بلاد الشام - صلاح الدين ايوبي
هڪ سريلو آواز آيو، ڪنڌ ورائي ڏٺم ته مستل منهنجي پويان بيٺي هئي، سندس ڀرسان ايمان هئي ۽ ٿورڙو پويان ئي شن- ي- وانگ ۽ چنگ سو هنگ بيٺا هئا. مون کان ڳالهائڻ وسري ويو. ايمان جون روشن اکيون پنهنجي وجود ۾ پيهيل محسوس ڪيم.
ايمان به مشڪي ”هيلو“ ڪئي.
”ڪهڙو پروگرام پيا ٺاهيو؟“ مستل پڇيو.
اڃان آئون جواب ڏيان تنهن کان اڳ ڪونجل چيو ته ”سڀاڻي اليگزينڊرا نالي ٻيڙيءَ تي ”نيل ندي جي شام “ نالي هلندڙ پروگرام تي پيا وڃون. اٺين کان يارهين وڳي تائين ڪروز (ندي ۾ ٻيڙي جو سفر) آهي. ماني، بيلي ڊانس وغيره به پروگرام ۾ شامل آهي. آهي ڪو هلڻ وارو. اسي ڊالرن جو ٽڪيٽ آهي. اسان ٽي ته وڃون پيا.“
مستل ايمان ڏي نهاريو.
هن ڪنڌ ڌُوڻي ها ڪئي ۽ وانگ ۽ هنگ به هڪدم چيو ته اسان به هلنداسين.
ايتري دير ۾ مٿان شيام پرشاد ۽ انوپ ڪمار بوس اچي لانگهائو ٿيا. گروپ کي ڏسندي هو به تيار ٿي ويا. پر پهريائين معلوم ڪرڻو هيو ته سڀاڻي لاءِ ٽڪيٽون ملن ٿيون يا نه. ٽريول ڊيسڪ واري کي معلوم ڪرائڻ لاءِ چيوسين ۽ اسان اتي بيٺا ڪچهري ڪرڻ لڳاسين. ٿوري ئي دير ۾ ٽريول ڊيسڪ واري اطلاع ڏني ته ٽڪيٽون ٿي ويون آهن. اڌ ڪلاڪ ۾ پئسا کپن ته هو ڪروز وارن جي طرفان ڪنفرم ٽڪيٽون اسان کي جاري ڪندو ۽ جيڪڏهن اسان کي پروگرام ۾ ردوبدل ڪرڻي آهي ته سڀاڻي هڪ بجي منجهند تائين ڏهه سيڪڙو سروس چارجز سان ڪينسل به ٿي سگهنديون پر پوءِ واپس نه ٿينديون. فيصلو ٿيو ته ڪونجل وٽ سو- سو ڊالر جمع ڪرايون ٿا جنهن ۾ اوٽ موٽ ليموزين ٽيڪسي ۽ ٻيو ڪو خرچ ٿيو تنهن کي منهن ڏجي. اهو ڪري ٽڙ پکڙ ٿيڻ لڳاسين ته مستل چانهه جي صلاح ڪئي. ٻين جواب ڏنو پر ايمان کي مستل سان گڏ ڏسي مون ها ڪئي ۽ اسين وڃي لائونج جي هڪ پاسي ويٺاسين. لائونج ۾ لباس يا جوتن جي بندش ڪانه هئي. مون کي اڃا سوڌو جاگرز ۽ ٽريڪ سوٽ پهريل هيو. شاه ديو سمجهي ويو ته مون کي ايمان سان اُنسيت آهي ۽ آئون ساڻس ڪجهه وقت ويهڻ ٿو چاهيان. سِک زنده دل هيو سو کانئس رهيو ڪونه ٿيو.
چيائين، ”ها، تون ته ضرور چانهه پيئندين؟ اکيون ڏاڍيون سهڻيون اٿس.“ شڪر جو اها بڪواس پنجابيءَ ۾ ڪيائين.
چانهه اچڻ تائين مستل ايمان سان ڳالهائيندي رهي. جيئن ئي چانهه آئي ته ڄڻ مستل کي هوش آيو.
مون ڏي مشڪي نهاريندي چيائين، ”سوري احمد، آئون ۽ ايمان هتان جي سُوکڙين جي باري ۾ ڳالهائي رهيا هئاسين. مون سوچيو ته معلومات وارو حصو ڪجهه پورو ٿئي.“
”ڪا ڳالهه نه آهي. مون کي شاپنگ سان ڪا دلچسپي ڪانهي تنهن ڪري به ماٺ هيس نه ته آئون به گهٽ ڪونه ڳالهائيندو آهيان.“ مُرڪندي جواب ڏنم.
