي ويئي. لاشڪ هن نياڻيءَ ڄمندي ئي پهرين پهرين راڻيءَ جي سوني پينگهي ۾ سُتي ئي لاڏ ڪيا. ناتر کي ويم ۾ ڏاڍي ڪا تڪليف ٿي هئي. اهوئي سبب هو، جو راڻيءَ نينگر جو نالو ”موکي“ رکيو. موکي ڄائي ته ناتر جو مانُ ويتر وڌي ويو. راڻي ناتر ۽ موکيءَ کي پاڻ کان پلڪ به پري ڪين ڪندي هئي. راڻيءَ موکيءَ کي شهزادين وانگر سنڀاليو ته ناتر موکيءَ کي نپائي پنهنجو پيڙهائتو هنر سيکاريو. اهوئي سبب آهي جو موکي جڏهين جوان ٿي ته ان جي حفاظت خاطر ناتر جي ننڊ حرام ٿي ويئي... آخر ته هوءَ هڪ جيجل ماءُ هئي. ناتر کان وڌيڪ اڻ تڻ ته راڻيءَ کي هئي. راڻيءَ موکيءَ لاءِ سويمبر سڏايو. سوين سورهيه ۽ شهزادا انهيءَ اهتمام تي اچي حاضر ٿيا. موکي هار کڻي مجلس ۾ آئي ته شاهي سازندن وقت جا نغما ڇيڙيا..... موکيءَ جو حسن اڄ پنهنجي انتها تي هو..... حورن ۽ پرين جو ذڪر ته رڳو تصوراتي.... رڳو ڪاغذي هوندو آهي. موکي ته جيئري جاڳندي حسن جي حقيقت هئي. محفل ۾ هوءَ بي باڪ، هار هٿن ۾ جهلي، مور وانگر ٽلندي رهي، هوءَ هر هڪ کي نهاريندي، نهاريندي، تڪيندي، ۽ توريندي رهي.... هن جنهن ڏانهن به ٿي ڏٺو، يا جنهن به هن ڏانهن ٿي نهاريو.... تنهن صورت جي تاب ۽ تجليءَ کان بي تاب ٿي ازخود ٿي ڪنڌ جهڪايو. سازندن سوز سان ساز وڄايا. پر، ڀريءَ درٻار کي ڄڻ ڪنهن ماهر ماريءَ منڊ ۾ منڊي ڇڏيو هو. چوڌاري چپ چپات هئي. سازن جا نغما فضا ۾ تحليل ٿيندا رهيا، سويمبر جو ٽيون چڪر پورو ٿيڻ تي هو.... ته هن وسيع دنيا جي ڪائنات به ڄڻ فيصلي ٻڌڻ لاءِ منتظر پنهنجي گردش روڪي بيهي رهي..... ”خبر ناهي ڪنهن جو ٿو بخت کُلي، خبر ناهي.... موکي.... ڪنهن جو ٿي انتخاب ڪري..... خبر ناهي ڪنهن جي قسمت ٿي ناز ڪري.....“ موکي ٽيو چڪر پورو ڪري. راڻيءَ جي تخت ڏانهن وڌي ويئي.... ۽ وري ڀريل درٻار ڏانهن منهن ڪري، سڀني کي سلام ڪري، جهٽ پٽ هار کڻي راڻيءَ جي ڳچيءَ ۾ وڌائين ۽ پاڻ راجا جي پيرن تي مورڇا ٿي ڪري پيئي..... شاهي طبيب ڊوڙي آيو.... عطر عنبير ڇڻڪاريا ويا. هن هيڏيءَ ساريءَ تقريب جو نقشو ۽ صورتحال ئي تبديل ٿي ويئي. سڀني کي مايوسي وڪوڙي ويئي.... ڪنهن کي به همت ڪانه ٿي، جو کڻي چون چرا ڪري. سڀني جون نظرون شاهي طبيب ۾ هيون..... شاهي طبيب پنهنجا حيلا وسيلا هلايا ۽ جلدي فيصلو ڏنائين. ”موکي..... خطري کان ٻاهر آهي..... کيس صدمو رسيو آهي..... هوءَ سُرتِ ۾ آهي، کيس آرام جي ضرورت آهي.....“
انهيءَ حادثي کان پوءِ راڻيءَ موکيءَ کي مومل جي ڀيڻ ڪري ڇڏيو. موکي ۽ مومل گڏ رهڻ لڳيون. پر جڏهن مومل..... ڏند وڃائي..... ڪاڪ وسائي.... وڻجاري ٿي، عمرڪوٽ پهتي. ۽ نيٺ وڃي ڏاگهه چڙهي، ته ناتر ۽ موکي..... اڪيليون رهجي ويون..... دنيا جو دستور ئي اهو آهي......“
سومل ته ڦڪائيءَ کان ڪاڪ تان ئي ميرپور ماٿيلي ڏانهن وڃڻ جو بهانو ڪري...... الائجي ڪيڏانهن گم ٿي ويئي. مومل کان پوءِ..... ناتر ۽ موکي...... سونگل ۽ سڦوران ۽ ٻيا.... ڪيڏانهن وڃن ۽ ڇا ڪن..... ڇا هو عمرڪوٽ ۾ رهي پون، يا ڪاڪ محل ڏانهن موٽن يا ميرپرو ماٿيلي وڃن..... ناتر سڀني کان وڏي هئي. ڌن دولت جي وٽس ڪمي ڪانه هئي..... هن ڪيترن ئي کي ڦريو ۽ لٽيو هو..... مومل وارو حصو به وٽس ئي رهيو هو..... عمرڪوٽ جتي مومل ۽ راڻو سڙي رک ٿي ويا هئا. اتي رهڻ هنن لاءِ دل آزاري هو، ڪاڪ ۽ ڪاڪ جي ته سرزمين مان..... جتي ڪيترا ڪونڌر ڪسجي ويا هئا، اتي.... اتي ته رت جي بوءِ پئي لامارا ڏنا.... ۽ ميرپور ماٿيلي، شاهي محل ۾ ڪهڙو نڪ کڻي بادشاهه ۽ راڻيءَ جي سامهون ٿي ٿي سگهيا.......
ناتر ۽ موکيءَ کي اندر ۾ وويڪ جا وڍ هئا ۽ هنن جا چهرا ته ضمير جي ملامت سان داغدار هئا.... ساڳئي وقت بادشاهه.... ۽ راڻيءَ جي ڊپ ۽ خوف هنن کي ڏهڪائي ڇڏيو هو...... ناتر جهڙي شاطر ۽ طرحدار عورت..... دل من هڻي، عمرڪوٽ مان ڪوچ ڪري نامعلوم منزل ڏانهن کڻي منهن ڪيو.... هوءَ ڏينهن جو لڪندي ۽ رات جو ڇپندي وسنهه کان پري پري ويرانن ۽ برپٽن کي اورانگهيندي پنهنجي ٽنهي ڌيئرن ۽ مال متاع سميت، ڏور ڏور اوڀر طرف، ”ڪونڪر“ وٽ وڃي منزل انداز ٿي. هيءَ اها جوءِ هئي جتي هڪ پاسي ته گهاٽو ٻيلو هو ۽ ٻئي پاسي اڙانگو جبل ڳاٽ کنيو بيٺو هو. آدم ذات جو اتي نالو نيشان به ڪونه هو. سڀني کي اهو هنڌ پسند پيو، پوءِ ته مڏيون کولي ۽ خيما کوڙي اتي آباد ٿيا.
