لکيل جواب
”پرواهه ناهي، تو اڄ مون کي ڌمڪايو...
نفرت ڀريءَ نگاهه سان نهاريو،
شوخيءَ ۽ ڪاوڙ ۾ شُوڪجي....
منهن ۾ گهنڊ وجهي،
تو مون سان ڳالهايو.
”تون سمجهين ٿو،
آءٌ نوڪر آهيان،
مون کي پگهار ملي ٿو ــــ
اِهي چند سڪا
جيڪي مون کي ملن ٿا،
تنهنجي عجيب صحيح سان ۽
تنهنجي معرفت،
سرڪار جُي خزاني مان ـــ
جنهن مان، نصيب ٿئي ٿو
مون کي منهنجي مانيءَ جو ٽڪرو،
جن تي پلجان ٿو آءٌ!
۽ منهنجا ٻار ٻچا ـــ
... اسان جي قسمت آهي
تنهنجي قلم جي نوڪ تي!
”هائو، برابر، بيشڪ؛
زيردستن جي محنت جو اُجورو،
پورهئي ۽ پگهر جو عيوضو؛
ــ ــ جيتوڻيڪ، جنهن مان
پورو به نٿو ٿئي
هڪڙي مهني جو ڀتو ۽ ڪپڙو ـــ
انهيءَ ڪري ته آءٌ خاموش
ٻڌندو رهيس،
ٻنهي ڪنن سان،
تنهنجا طعنا ۽ تنڪا،
نؤد وانگر،
جنهن مان سوئو ٽنبي ٽنبي،
وري ڪڍي وٺجي،
ته به اُهڙي جو اُهڙو!
.... سو ڪهڙو اثر ڪندي،
مون جهڙي نؤد تي،
اِها تنهنجي گرما گرم گفتار!
”آءُ ته برابر نوڪر آهيان،
سرڪار جو،
ــ ـــ ۽ هو جو سرڪار جو
بنهه بالا آفيسر اچڻو هو،
جنهن سان آڌيءَ رات تائين،
تو رچائي هئي محفل؛
’کانا ۽ پينا....‘
دؤر هليا هئا جتي
پيالن جا،
۽ تو ٻڌا هئا عمدا گانا،
۽ تو ڏڍا هئا دلفريب ناچ،
جن جا نظارا.... آهن اسان جي
خوابن جي دنيا کان دور
۽ پري؛
ڇو نه پري ٿيندا،
اِهي اسان کان!
توهين آهيو آفيسر
۽ هو آهن
اوهان کان به وڏا آفيسر!
ڪهڙو نه عمدو نيشانُ
جهرمر جهلڪي ٿو
اوهان جِن پيشانين تي!
جنهن مان نڪرن ٿا
نوراني ڪِرڻا،
۽ سڃاڻپ جي روشنائي؛
جنهن جي وسيلي
اوهين هڪٻئي کي
ڄاڻي، سڃاڻي، ۽ کيڪاري
ويهو ٿا ويجهو؛
۽ رمزن واريون ٿين ٿيون
رهاڻيون، مجلسون ۽ محفلون
دنيا جي جهيڙن جهٽن
کرکسن کان محفوظ؛
اوهين بي خبر ۽ بي خوف
اُڏايو ٿا عيش زندگيءَ جا،
ماڻيو ٿا مزا جوانين جا،
راتين جي پردي ۾
ڪيو ٿا جڏهن رانديون
ڪنهن ’پَتي‘ سان،
ٿين ٿيون ـــ ’سٽ ڪٽ‘ جون بازيون،
.... ته اسين ڊهون ٿا
غمن جي بستري تي؛
ڀٽڪندا رهن ٿا
اسان جا خيال،
۽ کسڪندا رهن ٿا.
اسان جا خواب،
ــ هن حقيقت جي دنيا ۾؛
اڄ پورو ڍؤ ڪري
به نه کاڌو اٿم،
هي ميرا سيرا ڪپڙا
سڀاڻي ٿي ويندا
ليڙون ليڙون.،
۽ موديءَ کان
وٺڻو ٿم سيڌو.
تنهن کان سواءِ،
سڀاڻي وري ڪرڻي اٿم
سرڪاري نوڪريءَ سان گڏ
اوهان جي چاڪري.
سڄو ڏينهن،
ـــ هوندي وٺ پڪڙ
اوهان جي حڪمن جي.
انهن حڪمن سان
گڏيل هوندا
اوهان جي
فرمائش جا فرمان،
تيز، تڪڙا ۽ تز
ناراضگيءَ جا فقرا .....
