اھرامِ مصر ـ خوفو
”ڇا پاڪستان وڃي مون لاءِ هڪڙو اهڙو جوڙو موڪلي سگهندين ۽ گهڻي قيمت ٿيندي؟“ جيڪب اهڙي ته معصوماڻي انداز ۾ چيو جو مون سندس هٿ جهلي کيس چيو:
”قيمت ڪا ڪانهي. جي چوين ته آئون توکي پاڪستان مان موڪلي ڏيندس، منهنجي طرفان تحفو. پر توکي خبر ڪانه پوندي ته شلوار کي استري ڪيئن ٿيندي. منجهس هيءَ رسي جنهن کي اسان اَڳٺ چوندا آهيون ڪيئن پوندو. مون وٽ هڪ ٻيو جوڙو به آهي، جي قبول ڪرين ته هينئر ئي منهنجي ڪمري ۾ هل. اڃان وڃڻ ۾ ڏهه منٽ آهن. تنهنجي لاءِ اَڳٺ وجهي توکي سمجهائي به ڇڏيان.“
جيڪب کي ٻانهن مان جهلي کيس مٿي پنهنجي ڪمري ۾ وٺي آيس. هُن اُتي ئي جينز ۽ شرٽ مٽائي شلوار قميص پاتي. رکي رکي سامهون لڳل قد آور آئيني ۾ ڏسي ۽ وَر ورَ ڪري چوي: ”مرسي ..... مرسي merci.....“ ذري گهٽ سندس اکين ۾ پاڻي اچي ويو. مون چيو:
”هاڻ هلو، سڀن کي دير ٿيندي هوندي.“
جيڪب مون کي ڳراٽڙي پائي ڳلن تي ۽ نرڙ تي چُميون ڏنيون ۽ ٽٽل ڀڳل انگريزيءَ ۾ چيائين ته هو اِها مهرباني ڪڏهين ڪونه وساريندو.
اسان هيٺ آياسين ته سڀ هلڻ جي تياريءَ ۾ هئا. آرڊو جي عملدار انور سان گڏ هڪ اڌڙوٽ عُمر مصري مهانڊي ماڻهو ويٺل هيو، جنهن لاءِ انور ٻڌايو ته سندس نالو ’غالب‘ آهي ۽ هو قاهره ۾ سياحت کاتي طرفان رکيل گائيڊز مان هڪ آهي. آرڊو وارن اڄ جي ٽوئر لاءِ سياحت کاتي کان کنيو آهي. انور وڌيڪ ٻڌايو ته غالب اهرامن تي ڪافي ڄاڻ رکندڙ آهي ۽ اميد آهي ته سڀ ساٿي سندس ڄاڻ مان فائدو وٺندا.
رستي ۾ ڳالهيون ڪندا اڌ- مُنَي ڪلاڪ ۾ جيزا پهتاسين. اهرامن ۽ ابوالهول کان ڪجهه پري ئي پارڪنگ جي جاءِ هئي. ڪوسٽرن مان لهي غالب جي سرواڻيءَ ۾ سڀ کان پهرين ’هرم خوفو‘ تي پهتاسين. سڄي گروپ کي ڪٺو ڪري غالب ٻڌائڻ شروع ڪيو:
”مصر ۾ جيزا (Giza)جا اهرام دنيا جي ستن عجوبن مان هڪ آهن. انهن اهرامن جي جوڙجڪ عجب ۾ وجهندڙ ۽ وڏي حيران ڪندڙ آهي. اڄ جي جديد دور ۾ جتي جديد ٽيڪنالاجي ۽ ايڊوانس ناليج آهي. باوجود ان جي انهن اهرامن جهڙو ڪو ٻيو ٺاهي نه سگهيا آهن. توڙي جو جاپاني حڪومت ننڍي پيماني تي ڪوشش ضرور ڪئي پر اڄ تائين ان ۾ ڪامياب نه ٿي سگهي آهي. انهن اهرامن جي جوڙجڪ (Structure) انسان ذات لاءِ هميشه کان هڪ راز ئي رهيو آهي. 51 صدي قبل مسيح ۾ يوناني تاريخ دان هيروڊٽس پنهنجي لکڻين ۾ عظيم اهرامن جو ذڪر ڪيو آهي ۽ پنهنجي راءِ ڏيندي چوي ٿو ته: ”هڪ لک ماڻهن 20 سالن کان وڌيڪ عرصي تائين هنن اهرامن کي ٺاهڻ ۾ حصو ورتو. ڪن ڪتابن مطابق 120 سالن جي عرصي ۾ اهرامن جي تعمير ٿي.