محلن جا رهاڪو اچي پٽن تي پيا، انسان.... پر انسان کي ڇا نٿو کپي. خانه بدوش واري زندگيءَ مان هو بيزار ٿي پيا هئا. هنن مان هر هڪ هنر مند هو... ته ساڳئي وقت شاهاڻين عادتن جا هيراڪ پڻ هئا. اجهي ۽ آرام جي هر ڪنهن جاندار کي ضرورت آهي. سڀئي گڏجي اجهي ٺاهڻ کي لڳي ويا، گهرج آهر چڱو خاصو مڪان تيار ٿي ويو. مڪان جو ته نالو هو. منجهس اجهي ۽ آرام لاءِ سڀ ڪجهه موجود هو، کاڌ خوراڪ، ساز ۽ سرود، ڪلالڪي ڪوٺي، سرديءَ ۽ گرميءَ جي بچاءَ کان محفوظ ڪمرا، نرم نرم بسترا..... ته نظاري لاءِ خوش نما باغيچو.... ناتر ۽ موکيءَ جي ٽوليءَ جهنگل ۾ منگل برپا ڪري ڇڏيا. ڊاهڻ سولو آهي پر ٺاهڻ ڏاڍو ڏکيو آهي، سو جڏهن هنن جون رواجي گهرجون ۽ خواهشون پوريون ٿيون..... گهر کي سينگارڻ ۽ پاڻ کي پکارڻ کان پوءِ هو شطرنج ۽ چؤسر راند ڪري، ڳائي وڄائي، پيٽ ڀري کائي، ۽ ڪلالڪي بٺيءَ مان مٽ ڀري، سرڪيون چاڙهي... خمار جي ۽ بي خود ٿي سمهي رهندا هئا. کين نڪي اڄ جو ارمان هو ۽ نڪي وري سڀاڻي جوانديشو هو. هنن جي هرڪا ساعت خوشين ۽ مسرتن سان همڪنار هوندي هئي. گهڻن ڏينهن جي اوکاين کان پوءِ هنن سڀني سک جو ساهه کنيو هو. موکي جيڪا اڳئي چوکي هئي، سا ته هاڻي چوکي هئي، سا ته هاڻي چوڏهينءَ جو چنڊٿي چڪي هئي.
موکي ته محلاتن ۾ رهڻ لاءِ ڄائي هئي. پر هت آزاد فضا ۾ ٿڌيون ۽ ڪوسيون سهي، ويتر ڇڳُري ٿي پيئي هئي. شهزادين وانگر ته هن کي تربيت ملي هئي. جتي ناتر تيرنهن تالي هئي ته موکي هاڻي هزار تالي ٿي پئي هئي. هڪ دفعي جڏهين هنن جي محفل متل هئي، سڀئي سي جي سرور ۾ سرشار هئا، ته ناتر چيو ته.... موکي هن قبيلي ۾ تون ئي سڀني کان وڏي ۾ وڏي ۽ سياڻي آهين. آءٌ پنهنجي وهي کائي چڪي آهيان. مون کان پوءِ هن پنهنجي ننڍڙي قبيلي جي مُکياڻي توکي ئي ٿي چونڊيان. زندگيءَ تي ڪهڙو ڀروسو..... زندگي ته پاڻيءَ جو ڦوٽو آهي؛ تنهنڪري منهنجي اها وصيت دل سان هنڊاءِ، سڀئي ٻڌو ٿا نه! ها، هڪڙي ٻي به حسرت دل ۾ اٿم..... موکي تون پٽ راڻي نه ٿي سگهينءَ.... ڪاش هن برپٽ ۾ کٽ راڻي ٿي سگهين.... سڀني وٺي آمين ڪئي، پر موکيءَ جنهن ڪجهه چڪو سوايو چکيو هو، سا کلي کلي کيري ٿي، چوڻ لڳي ته امان اها قبيلي جي سرداري مون کي سونپين ٿي، سان ته آءٌ سنڀالي سگهنديس، پر تنهنجي اها، پٽ راڻي، ڇٽ راڻي ۽ نه نه اها کٽ راڻي.... منهنجي سونگل ۽ سڦوران کي بناءِ..... نه نه..... نه نه تون ئي کڻي پاڻ کي راڻي بناءِ.....ها ها..... هي هي.... تون ئي ته اسان جي راڻي آهين.... هن اسان جي قبيلي کي ڪنهن حاڪم جي ضرورت ناهي.... اسين پاڻ سردار آهيون.... ها ها..... آءٌ مکياڻي آهيان. آءٌ سردار آهيان..... پوءِ موکي سيٽجي وڃي سڀني کان مٿي ويٺي ۽ حڪم ڪيائن ته مجرو تيار ٿئي. راڳ ۽ رقص جي محفل پيش ڪجي! آهستي راڳ ۽ رقص جو آواز اڀري وڏو ٿي هلڪو ٿئي..... پوءَ ناچ ۽ راڳ جي محفل شروع ٿي ويئي. ناتر باقي رهيل اشرفيون خرزين ۾ کڻي آئي، ۽ موکيءَ تان گهوري گهوري، سڀني ۾ وري ورهائي.... خرزين خالي ڪئي. ناتر پاڻ ته ڪنگال ٿي ويئي.... پر قبيلي جي هر هڪ فرد کي سونو ڪري ڇڏيائين.... انهيءَ رات کان پوءِ سڄو قبيلو موکيءَ جي حڪم ۽ اشاري تي هلڻ لڳو... ۽ ناتر..... ناتر گوشي نشين ٿي ويهي رهي.
موکيءَ جون هاڻي مصروفتيون وڌي ويون. هن پنهنجي ڪلالڪي ڪوٺيءَ کي سڌاريو سنواريو. خاص بٺيون تيار ٿيون، منڌ جا مختلف مٽ ڀرجي ويا. چڪائڻ ۽ مچائڻ جا مختلف نسخا ايجاد ٿيا. سري جا سواد ۽ ذائقا ئي ڦري ويا.... نوان ساز ۽ نوان نغما ايجاد ٿيا....بورچيخاني ۾ طرح طرح جا طعام تيار ٿيڻ لڳا...... رقص ۽ راڳ ۾ تبديلي ٿي ويئي.. گهر ۾ مڪان وارو ننڍڙو باغيچو.... بُستان ۽ گلستان تي پيو.... اناجن جا گدام گڏ ٿي ويا... موکيءَ جي مزاج.... نزاڪت ۽ نفاست... ناتر جي مڪان کي... موکيءَ جو محلات بنائي ڇڏيو... موکي هاڻي پنهنجي محل جي سردار به هئي ته ساڳئي وقت راڻيءَ جي به ڏ ٿي ڏنائي. ناتر، موکيءَ جي ماءُ، پاڻ کي خوش نصيب سمجهڻ لڳي. هن پنهنجي اکين سان موکيءَ جا سڀئي روپ ۽ رنگ ڏٺا. هوءَ دل ئي دل ۾ موکيءَ کي دعائون ڪرڻ لڳي.