’اڙي هي ڇا ڪيئي؟
’زيان ڪري وڌئي!
’هيترو وقت!
’هئين ڪٿي؟
’واٽ تي ننڊون ڪري آيو آهين؟
’ڪميڻا ۽ ڪم ڪوس!
’حرام ڪري ٿو کائين!
’نوڪري ڪرڻي اٿئي يا نه؟
’توتي قياس ٿو اچيم.
جهونو جو آهين،
’نه ته هوند گهر اُماڻي ڇڏيانءِ،
’ماڻهن جي ڪا ڪمي؟
’روزگار لاءِ ماڻهو
’ڌڪا پيا کائين،
’حرام تي هري ويو آهين!
’نوڪريءَ کان جواب ڏيندو سانءِ!
’خبر پئجي وينديئي ته
’گهڻين ويهين سؤ آهي؟
’ٻيهر ڪندين وري اهڙن غلطي؟
’وڃ، ٽر،
’اکين کان پري ٿي!
’وري متان اهڙي
’بيوقوفي ڪئي اٿئي!‘
’اُٿندي، ويهندي،
اوهان جي بس اهائي ڪِل ڪِل؛
۽ اهائي مهرباني!
”انهيءَ طريقي تي هري مري،
پڪيون ۽ پتيون
ٿي ويون آهن
’آءٌ خدمتگار آهيان،
برابر آءٌ خدمگار آهيان-
’سرڪار جو.
’انهيءَ سرڪاري نامدار جو،
’جنهن جي هٿ ۾ آهن
’اوهان جهڙا آفيسر، عهديدار ۽ عملدار
’جيڪي آهن
’وڏا ماڻهو،
’ايماندار،
’اشراف،
’دل ۾ درد رکندڙ،
’قوم جا خادم،
’ملڪ جو ڀلو ڪندڙ،
’مهربان ۽ مخدوم!
’آءٌ برابر آهيان
انهن حاڪمن جو نوڪر،
’نوڪرن جون نوڪر،
’۽ چاڪرن جو به چوڪر؛
’جنهن کان وٺندا رهو ٿا
’اوهين نوڪري،
’۽ اٿاريندا ويهاريندا
’زهر ٿا، جنهن کي اشارن تي،
”’اڙي! ڪيڏانهن؟
’هيڏانهن، هيڏانهن!
’بوٽ کڻي اچ
جوراب کڻي پاراءِ،
’پالش ڇو ڪانه ڪئي اٿئي؟
’ڏس،
’بوٽ ڪٿي ٿو چمڪي؟
’ها،
’اهي صحيحن وارا
’ڪاغذ ڪٿي آهن؟
’مٿي ۾ سور اٿم،
’ٻه ٽي روز ته ڏينم!
’ڪلارڪ کي بنگلي تي موڪل،
’تون ٻاهر در وٽ ويهه،
’ڪو اچي
’ته کيس چئج:
خان صاحب
واندو ڪونهي،
اندر ماڻهو ويٺا آهن،
سڀاڻي اچجو-.
ڊرائيور کي ٻڌاءِ
موٽر تيار ڪري،
اسين گهمڻ ڦرڻ وينداسين؛
’تون ته جلدي موٽ،
’توکي مون سان
’گڏ هلڻو پوندو.
’ڪو بداخلاق ٿو ڏسجين،
’جهنگلي
’آفيسر سان ڪو گڏ هلبو آهي؟
’پنهنجا ڪپڙا، صاف رک
’۽ مون کان ڏهه قدم
’پرتي هل!‘
”شام جو ٻارڙا
’گهر ۾ گوڙ ٿا ڪن.
’کين باغ ۾ گهمائيندو ڪر.
’سمجهين ٿو، ڪونه تو سمجهين؟
’تون منهنجو نائڪ آهين؛
’مون کي جلد ئي وڏو عهدو ملندو،
’آءٌ، توکي به پاڻ سان
’وٺي ويندس.
’سڀاڻي وڏي صاحب وٽ
’ميوي جو ٽوڪرو
’کڻي وڃج،
’۽ وڏي ادب سان جهڪي،
’سلام ڪجائينس.
’پر هو وڏيرو!
’اڄ جو واعدو ڪري ويو هو؛
’راڄ جو پريو مڙس آهي،
’آيو ته ڪونه هو؟
’۽ فلاڻو سيٺ
’مس مس ته ڦاٿو آهي،
’ڏس!
’ڪيئن نه اچي ٿو ڪنڌ جهڪائي؟
’۽ هُن ٺيڪيدار
’اڃا ڪميشن ڪانه پهچائي آهي
’رڳو سوٿي ڏيئي هليو ويو آهي گهر!
