وجداني ڪهاڻيڪار: محمد دين راڄڙي
ان ڏس ۾، ڊاڪٽر رسول ميمڻ به هڪ حوالي سان سنڌي ڪهاڻي جو بُت شڪن (Iconoclast) ڪهاڻيڪار آهي. جنهن سنڌي ڪهاڻيءَ کي ۽ سنڌي ناول کي (Thematic-variety) ته بخشي ئي آهي، پر سندس ڪهاڻي گهڻي ڀاڱي منفرد، اروايتي (Un-conventional) ، انوکي ۽ ماضي ۽ همعصر دور کان ابتڙ، زمان ۽ مڪان جي سرحدن کان ٽپندي ڪنهن مهل مابعد الطبعياتي (Metaphysical) مظهرن جي کوجنائن ۾ جنبيل محسوس ٿئي ٿي ته ڪڏهن لاشعوري کان تحت الشعور ۽ شعور جي رابطه ڪاري ڪرائيندي خوشگوار خوابن ۾ (تحت الشعور ۾ دٻايل بي شمار خواهشن) جو اڀار لڳندي آهي ته ڪڏهن شعور جي وهڪري (Stream of Consciousness) کان ٿيندي مغربي ادب جي انيڪ ادبي لاڙن ۽ تحريڪن جهڙوڪ Sur-Dadaism realism جو طواف ڪندي نظر اچي ٿي.
ڊاڪٽر رسول ميمڻ جي ڪهاڻيءَ جا پير ڌرتيءَ سان مضبوطي سان جُڙيل هجڻ باوجود به ڪنهن اَڄاتي، اڻ ڏٺل “ٻي دنيا” ڏانهن کنيل آهن.
ان ڪري مان اڳ ۾ ڪيل ڳالهه دهرائيندس ته ڊاڪٽر رسول ميمڻ جي ڪهاڻين جي Multi-varied, diversity ڇهاءُ کي ان ليول تائين سمجهڻ واري Readership اڃان سنڌ ۾ اڀري نه سگهي آهي، جنهن جو مکيو سبب “مطالعاتي اڻاٺ” آهي.
جڏهن دعويٰ ڪجي ته دليل ڏجي تنهن ڪري مٿئين دعوائن کي ثابت ڪرڻ لاءِ جيڪڏهن ڊاڪٽر رسول ميمڻ جي ڪهاڻين جا تاڪيا بين المتنيت (Inter-texuality) ۽ Deep-surface structure جي تناظر ۾ کولينداسين ته پرک ٿيندي ته ڪيئن ڪهاڻيڪار ماڻهوءَ جي روح جي پاتال تائين لهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي... ته ڪنهن مهل هو ڪردار جي نفسياتي بُحران تائين رسائي حاصل ڪري وٺي... ته ڪنهن مهل هن جا ڪردار سڃاڻپ جي فقدان ۾ سرگردان آهن...
ڊاڪٽر رسول ميمڻ جا ڪردار به انوکا ۽ غير روايتي آهن، انهن جي Treatment سوچڻ جا انداز، انهن جا فيصلا، عمل، ردعمل، ظاهري طور غير منطقي ۽ ايبنارمل ان ڪري لڳن ٿا جو اهي ڪهاڻيون ڪنهن مخصوص ادبي تحريڪ تحت سرجيل آهن. سندس ڪهاڻين ۾ وجوديت (Extentialism) تي ڪيترائي ڪردار آڌرايل آهن... سندس ڪردارن جي پيڙا، اڪيلائي، اساٽ، قنوطيت، اداسي، بي وسي، وجودي وارتا جو ڏس ڏي ٿي.
ڪهاڻي “سج سوا نيزي تي” ۾ ڪردار رمضان هنڱوري جي ذلت ۽ حياتيءَ پڄاڻان ايڌيءَ جي ايئرڪنڊيشنڊ سرد خاني ۾ سموري رات پيل لاش... ڇا ته ڇرڪائيندڙ پڄاڻي آهي... ان ڪهاڻيءَ ۾ ڪهاڻيڪار ڌرتيءَ جي گرهه تي سرمائيدارانا ۽ سامراجي چڪيءَ ۾ پسجندڙ رمضان هنڱوري جهڙن ڪردارن جو ڄڻ ته سماجي F.I.R بيان رڪارڊ ڪيو آهي.