موکي اصل کان ئي عجيب هئي، هوءَ اڪثر مرادنو ويس ڪري ٻيلي ڏانهن اڪيلي شرڪار ڪرڻ هلي ويندي هئي، هن جي ڪلهي تي هميشه ڪشيل ڪمان ۽ هن جي ترڪش ۾ لاتعداد تير هوندا هئا. هوءَ پاڻ سان هڪ تيز ڀالو ۽ نيزو به هن جي تڪرش ۾ لاتعداد تير هوندا هئا. هوءَ پاڻ سان هڪ تيز ڀالو ۽ نيزو به کڻندي ئي. ۽ پوءِ جڏهن موٽندي هئي هن جي گهوڙي تي هرڻ، ڦاڙهو يا ڪنهن شينهن يا چيتي جي کل يا تترن جو ڍير هن سان لٽڪيو ايندو هو. ڪنهن مهل ته هوءَ جنسي جيئرا جانور به جهلي ايندي ئي، هن طرح طرح جا طوطا به ڦاسايا... موکيءَ جي مڪان سان لاڳيتو چڙيا گهر به موجود ٿي ويو... قدرت انسان ذاتي کي ڪيڏيءَ نه ڏات سان نوازيو آهي.. جي هر ڪنهن کي آزادي هجي... جي هر ڪنهن کي وه ملي ته هيءَ دنيا هوند هتي ئي جنت بنجي پوي. موکي سچ پچ ته پنهنجي قبيلي جي جنت ۽ جنت جي خالق هئي. قبيلي جو هر ماڻهو هن سان پيار ڪندو هو ته هن کي عزت به ڏيندو هو.
موکي هڪري ڏهاڙي دستور مطابق شڪار ڪارڻ ٻيلي ۾ گهڙي، اتي کيس هڪڙو هرڻ نظر آيو. ٻيلي ۾ اڄ اوندهه هئي. آسمان تي ڪارا ڪڪر ڇانيل هئا، فضا ۾ هوا جو غيرمعمولي شور هو. پر موکيءَ، جو هرڻ کي ڏٺو، ته ڪلهي تان ڪمان لاهي تير چاڙهي هرڻ جو نشانو ورتو، هوءَ به بهترين تيزانداز هئي. هن جو ڪمان لاهي تير چاڙهي هرڻ جو نڙگهٽ ۾ لڳو. نشان ڪارِي هو. هرڻ ڪرڻ تي هو ته هرڻ تي ٻين تيرن جو وسڪارو ٿي ويو، اهي تير نه موکيءَ جا ڪين هئا، هن کي باهه وٺي ويئي. هوءَ سڄي ڪاوڙ وچان ڳاڙهي ٿي ويئي. هن سمجهيو ته اڄ ٻيلي ۾ ڪو ٻيو به آهي. هڪ ٻيلي ۾ ڪاوڙ وچان ڳاڙهي ٿي ويئي. هن سمجهيو ته اڄ ٻيلي ۾ ڪو ٻيو به آهي. هڪ ٻيلي ۾ ٻه شينهن ڪيئن ٿي سمائجي سگهيا! هن چوڌاري نهاري چڪاسيو پر کيس ڪجهه به نظر نه آيو. لاچار، بي ضبط ٿي، هن رڙ ڪئي. ”اڄ هن مهنجي ٻيلي ۾ ڪنهن پير پاتو آهي. ڪنهن شڪار ٿيل هرڻ تي هلان ڪئي آهي.... ڪير آهي اهو تستاخ، ڪير آهي... موکيءَ جو گجڪار وارو آواز ٻيلي ۾ ٻُرڻ لڳو. چوڌاري خاموشي هئي، رڳو هوا وڻن ۾ سوساٽ ڪري رهي هئي، ڄڻ ته موکيءَ جي چيڙائي رهي هئي... ڪو هن تي چٿرون ڪري رهيو هو. موکي غصي ۾ لالُ ٿي ويئي، ته هن ويجهو تمام هلڪو کڙڪو ٻڌو. موکي چيتي وانگر ٽپ ڏيئي گهوڙي تان لٿي.... کُڙڪي واري پاسي نيزو سنڀاليندي، ڪڙڪو ڪري چيائين، ”اچئي ٿو منهنجو وار، هاڻي تون پاڻ کي بچائي نهو سگهين.“ نيزو سرڙاٽ ڪري غائب ٿي ويو... ته هڪ جوڌو جوان موکيءَ جي سامهون نمودار ٿيو، هن جا ٻيئي هٿ مٿي هئا.... هن موکيءَ کي مرد سمجهي، چيو، ”آءٌ سمون سردار آهيان.... تون ڪير آهين؟..... ڪير به هجين پر تون بيشڪ بهادر آهين... شينهن جو پٽ آهين.... پر ايڏي لاابالائي ۽ الغرضائي ڇو......!“ موکيءَ تاڻيل ڀالو هيٺ ڪري حشمت سان چيو، ”سما سردار..... هن ملاقات جي مهرباني. آءٌ به گجر قبيلي جو سرواڻ آهيان“ سمي سردار ٻانهون هيٺ ڪري کيڪار لاءِ ويجو اچي هٿ ملايو. موکيءَ سمي سردار ڏانهن نهاريو. سمي سردار جون اکيو موکيءَ سان چار ٿيون. موکي سردار جي اکين کي ڏسي دهلجي ويئي. هن جي دل زور زور سان ڌڙڪڻ لڳي. بي خوديءَ وچان موکيءَ جو هٿ سردار جي هٿ ڏانهن وڌيو.... سمي سردار هٿ سان هٿ ملايو. موکيءَ جي سڌ ٻڌ نوکيءَ کان موڪلائي رخصيت ٿي ويئي... سمي سردار اک ڇنڀ ۾ هٿ جدا ڪري چيو، ”اي گجر قبيلي جا سردار.... تنهنجا هٿ ته بخمل کان به وڌيڪ نرم آهن..... انهن هٿن ۾ اهي ڀالا ۽ تير ته ڪونه ٿا سونهن!“ موکي، جنهن سالن کان، ڪنهن ڌارئي مرد جو، پاڇولو به ڪونه ڏٺو هو، سا پنهنجي سامهون خوبرو سردار کي ڏسي، اصلي اپسرا واري روپ ۾، موٽي، قدري شرمائجي ويئي، ۽ شرمائجي به ائين ويئي، جيئن شرم ٻوٽي ڪنهن شرير ڇوڪري جي هٿ لائڻ سان ڪومائجي ويندي آهي. حُسن ۽ حيا، موکيءَ جي خوبصورتيءَ ۾ خبر ناهي الائي ڪيترو اضافو آندو. موکيءَ کي جواب ڏيڻ وسري ويو. ڄڻ هوءَ ٻوڙي ۽ گُنگي هئي. هن جي خاموشيءَ ۾ به ڪي هزارين حروف هئا، هوڏانهن سمون سردار به ماٺ ۾ هو، ايتري ۾ سمي سردار جا ٻيا ست يار به اچي سهڙيا، رنگ ۾ ڀنگ پئجي ويو. موکيءَ کي ويساهي ۽ وٿي ملي ويئي، هن پاڻ کي سنڀاليندي، سڀني کي سلام ڪيو ۽ پوءِ لغام ڇڪيندي لانگ ورائي، گهوڙي تي چڙهي، هُن سڀني مانجهن کي مهمانيءَ جي دعوت ڏني. سمون سردار ۽ ان جا ست يار... اٺئي ڄڻا، موکيءَ جي مڪان ته پهتا. انهيءَ رات... انهيءَ رات، موکيءَ جي مڪان جي بات ئي ڪا اور ٿي پيئي. مهمانن جو آڌر ڀاءُ قبيلي جي هر فرد ائين ڪيو، جيئن ڄڻ اهي مهمان هنن جا ڪي پير مرشد هئا، هر ڪنهن نمي ۽ نوڙي ڪورنش ڪئي. مهمان خاني ۾ عطر ۽ عنبير جون اگربتيون ٻاريون ويون. طعام ۽ قيام جو اهتمام ٿيو، ميخاني ۾ مٽن جا منهن کلي پيا، سونگل صراحين ۾ سرور اوتي، وٽيون وارڻ لڳي، اٺئي يار مئي پياڪ هئا. موکيءَ جي ميخاني جي منڌ جو ذائقو ئي ٻيو هو. سري جون سرڪيون پيتائون.... چڪا چکيائون ته ڪيف ۽ خمار سان ڪڪورجي ويا، هر هڪ جي هيٺانءَ تان حجاب جا پردا کڄي ويا، حجاب پاسيرو ٿيو ته حجتون ٿيڻ لڳيون. ڄڻ ڪي ورهين جا وڇڙيل جگري دوست مليا هجن، ڄن ڪي رٺل يار وري پرتا هجن، موکيءَ جي قبيليءَ ۽ اٺن يارن جي ٽوليءَ ۾ ڪو فرق، ويڇو يا گمن ڪين بچيو. مهمانن ۾ ٻه سمان، ٻه سومرا، ٻه چنا ۽ ٻه چَوهاڻ هئا. هو سڀئي سورهيه، هو سڀئي هوڙه هئا، جيڏانهن نڪرندا هئا ته رڻ ٻاري ڇڏيندا هئا. سمي سردار جو نالو ”تارو“ هو، انهيءَ ڪري سڄي ٽوليءَ کي ”متارا“ سڏيندا هئا. متارا جنهن پاسي منهن ڪندا هئا ته راڄ، ڳوٺ ۽ شهر سندن ڏهڪاءُ کان خالي ٿي ويندا هئا. هو اڪثر ڦرلٽ ڪندا. ڌن دولت سميٽيندا، اڇين ڪڇين هڪڙي هڌان ٿي ٻئي پاسي وڃي نڪرندا هئا..... پر اهي متارا.... موکيءَ جي مڪان ۾ گنگي گانءِ وانگر گگدام ٿيو ويٺا هئا....