’بس سمجهي ڇا ٿو؟
’ڏهن هزارن جو بل اٿس!
’خرچ؟
’ڇا ڪيو هوندائين ـــ
’بس اهي ٽي چار هزار!
’باقي هيترا هزار سڀ فائدو!
’حصو نه ڏيندو
’ته ڪيڏانهن ويندو ـــ
’خير وقت تي سڀئي
’اچي سلام ڪندا؛
’اَنَ جو منهن جنڊ ڏانهن.
”پر اڄڪلهه
’زمانو اهو نه رهيو آهي،
’جو اڳ ۾ هو.
’هينئر وقت آهي اسان جو،
’موقعا آهن هزارين؛
’حڪومت....
’ته اسان جي آهي پنهنجي،
’پر خبرداريءَ سان هلڻو آهي.
’اسين نه هجون
’ته هوند هي سڄو
’ڍينگو ئي ڍيري ٿي پوي!
’اسان کي
’هڏ ڏوکي، محنتي ۽
’ايماندار ماڻهو کپن،
’جي پنهنجي فرض ادائي
’رات ڏينهن،
’اٺئي پهر، پوري ڪندا رهن.
’رعيت جي هرهڪ انسان تي
’فرض آهي
’ته هو پنهنجي ملڪ
مٿان سڀڪجهه قربان ڪري،
’خدمت ۽ خدمت ڪندو رهي،
’محنت....
’يقين، ڀروسي ۽ سچائيءَ
’سان ڇا ڇا نه ٿي سگهندو؟‘
”اسان جي رهبرن، ليڊرن
’۽ آقائن
’اسان کي، توهان کي،
’هڪڙي امانت ڏني آهي.
’سڀني جو فرض آهي
’ته انهن فرمانن ۽ فرمودن تي
’ماٺ ميٺ ۾
’عمل ڪندا رهون.
‘آزادي ڏياريندڙ انسان،
’هزارها سالن کان پوءِ
’پيدا ٿندا آهن؛
’اسين ته بختن وارا آهيون!‘
”پر هي ٿورڙا ماڻهو!
’پنهنجن جي
’گلا غيبت
’ڇو ٿا ڪن؟
’حڪومت!
’حڪومت وٺڻ، ٺاهڻ ۽ هلائڻ
’ڪو چرچو آهي؟
ــ وقت جي نزاڪت ۽ ضرورت!
ــ اسان جو صوبو،
’ـــ نيادي حقوق!
ــ ۽ شهري آزاديون! ــ
’ڪيڏي نه ناداني!
ـــ ۽ ڪيڏي نه بيوقوفي آهي؟
’اسان جو پهريون فرض ۽
’اسان جي پهرين جوابداري آهي
’ق و م ي ح ف ا ظ ت؛
’وطن جي خاطر
’خسيس ۽ رواجي ڳالهين
’ڏانهن اسان جو ڌيان
’ڇو وڃڻ گهرجي؟‘
”اهڙين اُبتين ڳالهين ڪرڻ وارا
’دشمن آهن.
’اهي سس ڦس ڪرڻ وارا
’غدار آهن؛
’جيڪي رڳو ڳولي ڳولي
’گلائون ڪندا وتن ٿا؛
’۽ نوسي نوسي
’ڀنڀلائيندا رهن ٿا
’بي سمجهه، اٻوجهه ۽ جاهلن کي
’ته سرڪار غريبن
لاءِ ڪجهه ڪين ٿي ڪري؟!
’امن امان ۽ زنده رهڻ لاءِ
’ضروري شيون؟
’اڳ ۾ ئي موجود آهن.
’کاڌو، ڪپڙو ۽ اجهو؟
’سڀني وٽ آهي.
’وڌيڪ گهرڻ وارا
’باغي آهن،.
’جي رڳو هر وقت
’لهندا رهن ٿا خواب
’ته ملڪ ۾ ڀڙڪائي ڇڏجي
’بغاوت جي باهه!
’هيءَ اسان جي آزاد
’۽ جمهوري حڪومت
’ڪيئن برداشت ڪندي،
’اهڙن ناپاڪ ذليل
’ماڻهن جو وجود؟
’هي برابريءَ ۽ هڪجهڙائيءَ جو دليل!
’اميريءَ ۽ غريبيءَ جو ويڇو
’ڪيئن ويندو؟
’ــناممڪن ۽ غلط ڳالهيون.