ان کان اڳ جو مستل چانهه ٺاهڻ لاءِ ڪيٽلي ۾ هٿ وجهي، ايمان هٿ اڳيان ڪري ڪيٽلي کنئي ۽ مون ڏي نهاريندي چيائين ته: ”چانهه کير سان؟ کنڊ يا....؟“
”اسان چانهه پيئندا ئي کير لاءِ آهيون. کنڊ لاءِ توهان جي مرضي.“ مون چيو.
”مطلب؟“ ايمان ٿورو حيران ٿي ڏٺو.
”مطلب ته.....“آئون ٿورو هٻڪيس. مون ڏي نهاريائين.
”مطلب ته ..... تنهنجو ڪنهن شيءِ کي هٿ لڳائڻ ئي ان کي مِٺو ڪرڻ لاءِ ڪافي آهي.“ مون مُرڪندي کيس شرارتي نظرن سان ڏسندي چيو.
۽ مستل وڏو ٽهڪ ڏنو. ايمان جي ڪنن جون پاپڙيون ڳاڙهيون ٿي ويون. سندس چهري تي شرم، خوشيءَ ۽ حيرت جي مليل جليل تاثر واس ڪيو. وارن کي ڪنڌ سان ٿورڙو جهٽڪيندي چيائين، ”ائين چوندا آهن پر ٻڌاءِ، هڪ چمچو ڪافي.“
مون وراڻيو: ”ڪافي آهي.“
مستل اچي برصغير جي کوجنا ۾ پيئي. کيس گهڻي خبر ڪانه هئي. آئون کيس مختصر لفظن ۾ هندستان ۽ پاڪستان جي تاريخ ۽ جاگرافيءَ جي باري ۾ ٻڌائيندو رهيس. منهنجي ڊائريڪٽر جنرل واري عهدي کي هن تمام اهم عهدو ڪري پئي سمجهيو جيسين مون کيس ٻڌايو ته اهو عهدو ايڏو سينيئر به ڪونهي. ايمان ماٺ ڪري ٻڌندي رهي. آئون به هيڪر بي تڪلفي ڪيو ويٺو هئس سو ڪيڏي ڪيڏي مهل اڻ محسوس طريقي سان سندس چهري جو طواف ته ڪيم پئي پر اهو ڄاڻائڻ جي ڪوشش به ڪيم ته منهنجي ڳالهه صرف هڪ لطيف پيرايو هيو ۽ نه ڪو هندستاني فلمن جي عشق ڪرڻ جي سعي.
”احمد! آئون پاڪستان ڪڏهين ڪانه ويئي آهيان، نه مون کي پاڪستان جي باري ۾ ڪا خاص ڄاڻ آهي. ٻڌو اٿم ته سٺو ملڪ آهي ۽ پر فضا پهاڙي مقام ڪافي آهن.“ ايمان چيو.
”ايمان، جڏهين ڏسڻ چاهين، مون کي ٻڌائجان، آئون پاڻهي بندوبست ڪندس. ڏسڻ وٽان آهي. پر تنهنجو دمشق ته اسان جي ننڍپڻ کان وٺي اسان جي ذهنن تي ڇانيل هوندو آهي. دنيا جي قديم تهذيبن مان هڪ جو بهترين اهڃاڻ..... آهه! دمشق.... اهو شهر جو ڪيترائي دفعا تاريخ جي مذاق جو نشانو بڻيو ته وري عروج ۽ طاقت جو گهر به رهيو.“ مون ڄڻ ٽرانس ۾ ڳالهائيندي چيو.
”دمشق ڏٺو اٿيئي؟“ ايمان پڇيو.
”نه، مون ٻاهر گهٽ سفر ڪيو آهي.“ مون وراڻيو.
”پر ڏسڻ معنيٰ رکي ٿو ڇا؟ محسوس ڪرڻ وڌيڪ طاقتور حقيقت جو اظهار آهي. ڇهه هزار سال قبل مسيح کان آباد رهندڙ هي شهر جنهن کي توهان ”دمشق الشام“ جي نالي سان سڏيندا آهيو ۽ ڳالهائيندي وقت ”دمشق“ يا ”الشام“ جي نالي سان سڏيندا آهيو توڙي جو ”الشام“ ملڪ شام لاءِ به استعمال ڪندا آهيو ڇو ته الشام اتر طرف کي چئبو آهي پر تاريخي حوالي سان شام ملڪ کي ”بلاد الشام“ سڏبو آهي يعني ”اتر جي زمين.“ ساڳئي وقت تي ملڪ شام جي نالي جي توجيهه اها به آهي ته حضرت نوح جي پٽ سام جي حوالي سان ملڪ جو نالو آهي. يعني ”بلاد الشام“ (شام جي مقامي شامي زبان ۾ سام کي شام کي اچاريو ويندو آهي).... پر، مون کي صرف انهيءَ etymology ڪونه موهيو آهي. مون کي انهيءَ به ڪونه موهيو آهي ته”تل رمد“ جي کوٽائي ثابت ڪيو آهي ته هي دمشق جو شهر دنيا جي قديم ترين آباد شهرن مان آهي. انجيل ۽ توريت ۾ دمشق جو ذڪر آهي.“
”توکي ته ڄڻ زباني ياد هجي. مون کي به ايتري ڄاڻ ڪانهي دمشق جي باري ۾.“ ايمان چيو.