ميخاني واري محفل متل هئي ته موکيءَ، سڦوران جي ٽوليءَ کي ڳائڻ لاءِ اشارو ڪيو، ٽوليءَ جي راڳ، مجلس ۾ رونق پيدا ڪري ڇڏي. هر هڪ جهومڻ لڳو.... راڳ ڍرو ٿيو ته سونگل نچڻ شروع ڪيو.... سونگل جي ناچ، ناچ جي آواز ۽ آواز جي سرتار ته سڳئي وقت سري جي وٽين جي وارو وار..... سڀني ميخوارن کي مخمور ۽ مدهوش ڪري ڇڏيو. اهو سارو وقت موکي سمي سردار کي ڏسندي رهي. موکي سوچيندي رهي، موکيءَ جي دل موکيءَ کي ۽ موکي دل کي سمجهائيندي رهي..... هوڏانهن سمي جي حالت به ساڳئي هئي....
ناچ ختم ٿيو... ته سمي سردار پنهنجن ٻن ساٿين سومرن کي ڪو اشارو ڪيو، سومرن مجلس مان اٿي اٺن گهوڙن جي خرجينن وارا خزانا کڻي آڻي موکيءَ جي اڳيان رکيا. سمي سردار نهايت نهٺائيءَ سان چيو، ”اي گجر قبيلي جي سردر توهان جي مهماني ته اسان قبول ڪئي.... هاڻ اسين ته رڻ پٽن جا رولاڪ آهيون. تنهنڪري جتي اوهان اسان جي هيڏي عزت افزائي ڪري اسان کي پنهنجي جيءَ ۾ جايون ڏنيون آهن، هتي جيڪي ڪجهه هن وقت اسان وٽ موجود آهي سو نذراني طور پاڻ وٽ رکو ۽ اسان جو به مان مٿاهون ڪريو.“
سڀني وٺي ”صدق صدق“ ۽ ”مرحبا مرحبا“ ڪئي. موکيءَ جي مڪان ۾ هرڪو ماڻهو محفل جي رنگ رلين ۾ مصروف هو، پر جيڪڏهن ڪو بي چين ۽ بيقرار هو ته هڪڙو هو سمون سردار ۽ ٻي هئي موکي. موکيءَ جي دل ڪيترائي ڀيرا ڇڪي کاڌي، هن جي دل هن کي هر هر متاري ڏانهن ڏسڻ لاءِ مجبور پئي ڪيو، هن چاهيو ٿي ته مردانو لباس ڇڏي، وڃي سردار جي قدمن ۾ پوان، ته ساڳئي وقت سندن دل دليل ڊوڙائڻ لڳي... خبر ناهي مون کي ڇا ٿي ويو آهي. بيوقوف ته ڪانه آهيان، عورت جو عقل ڏائيءَ کڙيءَ ۾ چئبو آهي... سمون سردار.... پنهنجي ٽولي جو مهندار ئي ته آهي.... نه نه..... هو نڪي سردار آهي ۽ نه وري ڪو مهندار... هڪ ڌاڙيل آهي. ڪٿي هڪ ڌاڙيل ۽ ڪٿي هڪ موکي.... کوڙوئي ڪين ٿو لڳي...ها ها..... هو برابر هڪ چور آهي. هن منهنجي دل چورائي..... ڀلا ..... هو ور ور ڪري مون ڏانهن ڇو ٿو نهاري.... ڇو، ڇو آءٌ پاڻ بي حيا ٿي، کيس هر هر پيئي ڏسان.... هاءِ هي مون کي ڇا ٿي ويو آهي، خدا ڪري..... خدا ڪري، اڄوڪي رات اتي بيهي رهي.... سمون سردار سدائين منهنجي سامهون ائين ئي ويٺو رهي... ۽ائين ئي مون ڏانهن ڏسندو رهي. خبر ناهي..... هو ته هڪ ڇڙواڳ جوڌو جوان آهي. جيڪڏهن هو شادي شدهه آهي ته پوءِ منهنجو ڪهڙو حشر ٿيندو..... آءٌ برباد ٿي ويس. آءٌ بدبخت آهيان. منهنجي ماءُ مون کي مرندي مرندي جنم ڏنو.... ماٿيلي جي محل مان نڪتيس ته ڪاڪ تي بيشمار ڪوپا ڪسجي ويا، مومل ڏاگهه چڙهي.... مينڌرو جلي رکي ٿي ويو.... سومل منهن واهه ڪري دربدر ٿي. خود منهنجي ماءُ.... منهنجي ڪري دربدر خاڪ بسر ٿي آهي. آءٌ نڀاڳي آهيان. نڀاڳ کي وري ڪي سڱ ٿيندا آهن؟
’راڻي جي گود ورتل شهزادي..... سونن هندورن ۾ لڏڻ واري لاڏلي.... ۽ ڌاڙيل لاءِ چري! چري؟ هو ته پاڻ کي سمون سردار ٿو سڏائي.... تون... تون ته هڪ ٻانهيءَ ۽ نوڪرياڻيءَ جي لاوارث ڌيءُ آهين. حيف آهي تنهنجي حقيقت تي. لعنت آهي تنهنجي زندگيءَ تي.... ڪوهان ڪوهه دنيا کان پري.... برپٽن ۾ مڪان ٺاهي... لئيءَ مان لٺ ڀڃي سردار ٿي آهين.... لعنت آهي تنهنجي وجود تي..... سمي هردار جي شادي ٿيل هجي ته.... هن جي شادي ٿيل هوندي ته زهر کائي مري ويندس. قربان ٿي ويندس.... عشق ۽ محبت ۾ اها قرباني تڇ آهي......‘
آڌي رات لڙي چڪي هئي، متارن جي مهمانيءَ جو ٻيو دؤر شروع ٿيو، مزمانن کي سري ۾ سوڪ ٿيل گوشت پيش ڪيو ويو..... راڳ جي ٻي محفل شروع ٿي ويئي. مجلس ۾ هڪ ٻي جان به هئي جيڪا پريشان ۽ سرگردان هئي. اها هئي موکيءَ جي جيجل ماءُ، ناتر.... ناتر بظاهر ته شريڪ محفل هئي.... ناتر جيڪا تيرنهن تالي هئي، ناتر جيڪا شاطر هئي، اها ناتر جنهن ڪاڪ ۾ ڪِيس ڪيا... اها ناتر جنهن دنيا جون لاهيون چاڙهيون ڏٺيون هيون.... تنهن سمي سردار کي پنهنجي جگر جي ٽڪري تي پنهنجي ئي گهر ۾ ڌاڙو هڻندي ڏٺو.... ڌاڙو هڻندي ڪين ڏٺو پر ان کي چوريءَ ڪندي سڳ سوڌو پڪڙيو هو. قبيلي وارا موکيءَ کي نڀاڳي ڪري سمجهندا هئا.... پر ناتر موکيءَ کي چوکي ۽ سڀاڳي ڪري ڪوٺيندي هئي. موکي نه ڄمي ها ته ناتر جو مانُ هڪ تڪي جو به نه هجي ها. ناتر جون ست پيڙهيون محلن ۾ ڇاڻيندي ٻهاريندي ختم ٿيون هيون.
