نِيل - وولگا - سنڌُو - ٽِيمز
”سوچيان ٿو ته ڪهڙو جواب ڏيان؟ نيل ندي جي جاگرافي ٻڌايانءِ يا مصر جي فرعونن جي جاهه و جلال ۽ نامور ٿيڻ جي خواهشن جو ذڪر ڪريان. جوليس سيزر، مارڪ انٽوني، عمرو بن العاص، نيپولين ۽ ٻين فاتحن جو ذڪر ڪريان يا قلوپيٽرا جي لازوال حسن ۽ عشق جي داستانن کي ورجايان يا وري انهن ڪروڙين لکين مجبور ۽ بيڪس مزدورن جو بيان ڪريان جن جي رت ۽ پگهر جي پورهئي اهرامِ مصر جهڙي عجوبي کي تخليق ڪيو. انهن بيوس بيگار ڪندڙ مزدورن جو ذڪر صرف سندن نالي ”فلاحين“ کان سواءِ ڪٿي ڪونهي. پر ڏاڍ ۽ جبر جي علامت فرعونن جي شان و شوڪت سان تاريخ ڀريل آهي. ڪٿان شروع ڪريان، ڪٿان ڇِنان ۽ ڪٿان ڳنڍيان؟ يا انهيءَ نومولود معصوم جي بانس ۽ ڪَکن سان ٺهيل جُهولي جو ذڪر ڪريان، جنهن کي سندس شفيق ماءُ، فرعون جي اهلڪارن هٿان قتل ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ نِيل نديءَ حوالي ڪيو.“.
”يار، تون ته ڏاڍو جذباتي آهين.“ هن مون ڏي ڏسندي چيو.
”جذباتي ڪونه آهيان، تاريخ جي بي رحمي هڪ حقيقت آهي.“ وراڻيم .
”خبر اٿئه! جڏهين پهريون دفعو گاديءَ وارو هنڌ اسلام آباد ڏٺم ته مون ڇا چيو هيو!!؟“
”ٻڌاءِ!“ هن ڄڻ جهونگار ڪئي. ٻوليندي هئي ته ڄڻ لَئَه ۽ سُرَ جي تمام مَڌَرَتا جاڳائيندي هجي.
”پهريون دفعو جڏهن اسلام آباد ويم ته بازارون، روڊ رستا، زير زمين بجلي جي لائين، اڇيون کير جهڙيون خوبصورت عورتون جن کي هٿ لڳائيندي ڊپ ٿئي ته متان ميريون نه ٿي پون. سڀ مانڊاڻ ڏسي بي اختيار ٿي چيم: ”ڪيا بات هي!“
جو دوست گڏ هيو، انهيءَ اسلام آباد جي خوبصورتي ۽ مانڊاڻ جو نقشو اڃان پيرائتو ڪري بيان ڪيو ته مون چيومانِ ته: ”هتي جي روڊن، رستن ۽ گهٽين مان منهنجي ملڪ جي غريب ماڻهن جي رت جي بوءِ اچي ٿي. هي اربين روپين جي جاهه و جلال ۽ شان و شوڪت واري نمائش، ان ملڪ ۾ ٺهي ڪانه ٿي جتي ٽيٽيهه سيڪڙو ماڻهو افلاس جي حد کان به ڪريل زندگي گذارين ٿا.“
”مون کي تنهنجي انهيءَ پهلوءَ جي خبر نه هئي! ڪميونسٽ ته ڪونه آهين؟“ ايمان پڇيو.
”ننڍپڻ ۾ ڪٽر قسم جو مُلون هوندو هيس. ڪڏهن ڪڏهن ته مسجد ۾ وڃي ٻانگ به ڏيندو هئس. فجر جي ٻانگ کان اڳ مسيت ۾ پهچي ٻهاري ڏيڻ کي پنهنجي لاءِ اعزاز سمجهندو هيس.“ وراڻيم.
”پوءِ!“
”پوءِ! ٿورو وڏو ٿيس ته خبر پيئي ته جنهن جامع مسجد ۾ آئون نماز پڙهڻ ويندو هئس، تنهن جو مولوي اهلحديثي ٿي ويو آهي.