”احمد! ڳالهائيندو هل دمشق جي باري ۾. ڇا ٿي چيوَ ته دمشق جي سحر انگيزي توکي هميشه وڻندي آهي؟ ڇا آهي؟ مان به ته ٻڌان.“ مستل چيو.
”بابلي ۽ آسيري تهذيبن جي اثر هيٺ آيل هيءُ خطو سڪندر اعظم جي فتوحات ۾ هڪ اهم حصو رهيو آهي. سڪندر اعظم کان پوءِ سندس فوجي سالار سيليوڪس هتي حڪومت قائم ڪئي. سيليوڪس ۽ سندس پوين حڪمرانن ۽ پٽولمي (جي مصر جا حڪمران هيا) تن جي وچ ۾ هميشه ڇڪتاڻ رهي. تان جو دمشق مان دارالحڪومت مٽجي وري رومين جي قبضي ۾ ويو. يونانين ۽ رومين هتي عمارت سازي، نهرباني ۽ شهري منصوبه بندي ۾ ڪافي ڪم ڪيو. تان جو خلفاءِ راشدين جي زماني ۾ سن 634ع ۾ ڪسريٰ جي سلطنت جو خاتمو ٿيو. پر دمشق کي عروج خلافت امويه جي دور ۾ مليو. اموين دمشق کي دارالخلافه ٺاهيو. 661ع کان وٺي 750ع تائين قريب نوي سالن جي اموي خلافت دوران اسپين کان وٺي هندستان تائين يورپ، ايشيا ۽ آفريقا تي دمشق جي حڪمراني جو پرچم لهرائيندو رهيو.
”تون پاڪستان کان آيو آهين يا شام کان؟“ ايمان مون ڏي نهاريندي چيو.
”ايمان! اسين پاڪستاني مسلمان مشرقِ وسطيٰ، دمشق، بغداد، غرناطه ۽ خلافت جي عظمت ۽ شان جي ذهني قيدخاني ۾ رهندا آهيون. خبر اٿئي! اسان جي ڪنهن شاعر ٽيڪسيلا ۽ موهن جي دڙي تي شاعري ڪانه ڪئي آهي پر غرناطه، قرطبه ۽ يروشلم اسان جو پسنديده موضوع رهيو آهي. ترڪي ۾ خلافت عثمانيه ختم ٿي ته باقي مسلم دنيا ته ڇڏيو پر خود ترڪيءَ جي ماڻهن تي به ڪو اثر ڪونه پيو پر سڄي هندستان ۾ باهه ٻري پيئي. خلافت تحريڪ، ريشمي رومال تحريڪ ۽ هندستان ڇڏيو تحريڪن نه صرف جيلون ڀريون پر هزارين ماڻهو ۽ خاندان دربدر ٿيا. اسان نجات لاءِ غزني ۽ افغانن ڏانهن ڏسندا آهيون توڙي جو نادر شاهه سنڌ تي ڪاهه ڪري ٺٽي جون عظيم درسگاهون ۽ لکين نادر ۽ ڪيمياب ڪتاب ساڙي ڇڏيا. امير گورگان تيمور اسان لاءِ هيرو آهي ڇوته اسان پنهنجي حافظي تان اِها ڳالهه ميساري ڇڏي آهي ته تيمور دمشق جي درسگاهن توڙي شهر کي ساڙي رک ڪري ڇڏيو ۽ شهر جي اُتر اوڀر دروازي تي کوپڙين جو مينار ٺهرايائين. اڄ به اُن هنڌ تي چوواٽي کي کوپڙين جو مينار ڪري سڏيندا آهن ۽ کوپڙيون مسلمانن جون هيون. مستل! اسان عجيب ذهنن جا ماڻهو آهيون. اڄ ڏينهن تائين فيصلو نه ڪري سگهيا آهيون ته هندستان تي سترهن ڪاهون ڪري ملڪان مُلڪ ڀَيلَ ڪرڻ وارو غاصب هيو يا غازي.“ مون چيو.
”احمد! صلاح الدين ايوبي ۽ نور الدين زنگي ’دمشق کي ترقي وٺرائي.‘ ايمان چيو.