ناتر موکيءَ کي هڪڙي ڌاڙيل جي پٺيان ڪيئن ٿي لڳائي سگهي..... موکيءَ جيئن سمي سردار اڏنهن پئي نهاريو تيئن ناتر جک پئي کاڌا..... پر ڇا ڪري.... قبيلي جي رواج مطابق گهر آيل مهمان جي هوءَ ڪيئن بي عزتي ڪري، تنهن کان سواءِ هو ”متارو“ ڌاڙيل ناتر جي آنڊن ۾ هٿ وڌا هئا. ناتر بکايل اڪ جي ماکي ڪانه هئي...... ڌاڙيل ناتر جي آنڊن ۾ هٿ وڌا هئا. ناتر بکايل شينهڻ وانگر ڇتي ٿي پيئي هئي. هن جي مرضي هئي ته.... متاري کي چيري ڦاڙي ڪچو کائي وڃان. ناتر جيتوڻيڪ هن وقت پوڙهي هئي، پو موکيءَ کي، پنهنجيءَ ڌيءُ کي غلط رستي تي هلندو ڏسي، هن کي مومل ياد آئي. مومل کي ياد ڪندي ئي ناتر جا لڱ ڪانڊارجي ويا.... پر موکيءَ کي مرداني لباس ۾ ڏسي هن کي وڏو آٿت آيو. ناتر پاڻ سکي سمجهائڻ لڳي. ”موکي، موکي ته منهنجي ڌيءَ آهي. ناتر جي ڌيءُ پاڻ کي ڪيئن ٻوهي ۾ وجهندي. موکي جنهن پنهنجي ماءُ، جيڪا ناتر آهي ناتر، ناتر سان گڏجي هن بيشمار شهزورن کي شهه ڏئي مات ڪري ڇڏيو هو، سا ڪيئن ٿي پاڻ پنهنجي پيرن تي ڪهاڙي هڻي.....! نه نه..... مون کي يقين آهي ته اهي متارا موکيءَ جي وار کان پاڻ کي بچائي ڪين سگهندا.... بيوقوف..... جتي ٺوڳي هجن، اتي لوڀي بک نه مرن.ڳوهه کي کٽي کڻندي آهي ته شڪارين جا گهر ڳوليندي آهي.... مون کي پڪ آهي هو شڪار ٿي ويندا. متارا ٿا سڏائين پاڻ کي. موکي، تو ته پهرينءَ رات ۽ پهرينءَ ئي ملاقات ۾ متارن کان سموري دولت ڦري ورتي. وڏا آيا آهن نذرانو پيش ڪرڻ! هيءَ ته اڃا پهرين ٽڪي آهي، ٻي به ڏيندو الله..... ناتر دل ئي دل ۾ اٺسٺا ڪرڻ پاڻ کي پرڀايو.... ۽ پرچايو.
رات جو ٽيو پهر ختم ٿيڻ تي هو، محفل جو ٻيو دؤر ٿورو سرد ٿيڻ تي هو ته موکيءَ متاري ڏانهن منهن ڪري چيو، ”سمان سردار، هاڻي مجلس جو ٽيون ۽ وڌيڪ دلچسپ دؤر شروع ٿيندو.“
”واهه..... واهه.... موج ٿي ويئي. توهان جي ذوق ۽ شوق جي ڪهڙي ساراهه ڪجي، ههڙا بندوبست ته محلن ۾ ٿيندا آهن. سوچيان پيو.... توهان جا هي احسان ڪيئين لاهي سگهدناسين. دل ٿي چوي ته هيءَ رات ۽ هي رنگينيون سدائين رهن..... تاقيامت رهن......“ متاري جون اکيون ڪلاڪ جي سان ڪڪورجي ويون هيون. هن جون اکيون ٽانڊن وانگر چمڪي رهيون هيون.... اوچتو موکيءَ جي ڪڪڙن دس هنيا.....
سمون سردار ٽپ ڏيئي اٿيو، سردار اٿيو ته هن جا ساٿي به سنوان ٿي اٿيا، سردار چيو، ”دوستو، مهرباني..... هاڻي موڪلاڻي ڪانهي، اسان جي اسهڻ جو وت ٿي ويو آهي. اجازت ڏيو ته جڳي رمندا رهن.“ موکيءَ چيو ”جيڪي وڃان وڃان ڪن سي رهي رهندا ڪيترو.... پر مهرباني ڪري هڪ ٻه ساعت ترسو..... جيڪر ويهو.... ته محفل جو آخري جام آڻيون.“
”اوهان جي هجت اسان لاءِ حڪم جي برابر آهي، پر ميڙو متل ڇڏجي......اسين هاڻي هڪ پلڪ به وڌيڪ ترسي نٿا سگهون.“ ائين چئي متارا ميدان خالي ڪري مڪان کان ٻاهر نڪتا.