’قدرتَ
’طاقتور ۽ هيڻا
’ازل کان پيدا ڪري ڇڏيا آهن؛
’اهو فرق
’مٽجڻ جو ڪونهي.
’اهو سنڌو
’ننڍ وڏائيءَ جو
’وڃڻ وارو ڪونهي.‘
”ــ ائين اڪثر،
اوهان کي ڳالهين
ڪندي ٻڌو اٿم.
پاڻ ۾ پاڻيهي،
ڀلي اوهين
دل خوش
ڪندا رهو،
ڀل اوهين
ظلم ۽ ستم ڪندا رهو،
ڀلي اوهين
پنهنجن ڪرتوتن تي
ڪک ڪانا
وجهندا رهو،
منهنجا آفيسر ۽ صاحبَ!
جڏهن اوهين
پاڻ ۾ ويهي ڪريو ٿا رهاڻ،
ته ڦِريو گهريو،
اهي ئي مسئلا
ڇيڙيندا ٿا رهو،
۽ سمجهو ٿا پاڻ کي
ستين آسمان جا فرشتا!
۽ ڀانيو ٿا ته اوهان کي
ڪير ڏسڻ ۽ سمجهڻ وارو
نڪو ڄائو آهي نڪو ڄاپندو!
پر حقيقت، فريب سان،
ڪيترو لڪي سگهندي!
سچ، ڪوڙ سان ڪيترو ڍڪبو؟
پوءِ هيءَ اوهان جي من ماني؟
ڇا سج تريءَ هيٺ
لڪائي سگهبو؟
چوري ۽ سينه زوري!
ٺڳي ۽ گوٿ ناٿي....!
”مون هي وار
اُس ۾ اڇا
ڪين ڪيا آهن.
سرڪار نامدار
جي ڪئي اٿم نوڪري.
تو جهڙا صاحب!
هت آفيسن ۾
اچن ۽ وڃن پيا.
سڀني کي سڃاڻان ٿو.
اهي سئي، جيڪا هزارها
روپين جا
پگهار ۽ ڀاڙا ڀتا
اوگرائيءَ کان سواءِ
هضم ڪيو ڇڏين.
۽ اوهان جا صاحبَ،
۽ انهن صاحبن
جا صاحبَ!
نه رڳو اهي،
پر اُنهن جا
نڪ، پڇ ۽ پاڇولا،
ـــ انهن جا جِي حضوري
۽ خوشامد ٽُٽو
ڪيئن ٿا پکيڙين
پنهنجي پنهنجي ڄار.
ڪيئن ٿا ويهي
بنگلن ۾
هو هلائين حڪم!
ڪيئن ٿيون ٿين،
انهن جي اچڻ ۽ وڃڻ
تي
دعوتون، مجلسون،
محفلون ۽ پارٽيون!
پنهنجي ملڪ ۽ پنهنجي قوم
جا هي بدخواه دشمنَ
ڪير آهن؟
عيش پرست، سست،
ڪاهل ۽ ڪم چور،
ڪير آهن؟
ڏينهن ڏٺي جو
هرڪنه نجي اکين ۾
ڌوڙ اڇلائڻ وارا
ڪير آهن؟
ٻين جي محنتن
۽ پورهين تي پلجڻ وارا
ڪير آهن؟
عام ماڻهن ۽ زيردستن مٿان،
فرعوني مزاج،
آزمائڻ وارا،
ڪير آهن؟
اوهين ڇا ڇا ٿا ڪيو؟
اوهين، ڪهڙي ڪوڏر ٿا هڻو!
اهي لکپڙهون، ڪاغذ،
اهي منصوبا،
۽ اهي درخواستون،
۽ انهن جي ٿهن جا ٿها،
فائيلن ۽ دستين
جا گاڏا ۽ گدام!
ڪير ٿا اٿلائين پٿلائين،
پڙهن ۽ نيڪال ڪن؟
توهان جا
هي هيڏا ڪاروبار،
کاتا ۽ محڪما،
ڪير ٿا هلائين چلائين؟
توهان جي هوندي،
هي هيڏو انڌ ڌنڌ!
جتي، جيڏانهن
۽ جنهن کان پڇو،
سورن ۾ ئي آهي!
هي مصيبتون ۽ مشڪلاتون!
واه جو آهي انتظام!
ڪنهن کي خبر ناهي؟
منهنجي وطن جا وسوڙل انسانَ
هاڻي ٿيندا وڃن ٿا واقف،
۽ حقيقت هوريان هوريان،
ٿيندي وڃي پئي واشگاف،
راڻي جهليون آهن،
ناتر جون چوٽيون.