ڪهاڻي “خوشبخري” شهري زندگي (Urbanization) ۽ زرعي سماج مان صنعتي سماج ۽ پروفيشنلزم جي اثر هيٺ اسان جي روحاني، سماجي، ثقافتي قدرن جي ڀڃ ڊاهه جو پردو چاڪ ڪندڙ ڪهاڻي آهي. جڏهن ڪردار جو پيءَ گذاري وڃي ٿو ته ڄڻ هن کي Comicrelief ملي ٿو... اهو هڪ نفسياتي رخ آهي، جنهن جي نشاندهي ڪهاڻيڪار ڪرائي آهي.
“ماهِه لقا” absurd ڪهاڻي آهي. “اگهاڙو” ڪهاڻي جي ڪردار جو جيڪڏهن Psycho-analysis ڪجي ته: هي ڪردار جنسي بک جو شڪار آهي. سندس شڪايتي انداز Inferiority-complex کي ظاهر ڪري ٿو. ڪردار جي Sub-conscious ۾ سٿيل پيار جي خواهش ان جي شعور ۾ رات جو خواب ۾ اگهاڙو نظر اچڻ جي صورت ۾ ظاهر ٿئي ٿي. جڏهن ته ڪهاڻي “اگهاڙو” جي Surprise-ending مغربي ادبي تحريڪ Dadaism تحت آڌاريل آهي ته ڪردار آچر رات ڀرپور تيار ٿي، فل سوٽ پائي، پرفيوم هڻي، وارن کي ڦڻي ڏيئي، محبوبا سان ملڻ لاءِ نڪرڻ بجاءِ بستري تي سمهي پئي ٿو ۽ پنهنجو پاڻ کي خواب ۾ اگهاڙو ڏسي ٿو... Dadasim دراصل ترتيب کي بي ترتيب ڪرڻ، ريئلٽي کي Un-reality تصور ڪرڻ ۽ Anti-logic (اڻ منطقيت) تي ٻڌل ادبي ۽ فني تحريڪ هئي... هتي ڪردار محبوبا لاءِ تيار ٿي، فل سوٽ پائي، محبوبا سان ملڻ بجاءِ سمهي پئي ٿو۽ ڪپڙن باوجود اگهاڙو نظر اچي ٿو. ڊاڪٽر رسول اهڙيون ڪجهه ڪهاڻيون لکيون آهن، جيڪي مون کي Dadaism جي لاڙي تحت لکيل لڳن ٿيون.
ڊاڪٽر صاحب بهترين مشاهيڪار، ڄاڻو، مطالعاتي ۽ وجداني ڪهاڻيڪار آهي، هُن جو جيترو مطالعو آهي، ان کان وڌيڪ هو سوچي ٿو، سندس ڪهاڻي “ڳالهه به ايتري” ۾ جيت جو ٻه اڌ ٿي گم ٿي وڃڻ، جادوئي سحر نگاري (Magical-realism) جي جهلڪ پسائي ٿو، سندس هيءَ ڪهاڻي فلسفياتي، سياسي زمن، تصوف ۽ دنيا جي اهم فڪرن، نظرين بابت ادراڪ جو احساس ٿي پسائي ته ڪيئن هڪ بنهه ننڍڙي نان-اشو کي طوالت ڏني ويندي آهي.
ڪهاڻي “آکيرو” ۾ وڻ، آکيرو، ڪانوَ، حويلي، ڪي علامتون آهن، جن جو ڪنهن داخلي ڪيفيت سان واسطو آهي.
“واش روم” ڪهاڻي ماڻهوءَ جي نراسائي، وجودي ڪرب ۽ ڪردار جي ذهني ابتريءَ جي چوڌاري ڦِري ٿي. اِن ڪهاڻي ۾ ڪموڊ ۽ ٻيون شيون خود ڪردار “وجوديت” جي علامت آهن، ته ماڻهو وٽ Choice آهي، اختيار ناهي.
“انبن جي موسم جو لوڪ گيت” سماجي طبقا بندي ۽ غربت جي عڪسبندي آهي. سندس “فطرت انصاف” وارو مرڪزي خيال صدين کان استحصال هيٺ رهندڙ قومن لاءِ ڏاڍ آهي ته جڏهن ظلم ليڪا لتاڙي ويندو آهي ته Natural Justice اوس ٿيندو آهي.