مصر جي فرعونن کي پنهنجي لاءِ وڏيون عمارتون ۽ يادگار ٺهرائڻ جو وڏو شوق هوندو هو. ۽ ان لاءِ اهي غلامن کي استعمال ڪندا هئا. مصر جا تاريخي اهرام جوڙائڻ لاءِ غلامن جي فوج کي پٿر ڍوئڻ جي ڪم تي لڳايو ويو. اهي اسوان جي هنڌ تان جتي هن وقت مشهور اسوان ڊيم قائم آهي، اسي لک پٿرن جون هر هڪ اڍائي ٽن وزني وڏيون ڇپون، نو سؤ اسي ڪلوميٽر جي پنڌ تان کڻي قاهره آيا. هرم (اهرام جو واحد) تعداد ۾ نَوَ آهن، جن مان ڇهه ننڍا ۽ ٽي تمام وڏا ۽ جهان ۾ مشهور آهن. اُهي ڇِپون غلامن هڪ ٻئي تي ڄمائي بادشاهه ۽ راڻيءَ جي آخري آرامگاهه جي عمارت جوڙي، جنهن ۾ انهن جا حنوط ٿيل لاش دفن ڪيا ويندا هئا. اصل دفن گاهه ڪافي وڏو آهي جيڪو پٿر جي صرف پنجن وڏين ڇپن سان ٺهيل آهي. انهن مان چار ڇپون چؤديواري ٺاهن ٿيون ۽ پنجين ڇت وانگر انهن تي رکيل آهي. ڇت واري ڇپ جي ڊيگهه ۽ ويڪر جي اندازي لاءِ ايتري ڄاڻ ڪافي آهي ته اها سنگ مرمر جي آهي ۽ ان جي مٿان ئي هرم جو سڄو وزن آهي. هرم جي چوٽي زمين جي سطح کان چار سؤ پنجاسي فوٽ بلند آهي ۽ ڪيترن ئي لکين ڇپن جو سمورو وزن انهيءَ هڪ ڇپ تي آهي، جن کي هيءَ پنجن هزارن سالن کان وٺي کڻي بيٺي آهي.
اهرامن کان چند سؤ والن جي فاصلي تي ڪيتريون ئي ڇپون بيقاعدگيءَ سان هڪ ٻئي تي وکريلون پيون آهن. اهي تهه خانا آهن جيڪي زمين کوٽي اندر ئي اندر ڪيترن ئي ڪلوميٽرن تائين بنايا ويا آهن. ٽيويهه هزار غلام ٽيهن سالن تائين تقريباً هڪ هزار ميلن کان انهن ڇپن کي پنهنجي پٺين تي رکي ڍوئيندا رهيا. روزانو ٽولن جا ٽولا انهن جي هيٺان اچي چٿبا رهيا ۽ روزانو سوين غلامن جي موت جو اطلاع فرعون جي خدمت ۾ پهچايو ويندو هو. اهي ماڻهو غلامن جي لاشن کي هڪ کَڏَ ۾ پوري انهن جي جاءِ تي ٻين غلامن کي وٺي ايندا هئا. هاڻي ته صرف پٿر آهن جيڪي هڪ ٻئي مٿان انهن جي وسيع ۽ ويڪري اجتماعي قبر تي وِکريا پيا آهن. هيءَ قبر فرعون جي ئي حڪم تي انهيءَ مقبري جي پاسي ۾ ٺاهي وئي هئي. ان جو مقصد هو ته هيءَ ماڻهو جيڪي زندگيءَ ۾ سندس غلام هئا، سي مرڻ کان پوءِ به نه صرف انهن جا جسم بلڪه انهن جا روح به سندس غلاميءَ ۾ رهن.
