هڪ شام- هڪ رات
”بابا! بابا! ڊاڪٽر چوي ٿو ته ڪڪيءَ کي نمونيا ٿي پئي آهي.“ نجمه ڪڪيءَ کي واپس آڻيندي پيءُ کي ٻڌايو. ”بابا! ڊاڪٽر اهو به چيو آهي ته جيئن دير ٿيندي، تيئن ڪڪيءَ جي حالت خراب ٿي ويندي، تنهنڪري هن کي هڪدم سُئي هڻايو.“
رشيد وچولي طبقي جو هڪ ٻچڙيوال ۽ معمولي سرڪاري ملازم هو. معمولي پگهار مان ڇڪي تاڻي مهينو گذاريندو هو. ڌيءَ جي اها ڳالهه ٻڌي، رشيد جي منهن جو پنوئي لهي ويو. هن پهرين سمجهيو هو ته ڪڪيءَ کي معمولي بخار آهي. پر نمونيا جو ٻڌي، هو فڪر ۾ پئجي ويو، ۽ ڪجهه سوچي، هو پاڻ ڪڪيءَ کي کڻي ڊاڪٽر وٽ ويو. ڊاڪٽر شرافت سان مليس ۽ صلاح ڏنائينس ته ”ڪڪيءَ کي هڪدم سئي هڻايو!“ البت اهو به چيائين ته ”اها سئي پينسلين جي آهي، جيڪا اڄڪلهه بلئڪ تي ملندي.“
رشيد دل ئي دل ۾ پنهنجي کيسي جو اندازو ڪندي، سوچيو ته ”انهيءَ جي مون ۾ توفيق به آهي يا نه. ڌن، دولت ۽ پئسا، جن جي هٿن ۾ آهن، اُهي ته مزي سان ويٺا اسان جو تماشو ڏسن. اسان جي زندگي هنن جي کيسن ۾ پيل نوٽن جي ٿهن ۾ قانون جي جادوگريءَ سان سسندي ۽ سوڙهي ٿيندي رهندي آهي. مردو سرڳ وڃي يا نرڳ، تنهن سان هنن جو ڇا واسطو! جنهن شيءِ تي ڪنٽرول پوي، جنهن شيءِ کي زندگيءَ لاءِ ضروري سمجهيو وڃي، اها حڪم نڪرندي ئي ڪافور ٿيو وڃي. پر ساڳئي وقت چؤڻا پنجوڻا پئسا ڏجن ته تريءَ تي بهشت، جيڪي کپي سو حاضر، اسان جهڙن سفيد پوش ماڻهن کي ته انهيءَ کان به جواب. چي، ”مسٽر، معاف ڪجو! اها دوا اسان وٽ ڪانهي. انتظار ڪريو، ٻن ڏينهن کان پوءِ مال ايندو! ايستائين ڊاڪٽر سان صلاح ڪري ڪنهن ٻيءَ دوا مان پورت سورت ڪريو.“
وري ٻي دوا تجويز ٿي، ۽ ان لاءِ پڇا شروع ٿي. دڪان واري جو لڳ ڀڳ جواب اهو ساڳيو: ”سائين! انهيءَ دوا رکڻ لاءِ اڃا تائين ليسن ڪونه مليو آهي، درخواست ڏيندي سڄا سارا ڇهه مهينا ٿي ويا آهن، نه آهي ٻڌڻ وارو نه سُڻڻ وارو. چئو ته اها دوا ڪنهن ٻئي دڪان تان گهرائي ڏيانوَ. هميشه جا گراهڪ آهيو، پر دڪاندار ٻٽي پئسا وڌيڪ وٺندو. پاڻ کي ته پائي به حرام آهي، ملي ته غنيمت ڄاڻجو. پنهنجي غرض جي پورائيءَ لاءِ ٻٽي پئسا وڌيڪ ڏنَوَ ته اهم ڪونهي. تازو انهيءَ دوا لاءِ هٽ هٽ ڪري ڳولا ڪئي هيم، ته به ڪٿي ڪانه ملي.“