”نور الدين زنگي نه. هو صرف حاڪم رهيو سو به ٿوري وقت لاءِ . ها البت صلاح الدين ايوبي لاءِ چئي سگهو ٿا. مشهور تاريخ دان ابن جُبير مطابق صلاح الدين جي وقت ۾ دنيا ڀر کان طالبِ علم، علم جي حصول لاءِ دمشق ايندا هئا جتي درسگاهون هيون، صلاح الدين جي سرپرستي هئي ۽ امن هيو.“
”صلاح الدين ايوبي ته دمشق ۾ مسجدِ اُميه سان لڳ دفن ٿيل آهي.“ ايمان چيو.
”ها، هن اسلام جي سپاهي، بهادر، سخي ۽ علم دوست کي يوحنا نبي جي سِر مبارڪ ۽ امام عالي مقام حسين ابن علي جي سر مبارڪ جي مدفن اُميه مسجد جي پاڙي ۾ جاءِ ملي. اُميه مسجد سان لڳ ئي صلاح الدين ايوبي جو مزار آهي.“ مون چيو.
وري ڳالهه کڻندي چيم: ”اُميه مسجد جنهن کي مسجد جامعه الڪبير به چيو وڃي ٿو، اُموي خليفه وليد بن عبدالمالڪ سن 705 عيسوي يعني سن 86 هجري ۾ ٺهرائڻ شروع ڪئي. مسجد جو نقشو مسجدِ نبوي جي طرز تي ٺاهيو ويو ۽ ڏور ڏيساور کان سوين ماهرين، ڪاريگر ۽ واڍا سڏايا ويا. وليد سان زندگي وفا نه ڪئي. سن 96 هجري ۾ وفات ڪيائين تيسين مسجد جي اڏاوت جو ڪم ڪافي قدر ٿي چڪو هيو جيڪو کائنس پوءِ سن 98 ۾ مڪمل ٿيو. هي وليد بن عبدالمالڪ ئي هيو جنهن جي دور ۾ هڪ پاسي محمد بن قاسم سنڌ فتح ڪري ملتان تائين پهتو ته ٻئي طرف طارق بن زياد اسپين فتح ڪيو ته سندس هڪ سالار موسيٰ بن نصير پنهنجن فوجن سان فرانس تائين وڃي پهتو. دمشق شهر اسلام جي هنن سپاهين جي لشڪر جي تياري ۽ سندن عزم ۽ همت کي ڏٺو. وليد بن عبدالمالڪ کي پنهنجن سپهه سالارن جي آڌرڀاءَ ڪندي ڏٺو. ۽ ساڳئي شهر وري وليد جي وفات کان پوِءِ سندس ڀاءُ سليمان بن عبدالمالڪ جي هٿان خوار ٿيندي ڏٺو. روايتون آهن جن کي ڪافي مسلمان مورخ مڃڻ کان انڪاري آهن ته سليمان بن عبدالمالڪ موسيٰ بن نصير، طارق بن زياد، ۽ محمد بن قاسم کي پاڻ مارايو ۽ اهڙي ته ڪُڌي طريقي سان مارايو جو اڄ يورپ کي پنهنجن گهوڙن جي سُنبن هيٺان ڪُچلڻ واري موسيٰ بن نصير، اسپين جي فاتح طارق بن زياد جنهن اندلس جي ساحل تي لهندي پنهنجيون ٻيڙيون ساڙي مثال قائم ڪيو ۽ فاتح سنڌ محمد بن قاسم جي قبرن جو به نشان ڪونهي. موسيٰ بن نصير کي فرانس جي فتح دوران گهرائي مٿس بدديانتي ۽ خيانت جو مقدمو هلايو ويو ۽ سندس تمام ملڪيت ضبط ڪرڻ کان پوءِ ٽي لک دينار ڏنڊ وڌو ويو. موسيٰ بن نصير وٽ باقي جو بچيو هو سو وڪيائين ته هڪ لک دينار مس ٿيا. دمشق جي صاحبِ حيثيت ماڻهن ڏي ويو ته ڪير سندس مدد ڪري!!
نيٺ عمر بن عبدالعزيز جي سفارش تي سليمان ٻه لک دينار معاف ڪيا. موسيٰ حج بيت الله لاءِ خليفي کان اجازت ورتي. رستي ۾ سليمان جي ڇاڙتن کيس زندگيءَ جي جنجال کان آزاد ڪيو. ائين ئي ابن زياد ماريو ويو. محمد بن قاسم کي بي گور و ڪفن ماريو ويو. بنو اُميه جا هٿ هميشه رت سان رنڱيل رهيا آهن. هنده زوجه ابوسفيان هجي يا تاريخ ِ اسلامي جو سياهه بخت يزيد ابن معاويه يا سليمان پر صرف اِهي نه. عمر بن عبدالعزيز کان سواءِ بنو اُميه جي سموري تاريخ آل رسول جي قتل گاهه، جاهه و جلال، ڪُشت و خون ۽ ملوڪيت جي بدترين مثال آهي.“ آئون چوندو رهيس ۽ ايمان ٻڌندي رهي.