سوچيم، مون کي ڪهڙو فرق ٿو پوي. تان جو هڪ ڏينهن نماز لاءِ نيت جوٽڻ لاءِ تڪبير هڻڻ کان اڳ مولوي مقتدين جو جائزو وٺڻ لاءِ پوئتي ڏٺو. منهنجي ڀرسان بيٺل هڪ باريش بزرگ کي اشارو ڪيائين.
بزرگ مون کي شلوار جا پانچا مٿي کڻڻ لاءِ چيو. مون کي کُٽي کنئي جو پڇيو مانس ته ضروري آهي ڇا؟ ۽ مولوين کي نماز وسري ويئي. مون کي ٻانهن مان جهلي ٻاهر ڪڍيائون. ڏاڍي بيعزتي محسوس ڪيم. پاڙي جا چار سنگتي گڏ ڪري مولوي جي گهر واپسي واري رستي تي بيهي رهياسين. مولوي کي ڏاڍي مار ڪڍي سين. وري مسيت ڪونه ويس.
”ڇڏ وائڙي مشڪري. هڪڙي مان ٻي. مون کي نيل ندي ۽ ان سان وابسته ڪهاڻين ۾ دلچسپي آهي.“
”ايمان! نيل هڪ عجيب ندي آهي. اسان جو سنڌو درياءُ هجي يا گنگا يا جمنا، پر نالا ڇو؟ درياءُ هميشه اتر کان ڏکڻ هلندو آهي پوءِ اتر اولهه کان ڏکڻ اوڀر هلي يا اتر اوڀر کان ڏکڻ اولهه هلي. نيل ندي تمام دريائن جي ابتڙ ڏکڻ کان اتر هلي ٿي.“ کيس ٻڌائيندي چيم.
”نيل ڊيگهه ۾ دنيا جو سڀ کان وڏو درياءَ آهي. جي روس جو درياءَ وولگا، سنڌو ۽ انگلستان جو ٽيمز هڪ لائين ۾ سڌا ڪري رکيا وڃن ته به نيل انهن ٽنهي دريائن جي گڏيل ڊيگهه کان وڌيڪ ڊگهو آهي. جي گنگا، سنڌو ۽ ٽيمز ندي جهڙيون پنج نديون ملائجن ته به مشڪل نيل ندي برابر ٿينديون. نيل نديءَ جي ڊيگهه چار هزار ٻه سئو ميل آهي. عجيب ڳالهه اها آهي ته پنهنجي انهيءَ سفر جي آخري هزار ميلن جي سفر ۾ هي درياءَ هڪ وحشتناڪ صحرا مان گذري ٿو. ڪيئن ٿو پنهنجي آب و تاب برقرار رکي، ڪيئن ٿو روان دوان رهي جو انهن هزار ميلن جي صحرا ۾ نه ته بارش پوندي آهي نه ئي ڪو ٻيو درياءَ اچي نيل سان ملندو آهي. ڪيئي صديون ته اها به خبر ڪانه پيئي ته نيل ندي ڪٿان ٿي نڪري. نيٺ اوڻويهين صديءَ جي پڄاڻيءَ ڌاري وڃي ڳولي لڌائون ته نيل يوگنڊا ۾ وڪٽوريه ڍنڍَ سان لاڳيتو ”رون زوري“ جي پهاڙن جي برف پوش چوٽين مان نڪري ٿي. خط استوا جي قريب هوندي به ”رون زوري“ جي سترنهن هزار فٽ بلند چوٽي هر وقت برف سان ڍڪيل هوندي آهي. لاڳيتي ”ڪاگيرا“ ڍنڍ به آهي جنهن جو پاڻي به نيل ۾ شامل ٿيندو آهي. وڪٽوريه ڍنڍ ته دنيا جي ٻي نمبر تي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ آهي. اهو نيل ندي جو مٿانهون حصو آهي جو قريب 524 ميل آهي ۽ مٿاهين نيل چورائيندو آهي. يعني وڪٽوريه ڍنڍ، ڪاگيرا ڍنڍ، ايڊورڊ ڍنڍ، رون زوري جي فلڪ بوس برف پوش پهاڙي