۽ انهيءَ رنگ محل جو طلسم،
ٿي ويو آهي چڪناچور.
منهنجي محبوب وطن جا
سڀ شهر واسي
آزاديءَ جا بهادر شهزادا ـــ
هڪڙي مومل هاڻي ويندي ڪيڏانهن؟
سو اهو سچ
سڀڪنهن کي
معلوم ٿيندو پيو وڃي.
پوءِ اهڙيءَ حالت ۾،
اوهين ڪيئن ۽ ڪٿي
لڪائيندا پاڻ کي؟
’ڦاڙهو جتي کائيندو،
اُتي اوس اوجهه ڏيندو!‘
پر جيڪڏهن
ٻنيءَ جي مالڪ،
ڦاڙهي کي زيان ڪندي،
اڳ ۾
ڏسي ورتو ته؟
ته پوءِ،
ان جو نتيجو،
ڪهڙو نڪرندو؟
”ڪلهه جو تو مون کي
ڌمڪايو؛
جيڪي منهن ۾ آيئي
سو چئي وئين؛
بنهه بالا عملدارُ،
جو اچڻو هو!
ڪنهن کي به خبر
ته ڪانه هئي؛
هن جي اچڻ جو
ڪو پروگرام ته ڪونه هو؛
مون ته ڪو
خواب ڪونه لڌو هو
ته اوهين هلي ملهي
وڃي کيس منٿ
ڪري ايندا ــــ
پيرن گهمائڻ لاءِ؛
پر هُنن
بالا آفيسرن جي اچڻ ڪري،
اوهان جو دماغ،
ڇو....
سرت ۽ ساڃهه
مان نڪريو ٿو وڃي؟
ايتري
ناجائز ۽ لنڊي خوشامد
ڇو ٿا ڪريو؟
ڇا جي لاءِ ڪريو ٿا؟
شايد، اهي صاحب
اهڙا ئي آهن
جي ’خالي ڇنڊ ڦوڪ،
۽ سائين، سائين،
جيءُ حضور‘!
تي آڪڙجيو
۽ آڦرجيو وڃن ٿا!
بناوٽي ۽ ملاوٽي،
ٽيپ ٽاپ تي،
راضي ٿيو وڃن!
پوءِ ڇو نه اوهين
اهي اَٽڪلون
۽ سٽڪلون هلايو!
اهو هار سينگار،
اها ملمعي سازي،
اوهان کي
’واهه! واهه!
۽ شاباش!‘
جي لقبن سان
ضرور نوازيندي....
کير ۾ جيتري
کنڊ وجهبي اوتروئي مٺو ٿيندو!
”اڄ جو آءٌ،
توکي ٻڌي سڻي،
خاموش ٿي ويس،
توکي جيڪي چوڻو هو،
سو اکيون پوري
چئي ڏنئي،
تنهنجي ڪاوڙ ۾ قهر
جو پارو
چوٽ چڙهي ويو؛
آءٌ توکي ٻڌندو،
۽ آءٌ توکي تڪيندو،
رهجي ويس؛
دراصل آءٌ
سوچي، ويچاري،.
خيال ڪري رهيو هوس
ته اوهان کي واقعي
ناراض ٿيڻ جو
آخر ڪهڙو سبب هو؟
صبح جو،
دستور موجب،
حاضر ٿيس ــــ
منهنجي خطا؟
۽ منهنجو ڏوهه؟
آخر ته اسان کي به
اوهان جهڙو ساهه آهي.
نيٺ اسين به آهيون،
ڪي انسان!
اسين به نوڪر آهيون،
سرڪار جا،
نوڪري ڏيندا رهون ٿا،
توهان جي ۽ سرڪار جي؛
۽ آهيون ٻَئي،
پگهاردار نوڪر؛
۽ اهي بالا عملدار صاحب!
ڇا اهي ڪين آهن ڇا،
سرڪار جا ملازم،
ملڪ ۽ ماڻهن
جا خادم؟
پوءِ هيءُ هيڏو
سارو ويڇو!
اهو ته اسان جي
خاموشيءَ ۽ اڻ ڄاڻائيءَ
پيدا ڪيو آهي.
”انهي ڪري،
واجب سمجهيم
ته توکي لکيل جواب ڏيان،
بنهه توکي لکي ٻڌايان،
ٻين کي به ٻڌايان،
۽ ائين انهيءَ،
بيداد جي نڙيءَ تي
ننهن ڏيئي،
اُن کي
هميشه هميشه لاءِ،
نيست نابود
ڪري ڇڏيان!“