رشيد موٽي ڊاڪٽر وٽ آيو، جنهن سندس پريشانيءَ کي محسوس ڪندي چيو: ”اوهين فڪر نه ڪريو. آءٌ پنهنجو ماڻهو ميڊيڪل اسٽور تي موڪليان ٿو ته سئي وٺي اچي. اڌ ڪلاڪ کن ترسڻو پوندو. چئو ته گهرايان. هونئن به ته ڪڪيءَ جي حالت نازڪ آهي ۽ سئي ضرور لڳندي.“
رشيد کان وڌيڪ ڪجهه به سوچيو نه ٿيو ۽ هو رڳو ايترو چئي سگهيو، ”ڊاڪٽر صاحب! ڀل گهرايو، آءٌ ترسان ٿو.“ هن کي پنهنجي ٻيءَ ڌيءَ جي بيماري ياد آئي، جڏهن ڊاڪٽر جي پرمٽ ۽ ايڪيهن روپين جي موٽيءَ تان هٿ کڻڻ کان پوءِ به هن کي ٽائيفائيڊ جون نيون گوريون نه ملي سگهيون هيون، ۽ سندس معصوم نياڻي پورا چاليهه ڏينهن تپ ۾ ڳهندي ڳهندي ڪنڊا ٿي ويئي هئي. اهو سوچي هن نجمه کي چيو ته ’گهران ڏهه روپيا وٺي اچ!‘
نجمه موٽي آئي، ۽ چيائين ته ”اوهان جو دوست نعيم، ڪريم، سليم ٻاهر بيٺا آهن.“
”بيٺا آهن ته آءٌ ڇا ڪريان؟“ هن وراڻيو ۽ دل ئي دل ۾ سوچڻ لڳو ته ’هو دوست آهن يا دشمن، مون وٽ آيا آهن، ٻيو نه ته ايرانيءَ جي هوٽل تي چانهه ۽ سگريٽ ته هنن به لهڻا؛ چار اسپيشل چانهيون ۽ چار ڪئپسٽن جا سگريٽ. اهي دوست پير مرشد کان گهٽ ته ناهن، دوستيءَ جي نالي ۾ اهو خرچ مري به ڪرڻو آهي. کڏ ۾ پوي اهڙي دوستي، اڄ مون کي پنهنجي ڌيءَ کي سُئي هڻائڻي آهي، هڪ طرف هڪ معصوم جي زندگيءَ ۽ موت جو سوال ۽ ٻئي طرف هي دوست! ڀلا مون سڃي وٽ ڇو آيا آهن؟ مون کي دوست نه گهرجن. آءٌ هنن جون خوشامدون ڇو ڪريان ۽ ڇا لاءِ هيءَ روز روز جي کيسي ڦُر سهان. ٻنپهرن جو مليا هئا. جواب مليو هُئن ته اسين ڪونه هونداسين. اوهين نه اچجو. پوءِ هينئر ڇو اچي پَرگهٽ ٿيا آهن؟ ڀلي ته بيٺا رهن، آءٌ به اڄ هنن سان نه ملندس. هتي اسپتال ۾ ئي ويٺو رهندس. خبر به اٿن ته ڪڪي بيمار آهي، انهيءَ هوندي به پٺ نه ٿا ڇڏين. اڄ انسان ڇو اهڙو سنگدل ٿي پيا آهن؟ مروان موت ملوڪان شڪار!‘
رشيدَ، اسپتال جا سينگاريل ڪمرا ۽ فرنيچر ڏسي، سوچيو ته هيءُ سمورو ٺاٺ ڍانگر مون جهڙن ڪنگالن جي پگهر مان ئي ٺهيو هوندو. ڪمائين هڪڙا ۽ عيش عشرت ڪن ٻيا.
”ڊاڪٽر صاحب! گهڻا پئسا؟“ هڪڙي بيمار جي آواز هن جي خيالن جو سلسلو ٽوڙي ڇڏيو.
”پنج روپيا سئيءَ جا ۽ ٻه روپيا دوا جا،“ ڊاڪٽر وراڻيو.