سلسلي کان البرٽ ڍنڍ تائين. هيٺ هلندي وري ٻيو حصو مٿاهين نيل چورائيندو آهي. يوگنڊا ملڪ کان هلندي سوڊان ۾ ايندي بحرالغزل نالي هڪ درياءَ اچي نيل ۾ شامل ٿيندو آهي. هت زمين ڌٻڻ واري آهي. اڳيان هلي نيل جو ٽيون حصو شروع ٿئي ٿو جنهن کي سفيد نيل چوندا آهن. هتي اچي ايٿوپيا مان ايندڙ نيرو نيل درياءَ، سفيد نيل ۾ شامل ٿيندو آهي. ٻنهي دريائن جو ميلاپ سوڊان جي مشهور شهر خرطوم ۾ ٿيندو آهي. درياءَ جو چوٿون حصو خرطوم کان شروع ٿيندي قاهره تائين وڃي ٿو. انهيءَ حصي ۾ ئي ”اتبارا“ درياءَ اچي نيل نديءَ ۾ شامل ٿئي ٿو. هي حصو خرطوم کان وٺي اسوان (جتي مشهور اسوان بند ٺهيو) تائين ايڏو ته ناهموار آهي جو وچ ۾ ڇهه آبشار ٺهي ويا آهن جي ڏسڻ وٽان آهن. خاص طور اسوان بند جي ويجهو ٺهيل آبشار ته عام سياح به ڏسڻ ايندا آهن. قاهره کان پوءِ ڪجهه اڳيان هلندي نيل جو ڊيلٽا شروع ٿئي ٿو. نيٺ هلندي دمياط ۽ راشده جي بندرگاهه وٽ ڇوڙ ڪري ٿو.“
”يار! هاڻ بس ڪر نيل نديءَ جي جاگرافي“ هن چيو.
”بس ڪيم“ وراڻيم.
”موٽي هلون، ڪافي پسار (Walk) ٿي ويئي آهي.“
اسين واپس هوٽل ڏي هلڻ لڳاسين. اسان سمورن نمائندن جي رهڻ جو انتظام هوٽل قاهره ۾ ڪيل هيو. قاهره نيل نديءَ ڪناري تي هڪ ٿري اسٽار هوٽل هئي. اندر گهڙندي ئي استقباليه جي ساڄي پاسي آئيسِس نالي سان لائونج هئي جتي هوٽل وارن جي چوڻ مطابق صرف اُنهن غيرملڪين کي شراب مهيا ڪيو ويندو هيو جي غيرمسلم هيا. اها ونڊي اندر ڊسڪا ۾ ڪا نه هئي. پر لابي لاءِ هئي ڇو ته لابي ذري گهٽ عام گذرگاهه جيان هئي. پر هر وقت مصري توڙي ڀرپاسي جي ملڪن جاعربي ۽ آفريقي مسلمان ويٺا چُسڪي هڻندا هيا. اُن وقت به اسان جي گروپ جا چار ڄڻا ويٺا چُسڪيون هڻي رهيا هئا. ٻه ته ماريشس جا هئا.
هڪڙو هيو شاهه ديو سنگهه گڊيءَ (ءَ کي اي وانگي ڇڪي پڙهجي). شاهه ديوسنگهه کي آئون سدائين قبلا شاهه صاحب ڪري سڏيندو هئس. پهريائين ته ويچاري کي سمجهه ۾ ڪانه آئي. پوءِ کيس پنهنجي سنڌي نقشي سان واقفيت ڪرايم ۽ ٻڌايو مانس ته اسين سنڌي شاهه نالي کي سيد ۽ آل رسول سان منسوب ڪندا آهيون. شاهه جو منهن توڙي اعمال توڙي اندر اماؤس رات جيان ڪارو ڇو نه هجي پر اسين کين پيرن پئي ملندا آهيون ۽ عزت ڪندا آهيون.
”آئون رنگ جو ڪارو آهيان تنهن جي ٽوڪ ٿو هڻين.“ شاهه ديوسنگهه چيو.
”آئون وري ڪهڙو ڪشميري بٽ آهيان؟ توکان ٿورو ئي گهٽ سانورو آهيان.“ چيومانس.