مصري اهرامن کي چار ٽڪنڊا پاسا ۽ هڪ چوڪور بنياد اٿس جيڪو 13 ايڪڙ ن تي مشتمل آهي. اهرامن جي اصلوڪي لمبائي 485 فوٽ آهي پر وقت گذرڻ سان ان جي ڊيگهه گهٽجي 450 فوٽ تي رهجي وئي آهي. چوڪور بنياد جو هر پاسو 755.5 فوٽ آهي. اهرام جي ڪُنڊ 51 ڊگري، 51 منٽ ۽ 143 سيڪنڊ آهي. اهرام ۾ تقريباً 2.5 ملين پٿر استعمال ٿيل آهن. پٿرن جا وڏا وڏا بلاڪ مهارت سان اهڙيءَ طرح تراشيل ۽ رکيل آهن جو انهن جي وچ ۾ هڪ ڪريڊٽ ڪارڊ رکڻ جي به گنجائش ڪانهي. تمام بلاڪ چُن جي پٿر سان اوساري ۽ پلستر ٿيل آهن جيڪي سج جي روشنيءَ ۾ صحرا ۾ تارن جيان چمڪن ٿا.
هونئن ته اهرامن جي باري ۾ تمام گهڻيون ڳالهيون حيران ڪندڙ آهن پر سڀ کان پهرين جيڪا شيءِ دريافت ٿي اهو هو قطب نما سان مشابهت جو هجڻ. مطلب ته اهرام جون چارئي ڪنڊون اولهه، اوڀر، ڏکڻ اترجون ڏس ڏين ٿيون.
وڌيڪ ڇرڪائيندڙ ڳالهه اها آهي ته اهي اهرام قطب نما جي بانيءَ جي ڄمڻ کان 4000 سال پهرين تعمير ڪيا ويا. انهيءَ قطب نما جي ڪماليت مان ان ڳالهه جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ٺاهڻ واري کي طرف معلوم ڪرڻ جو ڪو ٻيو طريقو هيو يا وري اُهي ڪنهن انسان ذات لاءِ ٺاهڻ ناممڪن آهي. عظيم اهرام دنيا جي وڏي تعميرات مان هڪ آهن. جنهن لاءِ ماهر تعمير هڪ اهڙي جڳهه جي چونڊ ڪئي جيڪا ان عظيم عمارت کي وڌيڪ عرصي لاءِ قائم رکي پئي سگهي. چئي سگهجي ٿو ته انهن اهرامن کي ٺاهڻ وارا دنيا جا بهترين ماهر ارضيات هئا جن هڪ بهترين جڳهه ڳولهي.
اهرام ڇو ٺاهيا ويا؟ ان باري ۾ ڪيترائي رايا آهن. ڪن تاريخدانن جو چوڻ آهي ته 3350 قبل مسيح ۾ فرعون Khufu پنهنجي مقبري لاءِ اهرام ٺهرايو. ڇوته انهيءَ کان اڳ مصر جي ڪيترن ئي بادشاهن جا.جيڪي به اهرام لڌا ويا آهن اُهي زير زمين هئا. ڪجهه تاريخدانن جو اهو به خيال آهي ته عظيم اهرامِ مصر هڪ اڳتي وڌيل تهذيب جو ڇڏيل هڪ ٽائيم ڪيپسول آهي. ٿي سگهي ٿو ته ان تهذيب جا ڪجهه اڳواڻ انهن اهرامن جي ذريعي مستقبل جي تهذيبن لاءِ ڪو پيغام ڇڏڻ چاهيندا هجن.