موکي اڃا به مرداني لباس ۾ هئي، موکي به خاص حلقي سان متارن کي الوداع ڪرڻ لاءِ آئي.... ڇوڻ لڳي، ”سردار ڀيرو نه ڀڃجو. موکيءَ جي مڪان کي نه وسارجو. وري ڪڏهن ديدار ٿيندا.....؟ واعدو ڪريو...... وري ڪڏهن ايندا.“
سردار تعجب مان وراڻيو، ”سردار..... موکيءَ جو مڪان وري ڪهڙي بلا آهي.“
”هيءُ غريب خانو! نه نه هي ته گجر سردار جو دولت خانو آهي. ڪيئن سچ آهي نه؟ پر سردار اها موکي ڪير آهي؟“
فضا ڀنل هئي، آسمان ستارن سان جڙيل هو، موکي متاري جي سوال جو ڪهرو جواب ڏئي. اسمان يت پوئين پهر جي اڇ وڌڻ لڳي. متارن جا گهوڙا سنجيا هڻڪارون ڪري رهيا هئا، موکيءَ متاري ڏانهن نهاري ڪنڌ جهڪائي چيو ”سردار.... موکي اسان مان ئي آهي پر... پر وري ڇا..... سردار ڇا اسان کي ايرو به پڇڻ جو حق ڪونهي.... موکي منجهندي منجهندي جواب ڏنو. سردار.... اوهان کي شايد..... اوهان کي اندازو ئي ڪونهي...... توهان جو..... نه نه معزز مهمان جو اسان تي..... ڪيڏو حق آهي.“...... واقعي.... واقعي سرڪار..... ائين چئي اٺئي پار گهوڙن تي سوار يٿا، موکيءَ وڌي وڃي متاري واري گهوڙي جي واڳ کي جهليو ۽ پڇيو..... ”اي سردار، ڀلا اوهين، وري ڪڏهين منهن ڏيکاريندا..... اي.... دوست.... اوهين ڪٿي ٿا رهو؟
متاري لغام کي تاڻيندي ٽهڪ ڏيندي..... چيو.... ”معزز ميزبان.... ميلو ۽ ملاقات قسمت جي اختيار آهي. مصلحت انهيءَ ۾ آهي ته اوهين وڌيڪ اتاولا نه ٿيو. اسين رهون ڪٿي ٿا، هينئر ۽ هن وقت ته تنهنجي اڳيان بيٺا آهيون. اسان جي دنيا ئي نياري آهي. اسين ڪٿي به ڪونه ٿا رهون، جوڳين جي ڪا جوءِ ٿيندي آهي؟ اڄ هتي ته سڀاڻي هُتي....“ ائين چئي، متاري گهوڙي کي اڙي هنئي، ته اٺن جوانن جي اٺن، گهوڙن، جي ”ڪڙپٽ ڪرپٽ“ جو آواز يڪساهي آسمان ڏانهن بلند ٿيو.... زمين دهلجي ويئي. موکيءَ سرد آهه ڀري، اُتي ئي مٿي تان مولهاٽو لاهي زمين تي ڦٽو ڪري وٺي مڪان ڏانهن ڊوڙ پاتي ۽ پنهنجي ڪمري ۾ دروازو بند ڪري ڦان ٿي ڪري پئي.
رات کٽي، باک ڦٽي، پرڀات موڪلايو ۽ صبح صادق ظاهر ٿيو... رات جي تات قبيلي جي سڀني انسانن کي ٿڪائي ڇڏيو هو، سڀئي.... نشي ۽ خمار ۾ سرشار هئا، جيڪو جتي هو سو اتي ئي ڊهي... سمهي رهيو. موکيءَ جي مڪان تي چپ چپات جو قبضو هو، سورج شاخون ڪڍيون. آسپاس جي ڪائنات، ڪر موڙي سجاڳ ٿي، ڏينهنجو هڪڙو پهر چڙهيو ۽ ٻيو پهر لٿو. پر مڪان جا اوجاڳيل انسان اڃا موڳا ٿيل هئا. سچ پچ ته ننڊوري ننڊ موت جي ڀيڻ آهي. سڀني کان پهريائين ناتر سجاڳ ٿي. سجاڳ ٿيڻ سان ئي ناتر کي نامعلوم ڊپ ۽ خوف وڪوڙي ويو. هن کي اهو انديسو ٿيو ته متان متارا، ڪٿ موکيءَ کي وري موٽي کڻي نه ويا هجن. ناتر چوڪيدار وانگر مڪان جا چڪر هنيا. هر ڪا شيءِ پنهنجيءَ پنهنجيءَ جاءِ تي موود هئي. سڀڪجهه ٺيڪ ٺاڪ هو. پر موکيءَ جي ڪوٺيءَ جو دروازو بند هو، ناتر وڌي دروازي تي زور لاتو. موکيءَ جي ڪمري جو دروازو ڪو اندران بند هو. ناتر دروازو ڪو اندران بند هو. ناتر دروازي جي ڪڙي کي پهرين هوريان ۽ پوءِ ڏاڍي کڙڪايو. هن موکيءَ کي سڏ ڪيا، ناتر کي ڪوبه جواب نه مليو، البت گهر جا سڀئي ڀاتي اکيون مهٽي اٿيا ۽ انهن مان ڦري گهري ڪيترائي ناتر وٽ آيا ۽ منجهيل منجهيل ڏسي، کائنس سوالن تي سوال ڪرڻ لڳا. دروازي تي وري زور آزمائي ڪئي ويئي، نتيجو ڪجهه به ڪين نڪتو، نيٺ هڪڙي ڄڻي ڇت جي دريءَ مان ٽپو ڏيئي اندران وڃي دروازو کوليو.
موکي اندر موجود هئي. پر هن جو ابتر حال هو، هوءَ بيهوش هئي، هن جا وار ڇڙوڇڙ هئا. هن جي جسم تي پيل زنانو جامون ليڙون ليڙون ٿيل هو، هنڌ بسترو ڇا جو؟ هوءَ اونڌيءَ منجيءَ تي ابتي ليٽيل هئي، ناتر.... ديوانن وانگر ”موکي، موکي، موکي“ ڪري روئڻ ۽ پٽڻ لڳي. هڪڙي چڻي موکيءَ کي سبتو ڪري مٿس چادر وڌي، ٻئي ڪنهن هن جي هٿن پيرن جون تريون مهٽيون، قبيلي جي ڏاهي ويڄ، موکيءَ جي نبض ڏٺي.... عطر گلاب جو ڌوپ جلايو ويو. چميگويون شروع ٿي ويون. هر ڪنهن پنهنجو خيال ظاهر ڪيو چي، ”موکيءَ تي پرين جو سايو پيو آهي. موکيءَ کي ڪو صدمو رسيو آهي. موکيءَ سان ڪنهن ڊوهه ڪيو آهي. نه نه هن کي حساب ٿيو آهي، متارن موکيءَ سان کريب ڪيو آهي. ڏنڀ ڏيوس ته هوش ۽ سرت ۾ اچي.“ مطلب ته جيترا منهن اوتريون ڳالهيون..... ناتر بيزار ٿيندي، سڀني کي دڙڪا ڏيئي، ٻاهر هڪالي ڪڍيو. باقي وڃي ويڄ ۽ ناتر بچيا. ناتر ويڄ جي پيرن تي ڪري پئي ۽ چوڻ لڳي.... مهرباني ڪري مون کي جلدي ٻڌاءِ ته منهنجي لاڏليءَ سان ڪهڙي ماجرا آهي! هن کي ڇا ٿي ويو آهي.... ناتر موکيءَ جي وات ۾ ماکيءَ جا قطرا وڌا ۽ پٽ تي ليٽي پيئي دانهون ڪري دعائون گهرڻ لڳي، ته ويڄ ناتر کي چيو، ”ڏس ڏس، موکيءَ اکيون کوليون آهن. خدا جو شڪر آهي، موکياڻي مهندارِ زندهه آهي. موکيءَ برابر اکيون کوليون هيون، ناتر موکيءَ جي مٿي تي هٿ ڦيرائيندي زندهه آهي. موکيءَ برابر اکيون کوليون هيون، ناتر موکيءَ جي مٿي تي هٿ ڦيرائيدني چيو، ”منهنجي مٺري توکي ڇا ٿي ويو آهي؟ جي مٿي تي هٿ ڦيرائيندي چيو، ”منهنجي مٺڙي توکي ڇا ٿي ويو آهي؟ تو سان ههڙو ڪلور ڪنهن ڪيو آهي؟ منهنجي موکي مون کي معاف ڪر.... رات منهنجيءَ دل توکي بد دعا ڏني هئي. آءٌ پنهنجي ڪاري زبان وڍي اڇلائي ٿي ڇڏيان. منهنجي ٻڇڙي، مون کي معاف ڪر..... آءٌ تنهنجي ماءُ آهيان. مون سان دل جو حال اور، ڇو ٿي وهلور وڃين.“
موکيءَ اکيون ته کوليون هيون، هوءَ هوش ۾ ته آئي هئي، مگر پنهنجي ماءُ ڏانهن اهڙيءَ خالي خالي نگاهه سان هاري رهي هئي، ڄڻ هوءَ ڪجهه ياد ڪري رهي هئي. هن جي چهري تي ڪوبه خوشيءَ ۽ رنج جو احساس ڪونه هو، شايد هوءَ بيمار هئي، شايد هوءَ ٿڪل هئي، شايد هن کي ڪجهه به ڪين ٿيو هو... ناتر کي اطمينان ٿيو، ٿوري عرصي کان پوءِ موکي پاسو ورائي، سامهون ڀت ڏانهن گهورڻ لڳي، ماڻس ويجهو آيس ته کيس ڏسي، مشڪي، کڻي اکيون پوريائين. ناتر کي هاڻي خاطري ٿي ته موکي هاڻي خطري کان ٻاهر آهي. ايتري ۾ موکي اکيون پوري سمهي رهي..... رات جو ناتر به ساڳئي ڪمري ۾ ستي.