”پر نڀاڳا! آئون سک آهيان، منهنجو گرُو اسلام ۽ تنهنجي رسول ﷺ جو شيدائي هوندو هيو. اسان جي پاٺَن ۾ به تنهنجي قرآن جون آيتون سربستيون ترجمو ٿي ڇپيل آهن.“
”منٽو جي ”کول دو“ پڙهه ته خبر پويئي ته سکن کي مسلمانن لاءِ ڪيتري محبت آهي.“
شاهه ديو سنگهه گڊيءَ ڳاڙهو ٿي ويو. چيائين، ”مون اردو ادب به پڙهيو آهي ۽ منٽو به پڙهيو آهي. جتي منٽو مسلمان عورت جي سکن ۽ هندوئن هٿان لڄالٽ کي چِٽيو آهي اُتي مسلمانن طرفان ٿيل هندوئن ۽ سک عورتن کي زبردستي مسلمان ڪرڻ ۽ سندن لڄ لُٽڻ کي به ڏيکاريو آهي.“
”يار ناراض نه ٿي، مون ته ڀوڳ پئي ڪيو.“ مون چيو.
هن جواب نه ڏنو.
مون جملو جاري رکندي چيو ته: ”يار مون کي ته اها شاهه واري ڳالهه انهيءَ ڪري ڪرڻي هئي ته 1971ع واري هندستان پاڪستان جي جنگ ۾ جڏهن هندستان کٽيو ته اسان وٽ سنڌ ۾ ٻهراڙين ۾ ويچارا معصوم سنڌي ڳوٺاڻا اڪثر ايئن چوندي ٻڌا ويا ته سائين اڳيان به سيد جو ٻچو هو. سائين مانڪ شاهه ڪير سڏائي. ويچارا اٻوجهه سنڌي جنرل مانڪ شا کي مانڪ شاهه ڪري سمجهندا هيا ۽ هندستاني فوج جي فتح سيد جي صدقي قرار ڏيندا هئا. آيئي سمجهه ۾! اوهين سک هروڀرو بدنام آهيو، اسين سنڌي به گهٽ ڪونه آهيون.“
انهيءَ تي ٽهڪ ڏنائين، پوءِ ادب، شعر و شاعري ۽ صنف نازڪ تي بحث ڇڙيو. ڪلاڪ کن ۾ اسان ٻئي بهترين دوست ٿي وياسين. اسان جو هڪ دوست کيس گڊ ڊي (سٺو ڏينهن) چوندو هيو.
ڪجهه ڏينهنَ کان پوءِ مون کي چيائين ته ”يار هي تون مون کي شاهه صاحب نه چوندو ڪر، تون لا مذهب آهين.“ ان ڏينهن کان پوءِ آئون کيس ديو سڏيندو هئس. هڪ اڌ دفعو ته ديوَ ٻڌي صرف مسڪرايائين پر سندس اکين ۾ شرارت آميز چمڪ مون کان ڳجهي ڪانه رهي. پڇيومانس ته لنوائي ويو، شايد موقعي جي تاڙ ۾ هيو.
هڪ دفعو ڪافي ڄڻا ويٺا هئا ته گوهر افشاني ڪيائين ته ”مون کي منهنجي گرل فرينڊ ديوَ ڪري ڪوٺيندي آهي ۽ هاڻي هي فريضو احمد انجام ڏيئي رهيو آهي.“
شيام هڪدم چيو: ”گرل فرينڊ جي جڳهه ورتي اٿس ڇا؟“ اچي ٽهڪڙو متو.
”مار پوئيه! مون کي ان سان ته نه ملاءِ.“ مون چيو.