اهرامن جي باري ۾ ڪيتريون ئي ڏندڪٿائون پڻ مشهور آهن. Max toth پنهنجي ڪتاب ۾ اهرامن جي باري ۾ هيئن لکي ٿو: ”اهرامن جا پاسا يا ڪنڊون موسمن جي ۽ وقت جي تبديليءَ جا اهڃاڻ آهن. اولهه ۽ اوڀر وارا پاسا روشني ۽ اونداهه کي ڄاڻائڻ ۾ مدد ڪن ٿا. ۽ اتر ۽ ڏکڻ وارن پاسن مان سردي ۽ گرمي جو پتو پئجي ٿو. اهرامن جو بنياد نمائندگي ڪري ٿو: بنيادي عنصرن هوا، پاڻي، باهه ۽ مٽيءَ جو جنهن سان انساني جسم ٺهيو آهي. انهيءَ کان علاوه اهرام ۾ موجود ٽي چيمبرس نمائندگي ڪن ٿا انسان جي ٽن اهم عضون، دل، دماغ، ۽ جنسي عضون جي.“
تاريخ ٻڌائي ٿي ته عرب اُهي پهريان ماڻهو هئا جن اهرامن ۾ اندر وڃڻ جي ڪوشش ڪئي. بغداد جي خليفي مامون الرشيد 820 عيسوي ۾ پنهنجي فوج کي اهرامن جي کوٽائي لاءِ مقرر ڪيو، ته جيئن هو ان جو دروازو کولي ان ۾ اندر داخل ٿي سگهن پر اهي ڪامياب نه ٿي سگهيا. خليفي کي اِها اميد هئي ته کيس اهرام مان خزانو حاصل ٿيندو ڇوته پراڻين ڳالهين ۽ ڏندڪٿائن مان اهائي خبر پيئي ٿي ته اتي خزانو دفن ٿيل آهي. خليفو خزانو ته نه ڳولهي سگهيو پر بادشاهه جي چيمبر مان انهن کي سنگ مر مر جو ٺهيل تابوت هٿ آيو، جنهن تي ڪابه لکت اُڪريل نه هئي.
نيپولين بوناپارٽ 1797ع ۾ مصر کي فتح ڪيو ۽ ڪيترن ئي تحقيقدانن کي عظيم اهرامن کي جانچڻ جو حڪم ڏنو. انهيءَ کوجنا جي نتيجي ۾ روز ويٽا اسٽون لڌو جيڪو قديم مصري لکت ڳولڻ ۾ ڪارآمد رهيو.“
غالب ٻڌائيندو رهيو ۽ اسين خاموش ٻڌندا رهياسين.
”خوفو جي اهرام ۾ ٽيويهن لکن کان وڌيڪ بلاڪ استعمال ٿيا آهن، جن مان هر هڪ جو وزن ٽي ٽن کان گهٽ نه آهي ۽ ڪي ڪي بلاڪ ته ويهن ٽنن جا پڻ آهن. هرم خوفو جي وچ منزل ڌاري فرعون خوفو جي آرامگاهه آهي جنهن ۾ ٽي چيمبر آهن. هرم جو اِهو حصو جتي خوفو دفن ٿيل آهي، تنهن جي دروازي نما لنگهه جو اُتر ڏي منهن آهي. اُتر ڏي منهن علامت آهي ته قطب تاري جيان رستو ڏيکاريندڙ آهي. جڏهين مئل فرعون جيئري فرعون جي روپ ۾ ايندو ته اُتر کان راهه نما ٿي ايندو.“
”وري هڪ عجيب ترين ڳالهه ٻڌايان ته روشنيءَ ۽ لنگهه جو اهڙو ته انتظام ٿيل آهي جو جڏهين خوفو جي پيدائش جو ڏينهن ايندو آهي ته سج جو پهريون ڪِرڻو خوفو جي مرقد جي اندرئين چيمبر ۾ سندس آخري آرامگاهه تي اچي پوندو آهي. چوندا آهن ته فراعين ديوتائن جي اولاد هئا ۽ خوفو سج ديوتا يعني ’رع‘ ديوتا جو پيارو هيو. جي ديوتائن واري ڳالهه نه به مڃون ته به حساب داني جو ڪمال آهي ته 364 ڏينهن نه پر 365 هين ڏينهن تي اندرئين چيمبر ۾ سج جو پهريون ڪِرڻو اچي پوندو آهي.“
اوچتو انور جو آواز آيو:
”سج لهڻ وارو آهي. جلدي سان ٻه ٻيا اهرام به ڏسي وٺو ته شام جي روشني ۽ رنگن جي بارش ۾ ابوالهول تي ٿيندڙ پروگرام جو لُطف وٺي سگهون. ائين اسين ٻه ٻيا اهرام يعني خفرع ۽ منڪائوس جلدي جلدي ڏسي واپس ورياسين. واپسي ۾ جتي ڪوسٽر بيهاريا هئاسين اُن کان پهرين ئي ابوالهول جو جسيم مجسمو هيو.