”ڊاڪٽر صاحب! ڪجهه مروت ڪريو، آءٌ غريب آهيان.“
”تڏهن ته توکان واجبي پئسا وٺان ٿو. ايم بي بي ايس آهيان- پنجن روپين کان گهٽ سئي هڻائي نه وٺندس. تپاس مفت، انهيءَ ڪري جو تون غريب آهين، باقي ٻن ڏينهن جي دوا جا ٻه روپيا، اها دوا جي اصلي قيمت آهي. مون وٽ سرڪاري اسپتالن وانگر شيشن ۾ سالٽ جو پاڻي ڪونهي. چڱو، جلدي ڪڍ ست روپيا ته ٻين مريضن کي اڪلايان.“ ڊاڪٽر بيزار ٿيندي چيو.
”پرڀو پرڀو“ جا لفظ وري ڊاڪٽر جي ڪنن تي پيا، ڊاڪٽر جي دل ۾ کٽڪو ٿيو مگر الائجي هو ڪهڙو خيال ڪري اُٿيو، صبح صفا ٿي ويو هو. موهن لعل شيانا جو ڪمرو هڪ هوشيار نرس جي حوالي ڪري هن کي هدايتون ڏيئي پنهنجي ڪمري ۾ آيو، کيس اڄ دل ۾ آنڌ مانڌ پئي ٿي، تڙ تڪڙ ۾ وهنجي سنهنجي ڪپڙا بدلائي نيرن ڪرڻ لڳو. ڏسڻ ۾ ته ائين پي آيو ته هو نيرن ڪري رهيو هو. مگر هن جو دماغ ڪنهن لڪل ڳجهه کي کوٽي ڪڍڻ لاءِ شياما جي پهرينءَ ڏينهن يعني پاگل خاني ۾ داخل ٿيڻ واري ڏينهن کان آخري نظاري تائين هڪ هڪ ڏينهن کي جانچڻ ۾ مشغول هو. ڪيڏي مهل هن جي پيشانيءَ ۾ گهنج پي پيا، هڪ گراهه کان پوءِ ٻي گراهه جو دامرو منٽن جي نوبت تي وڃي رسيو. شياما جي ٽن سال جي عرصي جو هڪ هڪ ڏينهن هن جي پيشانيءَ ۾ گهنج پي پيا، هڪ گراهه کان پوءِ ٻي گراهه جو دامرو منٽن جي نوبت تي وڃي رسيو. شياما جي ٽن سالن جي عرصي جو هڪ هڪ ڏينهن جي دل جي پردي تي چٽجڻ لڳو. مگر نيٺ ڏينهن خلاص ٿي ويا، پردو سفيد ٿي ويو. هن جو دماغ لوڏا کائڻ لڳو، سامهون چانهه جي ٺريل ڪٽليءَ کي ليٽائي پيالي ڀريائين چپن کي وجهو آني ٽي چار لاڳيتا ڍڪ ڀريائين اکيون پوري ڪرسيءَ تي ليٽي پيو، الائجي ڪيترو وقت ائين ئي ويٺو رهيو، گهڙيال پورا ٻارنهن وڄايا، نرس پنهنجي ڊيوٽي تان لهي ڊاڪٽر وٽ حال احوال ٻڌائڻ آئي.