ٻئي ڏينهن تي موکي معمول مطابق اٿي ويٺي ۽ ڪجهه کائڻ پيئڻ لاءِ گهريائين، چئن پنجن ڏينهن کان پوءِ موکي بلڪل تندرست ٿي ويئي، ڄڻ ڪجهه ٿيو ئي ڪونه هو. هوءَ پنهنجي قيبلي جي ڪمن ڪارين ۾ مصروف رهڻ لڳي. فرق رڳ اهو ٿيو، جو شروعات ۾ هو اڳئين وانگر مردانو لباس ڍڪي ٻاهر نڪري ويندي هئي. ۽ دير سان موٽندي هئي، يا ماڳهين پنهنجو زنانو وڳو ڍڪي، اڪيلي اڪيلي ويڳاڻي ويهي ڳائيندي هئي. هن جي ڳائڻ ۾ سوز هو.... هن جي اکين ۾ ڪنهن جو انتظار هو. ناتر پنهنجيءَ پر ۾ موکيءَ کي وندرائڻ ۽ خوش رکڻ جا ڏاڍا جتن ڪيا، پر خبر ناهي موکيءَ کي ڇا ٿي ويو آهي. جلدي قبيلي جي هرڪنهن ماڻهوءَ کي خبر پئجي ويئي ته موکيءَ کي ”متاري“ جي جهوريءَ ئي جهوريو آهي. هن جي حالت ڏسي سڀني جي دلين ۾ همدردي پيدا ٿي، سڀئي متارن کي ڳولڻ لڳا. ۽ خبر ناهي هو متان لاءِ ڪيڏو دربدر ٿيا. پر خبر ناهي متارا ڪيڏانهن هليا ويا هئا، ڪٿي ٿي رهيا، ۽ ڇا ٿي ڪيائون.... هوڏانهن موکي هر روز ماري جي اوسيئڙي ۽ انتظار ۾ وڌيڪ پريشان ۽ سرگردان رهڻ لڳي. موکيءَ کي ناتر باربار سمجهايو ۽ سيکاريو. پر موکيءَ کي انهن هدايتن تي ڪهڙي ضرورت هئي! وقت گذرڻ سان زخم ڀرجي ويندا آهن. دنيااريءَ جا واقعا، حادثا.... ۽ حقيقتون پنهنجو وجود مٽائي غائب ٿي وينديون آهن. پر موکيءَ ۽ ناتر جنهن هزارن ۽ بيشمار ماڻهن کي پڙهايو ۽ سيکايو هو، سي اڄ پاڻ پڇائينديون ۽ ڳولينديون ٿي رهيون. هفتا، مهينا ۽ سال گذري ويا. موکي روز رات جو..... انهيءَ رات کي ياد ڪري ڳوڙها ڳاڙيندي ۽ هنجون هاريندي هئي.
موکي مايوس ٿي، نااُميد ٿي وري به آسري ۽ اعتبار جي خوش فهمين ۾ مبتلا ٿي ويندي هئي. هن نئين سر وري پنهنجي مڪان کي وڌيڪ سڌاريو ۽ سنواريو. راڳ ۽ رقص جون محفلون.... ميخاني جا مت..... سوز ۽ ساز جا نغما.... موکيءَ جي مڪان ۾ وڏو انقلاب آيو... پر موکيءَ جي اندر جي آنڌ مانڌ..... هن جون معمولي خواهشون ۽ هن جون معصوم حسرتون....موکي محروميءَ جو اهڙو مدفن ۽ اهڙو مرڪز بنجي پيئي جتي ڄڻ ڪنهن عابد زاهد ۽ پارسا سئو سالن جي عبادت ڪئي هجي ۽ حقيقي معبود جي پرستش جي ذوق ۾ هزارين سجدا ڏنا هجن. رضا تي راضي، صابر ۽ شاڪر.... موکيءَ جو مان وڌي ويو.
پر ناتر.... هن دنيا جي ناتر، ناتر پنهنجي ڌيءَ کي ڏسي پاڻ کي هيچ ۽ ذليل سمجهڻ لڳي، هن جي ڌيءَ.... هن جي نه رهي هئي. ناتر کان اهو سڀڪجهه ڪيئن ٿي برداشت ٿي سگهيو.... پر هوءَ هڪ ماءُ ٿي.... ڪري، ڪري به ڇا ٿي سگهي...... وقت گذرندو رهيو. ماضي به ناتر کي نمائي ۽ بدلائي نه سگهيو، هوءَ ناتر..... اڃا به ڪجهه نه ڪجهه سوچي ويچاري ۽ رٿي رهي هئي. ڪي سال گذري ويا.... موکي زمين ڏانهن نهاريندي هئي ته ناتر آسمان کي تڪيندي هئي. نيٺ هڪ رات، هڪ موکيءَ جي مڪان تي متارا اچي وارد ٿيا.