وڌيڪ ٽهڪ ڏيندي چيائين: ”نه، هاڻي ته ٻچُو تون مون کي ديوَ چوندين.“
ٻيو ماريشيسي واسواديپ ڪرم چند ڪونجل هيو. ديوسنگهه اڃان ڪڻڪ رنگو هيو، پر ڪونجل ته ڄڻ دانگيءَ جو ترو. وري سدورو اهڙا ته تيز رنگن جا ڪپڙا پائيندو هيو جو ڏسندي اکيون ڏکنديون هيون. هڪڙو ڪوجهو ٻيو وري کيس حسب نسب جي ٺِڳ هئي. سندس هڪ ڀاءُ اقوام متحده ۾ ڪنهن اهم عهدي تي هيو ته ٻيو وري سندس ئي ملڪ جو پرڏيهي سيڪريٽري هيو. ٻنهي جي انگريزي سٺي هئي، پر ڪونجل هروڀرو چِٻو ٻوٿ ڪري ڳالهائيندو هو. ديو سنگهه سک هجڻ جي ناتي باغ و بهار طبيعت جو مالڪ هيو. وڏا ٽهڪ ڏيندو، اردو، انگريزي، اشارا گاريون سڀ سندس ٻولي ۾ شامل هوندا هيا. ٽيون شام جو نوجوان آفيسر احمد صالح الهاشمي هو. هو هميشه مون ڏي ڪجهه شڪ جي نظر سان ڏسندو هيو جنهن ۾ ڪجهه حسد به محسوس ڪندو هئس. شام جي عربيءَ جو شايد شام جي عربياڻي تي وڌيڪ حق هيو. هيءُ ڪارو ڪوجهو پاڪستاني ڪٿان آيو. پر بااخلاق نوجوان مون کي ڪڏهن محسوس ٿيڻ ڪونه ڏنو. چوٿين فلپائين جي تيري سيتا مال وار مستل (Teresita Malvar Mistal) هئي. پنجاهه سالن جي عمر ۾ به Miss (ڪنواري) هئي. سندس ڪنوارپڻي جي شاهدي ڏيڻ مقصود ڪونهي. مطلب ته غيرشادي شده هئي. سندس داستان دلچسپ هيو.
چئني جيئن مون ۽ ايمان کي اندر ايندي ڏٺو ته هٿ لوڏي اچڻ جو اشارو ڪيو. ديو سنگهه ته ذري گهٽ رڙ ڪندي سڏيو:
”هيڏانهن اچو! سهڻي جوڙي هيڏانهن اچي.“
(Come here! You good Looking Companions, come here)
ايمان جي ڪنن جون پاپڙيون ڳاڙهيون ٿي ويون. مون ڄڻ ٻڌي اڻ ٻڌي ڪري ڇڏي.
ايمان جو هٿ پڪڙيندي لابي ڏي وياسين. جتي اسان جا ٽي ساٿي بلڊي ميري Bloody Marry (بلڊ ميري، ووڊڪا شراب ۾ ٽماٽن جو جوس وجهي هلڪو ڪارو مرچ ڇنڊي ٺاهبو آهي ۽ روس ۾ توڙي يورپ ۾ مقبول آهي) جا گلاس اڳيان رکيو ويٺا هئا ۽ تيري سيتا جنهن کي پوءِ آئون مذاق ۾ ”ميري سيتا “ چوندو هئس؛ صوفن جو جوس پئي پيتو. اسان ٻئي اچي ساٿين سان ويٺاسين. ويٽر هڪدم ٻه ڪرسيون آڻي ٽيبل سان جوڙيون. ديو سنگهه نه ڪئي هم نه تم، ويٽر کي ٻه ڊبل اسڪاچ آڻڻ لاءِ چيائين. مون کيس اک سان اشارو ڪندي منع ڪئي ته چيائين:
”هاڻي، ايمان وٽ مسلماني نه ڏيکار. روز ته اسان سان گڏ پيئندو آهين. هي ٻه ڊبل اسڪاچ به تنهنجي لاءِ آهن. ايمان شريف ڇوڪري آهي.“
”ديو سنگهه....!“ مون شڪايتي لهجي ۾ چيو.
”بس ڪر يار! تو جهڙي ماڻهوءَ کي اهڙي مڊل ڪلاس (Morality) اخلاق جي نمائش نه ڪرڻ کپي.“
ديو سنگهه کي ٻه ٽي بلڊي ميري اڳيئي چوٿين آسمان تي پهچائي چڪا هيا. ڇا ٿي ڪري سگهيس.
”احمد! نو پرابلم، مون کي خبر آهي ته تون پيئندو آهين.“ ايمان چيو.
مون گلاس کڻي، چيئرز ڪري چپن کي لڳايو. هڪ ئي ڍُڪَ ۾ اڌ گلاس ختم ڪري ديوَ کي چيم:
پیتا بغیر اذن، کب تھی میری مجال
در پردہ چشم یار کی شئہ پاکہ پی گیا۔