”ڊاڪٽر صاحب، اوهان جي محنت شايد سڦلي ٿئي، شياما پورا پنج ڪلاڪ ننڊ ڪئي. گهڻي فرحت ۽ آرام اٿس، باقي ايترو چوي ٿي ته ڀلائي ڪري منهنجون اکيون کولي ڇڏيو، اکين ۾ جلن ۽ باهه اٿم بت ته سڄو سڙي پيو اٿم.“
ڊاڪٽر جي اکين چمڪاٽ کاڌو خوشيءَ جي لهر چهري مٿان ڇانئجي ويس، دل ئي دل ۾ ڌڻي جو شڪرانو ڪري نرس کي چيائين ته ”فلاڻو پائوڊر کڻي پهرين پٽي لاهي، اهو اکين تي ڇڙڪايو، تنهن کان پوءِ هنن ٽن دوائن جو مڪسچر ٺاهي آهستي اکيون ڌوئجوس، پڇاڙي ۾ سنهڙي برش سان هيءَ بط لائجوس، مگر اهو ڪم سڄو خبرداري سان ڪج پوءِ توکي موڪل آهي.“ نرس ته ويئي هلي، هو وري ڪرسي تي ڪري پيو، هينئر هو مشڪي رهيو هو، کيس هينئر خاطري ٿي ته شياما بچي ويندي هن کي هلاکي ۽ تڪليف اجائي نه ويندي، اهي خيال ڪندي هن جون اکيون ننڊ سان خمارجڻ لڳيون ۽ هو جلدئي سمهي رهي بي خيالو ۽ ڳڻتين کان سواءِ سڄي رات ننڊ ڪانه ڪئي هئائين، تنهن ڪري جلد ئي بي سرت ٿي کونگهرا هڻڻ لڳو. نرس آزمودگار هئي، ڊاڪٽر جي چوڻ موجب هن پڪي طرح ڪاريگريءَ ۽ هوشياري سان اکر اکر تي پيروي ڪئي. ٻي نرس کي وهاري پاڻ ويئي هلي، شياما اکيون کوليون، هن جون اکيون جيتوڻيڪ لهاسٽيل هيون، مگر اڳي کان گهڻيون بهر، سوڄ وغيره لهي ويئي هئي، باي جي ڪا ڪمي هئي اها پنبڻين جي هئي، جيڪي جلي ويون هيون، هن جو دماغ ڪم ڪرڻ لڳو ۽ سمجهي ويئي ته کيس اڃا دنيا ۾ ڪجهه وڌيڪ دک ڏسڻو هو. هو پنهنجا مائٽ ياد ڪرڻ لڳي. ننڍپڻ وارا ڏينهن، جواني وارا ڏينهن.... مگر اوچتو ئي اوچتو اهي پهر ڀڄائيندي هوءَ اچي روئڻ ۾ ڇٽڪي. نرس اچي هن کي دلداري ڏني، ۽ کيس ٻڌايائين ته ڊاڪٽر موهن کيس ڪيئن جان جوکي ۾ وجهي بچايو هو. ڊاڪٽر نند ڪري اٿيو، نرس وري اچي پنهنجي ڪري والاري. ڊاڪٽر موهن اُتي آهستي آهستي شياما جي ڪمري ۾ داخل ٿيو، نرس کي اشارو ڪيائين جا چپ چاپ ٻاهر نڪري ويئي، شياما ڀانيو ته هوءَ بلڪل اڪيلي هئي ٿوري دير کان پوءِ ڇت تي اکيو کپائي چڻ لڳي، پرڀو! تون ڪٿي آهين؟ منهنجو آخري وقت آهي. ڇا هينئر به منهن ڪونه ڏيکاريندين.... پرڀو!
ڊاڪٽر ڳالهه کي سمجهي ويو هو، يڪدم موقعي کان فائدي وٺڻ لاءِ شياما وٽ آيو ۽ چوڻ لڳو، شياما، تون ڪهڙي پرڀو کي ياد ٿي ڪرين؟ مون کان ڪجهه نه لڪائي.
ڊاڪٽر تو هي غضب ڪيو آهي. مون کي مرڻ ڇو نه ڏنو اٿيئي..... ڏس، ڏس تون نادان آهين، منهنجو بدن ٻاهريون جيڪو مون پاڻ هٿن سان جلايو آهي. سو تنهنجي ڪوشش سان کڻي چڱو ڀلو به ٿئي..... مگر مهنجي اندر دل صاف جلي چڪي آهي.“
”شياما، تون ڇا چئي رهي آهين..... هوش ڪر..... نااميد نه ٿي.... تنهنجي ئي ڪري مون پنهنجي حياتي خطري ۾ وڌي.“
”مگر آءُ هينئر جيئري رهڻ نٿي چاهيان.“
”شياما تون ٿورن ڏينهن ۾ چڱي ڀلي ٿي ويندين..... مون کي توسان همدردي آهي، ڏس پاڳل خاني ۾ آءٌ توکي پيار ڪريان ٿو، ڌيءَ وانگر شياما سچ ٻڌائي آخر تنهنجا هي حال ڇو ٿيا آهن؟“
شياما چپرن کي پوريندي لڙڪ وهايا، ”ڊاڪٽر، هائو تون منهنجو همدرد آهين، ڀلا توکي زندگي جو راز ٻڌاين ڇا؟“ ڪنجهندي هن پاسي ورائڻ جي ڪوشش ڪئي، مگر ڊاڪٽر کيس روڪي ڇڏيو.