متارا ڇا آيا. موکيءَ جي مڪان جو نقشو ئي ڦري ويو. محل جو بندوبست ٿيو، راڳ ۽ رقص جي مجلس شروع ٿي، ميخاني جا مٽ..... جام ۽ صراحيون ۽ پيمانا ٽڪرجڻ لڳا.... موکي پنهنجي اصلي عورت واري روپ ۾ هار سينگار ڪري اچي متاري جي اڳيان ويٺي، موکيءَ جي چهري تي ازلي حسن جلوي نما هو..... متارو..... اهو نظارو ڏسي.... حيران ٿي ويو.... هو خوابن جي دنيا ۾ هليو ويو، جيئن موسيٰ طور جي تجليءَ جو تاب نه سگهي سگهيو هو، تيئن..... متارو به هوش و حوس وڃائي ويٺو، موکيءَ راز و نياز سان ڳالهيون ڪري، کيس سهارو ڏنو..... ڪڪون جو دؤر شروع ٿيو، راڳ رقص پنهنجو رنگ ڄمايو.... اڄوڪي رات، گجر قبيلي جو هرهڪ انسان بي انتها خوش هو. ۽ متارا، جيڪي موکيءَ جي نئين روپ سان متعارف ٿيا هئا.... ۽ سندن سردار متارو ۽ موکيءَ جو مڪان.... شايد بهشت برين جو بهترين حصو زمين تي نازل ٿيو هو..... موکيءَ ۾ اڄ ڪائنات جو سارو سحر ۽ قدرت جي سموري سونهن سوڀيا، نزاڪت ۽ نفاست سمايل هئي، اچوڪي محفل جا نغما ۽ ساز.... بي خوديءَ جو جادو ۽ طلسم هئا.... موکي ۽ متاري ڀريءَ محفل ۾ ظاهر ظهور ڪي فيصلا ڪري ورتا..... نگاهن نگاهن۾ دلين جا سودا ٿيا. سري جي وٽين ۽ وٽين جي وار ڦير... عقل ۽ خرد کي رخصت ڏيئي دنيادارن ڏانهن روانو ڪيو. هرهڪ انساني جزبات کان بي نياز ٿي ويو هو. محفل جو لحظو لحظو ۽ هرهڪ ساعت... هر ڪنهن کي، نئين ۽ نرالي آگاهيءَ سان روشانس ٿي ڪرايو. هر هڪ فرد... ان وقت... ازل جو رازدان هو. گمان ۽ شڪ جا انديشا.... سچ ۽ حق جا پيغامبر بنجي آيا. حاضرين وجود جا فاصلا ختم ڪري عالم امڪان جي منزل تي پهتا. وقت ۽ زمانو، زماني جي رفتار ۽ دنيا جي گردش حيرت ۾ گرفتار ٿي، انسانن جو مشاهدو ڪرڻ لڳي. هستيءَ ۽ هئڻ جي حقيقت بي معنيٰ ٿي ويئي... شايد... گجر قبيلي ۽ متارن جي هيءَ گڏيل مجلس خواب و خيال هئي.
رات جو ٽيون پهر ٿيڻ وارو هو. ناتر متارن وٽ....ناتر... مهمان وٽ، هڪ بلوري صحرحي ۽ شيشي جا ساغر کڻي آئي. هن ڀري ڀري، متارن کي پُر پالا پيش ڪيا. جنهن جام ٿي چاڙهيون تنهن هڪڙي ڳيت ٿي ڏني... ۽ وري ٻئي جام جي ٿي تقاضا ڪئي... جيئن جيئن متارن تي نشا چڙهيا... تيئن تيئن... هو سرور ۽ ڪيف ۾ ٿي ڪڪوريا. سازن جا نغما پوري عروج تي هئا. ته موکيءَ ناتر کي چيو ”امان هڪڙو پيالو مون کي به ڏي ته پنهنجي هٿن سان متاري کي پياريان. پيالو موکي جي هٿن ۾ آيو پيالي واري منڌ ڇلڪي رهي هئي...ته متارو گھيراٽجي ڪري پيو. موکي پيالي واري چسڪي پاڻ چاڙهي متاري جو لڙڪيل ڪنڌ پنهنجي جوٽ تي رکي ۽ هوا هڻي هوشيار ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، ته ناتر پوئتي هٽي، وري اڳتي وڌي...متاري...جا ٻيا دوست به وٺجي ويا... هر هڪ بولاٽي کائي جو جتي هو سو تتي وٽ کائيندي ڪري پيو... موکي... ناتر ڏانهن نهاريو... ناتر سڀني کي قاتل زهر پياريو هو. موکي ڏائڻ وانگر... نانگڻ نهاريو.... ناتر سڀني کي قاتل زهر پياريو هو. مکي ڏائڻ وانگر... نانگڻ ونگر... سرڪندي موکيءَ وٽ آئي... ميزبان جو خمار ۽ ڪڪوهه جي ڪڪور اکين اڳيان ٿيل حادثي ڪري... افور ٿي ويا... خوشي ۽ شادمانو... ماتم سراءِ ٿي ويو. هر ڪنهن کي ڏندين آنڱريون اچي ويون... موکيءَ به گھيراٽجي... پيچ تاب کائيندي... متاري جي لاش کي چهٽندي، بيوسيءَ جي عالم ۾ ”امان، امان.... متارا.... ۽ امان امان جي آخري آواز ڪڍيو....
ناتر موکيءَ جي ويجهو اچي ساڳئي قاتل زهر واري صراحي پنهنجي وات ۾ ليٽائي.... موکي.... منهنجي مٺڙي موکي.... ترس ته آءٌ توسان گڏ هلان ٿي.... ناتر موکيءَ جي پيرن ۾ ڪري پساهه پورا ڪيا... ۽ موکي... مون کي ته اڳ ۾ ئي.... عالم ارواح ۾ پهچي چڪي هئي... موکيءَ جي مڪان ۾ سردار ۽ سندس ست ئي يار.... اٺين موکيءَ ۽ نائين ناتر.... نون ڄڻن جا لاش بي ڪفن.... پيا رهيا.... گجر قبيلي جي باقي انسانن ڏاڍي ضبط ۽ تحمل سان موکيءَ جي مڪان واري دامن ۾ نون ئي ڄڻن کي دفن ڪيو ۽ پوءِ پاڻ مڪان کي خالي ڪري ٻيءَ منزل جي تلاش ۾ نڪتا.
متارا موکي ۽ ناتر.... صديون گذري ويون هن سرزمين جي گود مان نڪتا ۽ وري اتي ئي واپس موٽي آيا. هن ڪائنات جو ذرو ذرو فاني ۽ بي بقا آهي.... بقا ۽ فنا جو سلسلو.... ڪن فيڪون جي صدا.... ازل کان ابد تائين جاري ۽ ساري رهندي. هڪڙا پيا وڃن ته ٻيا اچيو انهن جي جاءِ والارين ۽ زندگي.... زندگيءَ جو ميلو... ۽ حياتيءَ جو هل هنگامو سدائين جاودان، متل ۽ موجود رهندو... تنهن کان پوءِ انسان جو عشق.... عشق جيڪو ازل کان اسان سڀني کي عنايت ٿيو آهي.... اسان وٽ امانت طور هميشه محفوظ رهندو..... وقت، حالات ۽ دنيا جا ٻيا حادثا اسان جي هن مقدس ورثي کي ڌرتيءَ کان الڳ ۽ جدا ڪري نٿا سگهن.... جاندار واقعي جر تي ڦوٽي مثال آهن.... پر زندگيءَ جو ميلو.... جِيوتَ ۽ جيوَت جو سَحَرُ لاڳيتو لڳو رهندو قائم ۽ دائم رهندو.... حق موجود.... سدا موجود!!