ٿوري عرصي کان پوءِ شياما چوڻ لڳي، ”ڊاڪٽر هتان ڏکڻ پاسي ٻن ميلن تي ننڍي ڳوٺڙي ۾ هڪ غريب انسان رهي ٿو. جنهن جو نالو آهي پرڀو هو شهر جي ڪنهن آفيس ۾ ڪلارڪ آهي. هر روز شام جو گهر موٽي ايندو آهي. ڊاڪٽر! ڊاڪٽر! کيس وٺي اچ چئينس تنهنجي شياما توکي آخري وقت ياد ڪري رهي آهي.“ شام جو وقت هو، پکي پکڻ پنهنجي آکيرن ڏانهن موٽڻ لڳا. سج پنهنجا آخرين سنهري ڪرڻا پلٽي لڪي رهيو هو. هاري پنهنجا هر کنيو ڏاندن سميت گهر موٽي پئي آيا. ڊاڪٽر موهن موٽر تي اچي ڳوٺڙي ۾ نڪتو، پرڀو جو پڇائي وڃي سندس در تي موٽر بهاري هارن وڄايائين، هڪڙو سندر مگر نوجوان ڌوتيءَ قميص سان ٻاهر نڪري آيو هن جي ڪڇ تي ننڍو روئيندڙ ٻار هو، جنهن کي هو پرچائي رهيو هو. موٽر ڏسي هو ڪجهه هراسجي ويو، پر نيٺ دل جهلي ويجهو آيو.
”تنهنجو ئي نالو پرڀو آهي؟“ ڊاڪٽر چيو:
”فرمايو..... ڪهڙو ڪم آهي؟ پرڀو آءٌ آهيان.“
”توسان ڪي ڳالهيون ڪرڻيون اٿم.“
ته چڱواندر اچو ته ويهي ڳالهيون ڪريون.“
”هيءَ گهر تنهنجو آهي ۽ هيءَ ٻار! تنهنجي شادي ٿيل آهي؟“
”ها، هن يڪو جواب ڏنو، ڊاڪٽر ڪجهه ويچار ڪري چيو، ”مگر اهي راز جون ڳالهيون آهن، ان ڪري تنهنجي گهر ۾ ڪونه ٿينديون- بهتر ائين آهي ته ٻارڙي کي اندر ڇڏي اچ ته موٽر ۾ خلاصا ٻئي اڪيلا ٿينداسون.“
پرڀوءَ کي خواب خيال به ڪونه هو، ته هيءَ شخص ڪير هو. انهيءَ ڪري عجب ۽ اچرج ۾ هن ڏانهن نهاريندي پنهنجي زال کي ٻار ڏيئي ٻاهر موٽيو، ۽ اچي موٽر ۾ ويٺو. ڊاڪٽر پرڀو ڏي نهاري چيو: ”پرڀو، عجب کائڻ جو ڪو ضرور ڪونهي. مون کي تنهنجو نالو شياما ٻڌايو آهي. ڇا تون کيس سڃاڻين؟“
پرڀوءَ جي هٿن مان ڪجهه ڪري پيو، بدحواس ٿي چوڻ لڳو ”شياما! سيٺ رتن لعل جي ڇوڪري؟ ها.... ها، آءٌ کيس سڃاڻان. منهنجي ساڻس دل هئي، ۽ هن جي مون سان پر آءٌ هڪ غريب ۽ مفلس ماڻهو آهيان ۽ هوءَ امير شاهوڪار. هن جي پيءُ هن جي شادي منوهر سان ڪرڻ ٿي چاهي.“ ائين چئي ڊاڪٽر کي شڪي نگاهن سان ڏسڻ لڳو.
”پرڀو، آءٌ پوليس آفيسر يا تنهنجو دشمن ڪونه آهيان. مگر مون کي پنهنجو همراز ۽ همدرد ڪري ليک، آءٌ پاڳل خاني جو ڊاڪٽر آهيان، ۽ شياما منهنجي زير علاج آهي.“
پرڀو شڪ دور ڪري چوڻ لڳو، ”ڊاڪٽر، مون کي معلوم هو ته شياما جو به مو سان پريم آهي. تنهنجي هوندي به هن جي ڪائي پرواهه ڪانه ڪئي، مون شياما کي ڪيترائي ڀيرا منع ڪئي ته منوهر کي گهر ۾ اچڻ نه ڏنو وڃي. مگر هوءَ ويچاري به مجبور هئي، هن جي پتا جي مرضيءَ موجب منوهر هر روز گهر ايندو ويندو. آخر مون کان اهو سٺو نه ٿيو منهنجي بدگمانين مون کي مجبور ڪيو ته منوهر کي ماري پنهنجو رستو صاف ڪيان. مون شياما کي به ٻڌايو، مگر بي فائده. آخر هڪ ڏينهن مون پستول چورائي لڪائي آندو ۽ جيئن منوهر شياما جي گهران ٿي نڪتو ته هن جو خاتمو ڪري ڇڏيم. شياما ويجهي باغيچي ۾ هئي، مون کي ڏسي ڊوڙندي مون وٽ پهتي ۽ چوڻ لڳي، پرڀو، هيءَ ڪهڙو ناحق ڪيئي..... چڱو پستول مون کي ڏي ۽ تون ڀڄي وڃ.“ آءٌ بيهي رهيس مگر هن مون کي ٿيلهو ڏيئي زبردستي ڊوڙائي ڇڏيو.“ پرڀو ٿڌو ساهه کڻي چيو ڊاڪٽر اهو راز آهي جو ان کي معلوم آهي يا توکي اڃ ٻڌايو اٿم.
ڊاڪٽر ڪنڌ لوڏيندي چيو، ”هائو..... اهو راز آهي.... ٻن دلين جو... جنهن جي معلوم ڪرڻ لاءِ مون سڄا سارا ٽي سال وڃايا. چڱو ٻڌا انهيءَ ساڳي شياما توکي گهرايو آهي.... توکي ياد ڪيو آهي.“
”پر آءٌ ان سان نٿو ملي سگهان“، پرڀو جواب ڏنو.
”پرڀو، تون ڇا چئي رهيو آهين؟ جنهن تنهنجي گناهه پنهنجي سر تي کنيو تنهنجي جان بچائي جا تنهنجي ڪري هوش حواس وڃائي ديواني ٿي چڪي آهي، ڇا تون ان سان نه ملندين؟“
”هائو، آءٌ ان سان نٿو ملي سگهان.“
”پر توکي پڇتائڻو پوندو پرڀو، هوءَ حياتيءَ جون آخري گهڙيون ڪاٽي رهي آهي.“
”تڏهن ڇا، هوءَ مري رهي آهي ڇا؟“
”هائو، شايد مري چُڪي هجي.“
ته آءٌ ضرور هلندس، ڊاڪٽر مون کي جلدي وٺي هل.... جلدي پهچائي مون کي آءٌ کيس ڏسندس.... کانئس معافي وٺندس... ائين چئي هو روئڻ لڳو.
ڊاڪٽر پرڀو کي وٺي شياما وٽ آيو، شياما ان جي انتظار ۾ اکيون کولي در ڏانهن نهاري رهي هئي، شياما کيس پري کان ڏسي، پرڀو..... پرڀو چوڻ لڳي. پرڀو بدحواس شياما شياما ڪندو اچي شياما مٿان ڪريو. ڊاڪٽر منٽ کان پوءِ شياما جي نبض ڏٺي، مگر اها هميشه لاءِ خاموش ٿي چڪي هئي، هن جي مرضي ٿئي ته پرڀوءَ کي جدا ڪيان، مگر جڏهن ڊاڪٽر کيس هٿ لاٿو ته هن جو بت به ٿڌو ٿي ويو هو. هو به شياما سان گڏ هليو ويو هو.
ڊاڪٽر آهستي چيو، ”عورت...... پريم....... قرباني.....“ هن ائين چئي کڻي، ڪنڌ هيٺ جهڪايو.