ڊاڪٽر رسول ميمڻ جيئن مون شروع ۾ لکيو آهي ته Subject-matter (عنواني-نڪورتا) جي حوالي سان اَرواجي ڪهاڻيڪار هيئن به آهي ته هن سنڌي ڪهاڻيءَ کي تجرباتي توڙي شعوري بنياد تي نواڻ بخشي آهي... هُن جا Topic روايتي هوندي به اروايتي آهن. هن وٽ ڪهاڻي جي فني اُڻت نه رڳو سندس دلڪش ٻوليءَ سان سينگاريل آهي پر ڪٿي ڪٿي هو چيخوف چواڻي: “ڪهاڻيءَ کي شروعات هجڻ گهرجي پڇاڙي نه.” تي پڻ عمل پيرا آهي، ته ڪٿي نه شروعات ۽ نه پڇاڙي واري ٽيڪنيڪ تي...
ڊاڪٽر جي ڪهاڻين ۾ ورجاءُ ناهي، ارواجي ان ڪري به ته هن وٽ کوکلي-نعري بازي ناهي، Fake-Heroism ناهي، جعلي قوم پرستي ناهي. جي آهي ته رياست تي چٿر آهي، انساني معاملا، مسئلا آهن. انسانيت آهي. سماجي معاملا آهن. اِن ڪري ئي Status-quo کان هن جي ڪهاڻي مختلف آهي. جنهن ۾ Realism کان ويندي Human-nature ۽ Human psychological study ٿيل آهي. ڊاڪٽر رسول ميمڻ جو الڳ ڊڪشن ۽ approach آهي. توڙي جو سڀئي ڪهاڻيون ائين ناهن. ڪافي ڪهاڻيون همعصر ڪهاڻيڪار وانگيان به لکيل آهن. پر ڊاڪٽر وٽ همعصر ڪهاڻيڪاريت ۾ جيڪا کوٽ محسوس ٿي، اُها هيءَ آهي ته سندس ٻوليءَ جو ذري گهٽ هڪ ئي لهجو ۽ Style آهي. ڪهاڻيون Interior-monologue کان ٿيندي واقعاتي، ضمير متڪلم، مڪالماتي، ضمير غائب وغيره ۾ لکيل آهن.
جيئن نسيم کرل ڪچي جي ٻولي، چورن جي ٻولي، پوليس جي ٻولي، منظور ڪوهيار اوڏن جي ٻولي ۽ ٻين ذاتين جي ٻولي، اياز قادري، جمال ابڙو “مخصوص ڪردارن” جي جسماني ۽ لهجاتي عڪسبندي تي دسترس رکندا هئا، ائين ڊاڪٽر وٽ ناهي. ها باقي ان ڏس ۾، ڪهاڻي “پناهه” بهترين منظر نگاريءَ واري ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ ڊاڪٽر چورن جي نفسيات ۽ ٻوليءَ جو مزو وٺائيندي هڪ ٻي زبردست علم ڏانهن اشارو ڪري ويو آهي. جنهن کي Omen Folk-wisdom (لوڪ ڏاهپ) چئبو آهي. جيئن ٻوڏ کانپوءِ ڪچي جي هڪ ڳوٺ ۾ چورن جو ٽولو گهڙي ٿو:
هڪ چور چئي ٿو:
“پکين کي خبر هُئي ته ٻوڏ اچڻ واري آهي.”
“جڏهن ٻوڏ اچڻ واري هوندي آهي ته ڪانءُ هر هر تيڪ لاهيندو آهي.”
ان کانسواءِ ڪهاڻي “مونجهارو” معاشرتي اجتماعي مائينڊ سيٽ ڏانهن اشارو آهي ته سماج جا سڀئي اسٽيڪ هولڊرز ڪنهن نه ڪنهن صورت ۾ دهشتگرديءَ ۾ ملوث آهن.
جڏهن ته ڪهاڻي “فخرالنساءِ” هڪ Epistle-story آهي. Epistle-story يا ناول اهڙي تخليق هوندو آهي، جيڪو “خط” ذريعي لکبو آهي.
ڊاڪٽر رسول ميمڻ جي مختلف ادبي ميگزين ۾ ڇپيل 18 ڪهاڻين جي بنياد تي جيڪڏهن سندس فلسفي، نظريي، نقطه نظر تي research ڪجي ته هي ڪهاڻيڪار مونکي هڪ اهڙو يگانو ماڻهو محسوس ٿيو، جنهن جو مقصد “انسان ۾ انسانيت جي تلاش”، “انسان آهي ڇا؟”، ماڻهوءَ جو مرڪز ڇا هي؟”، جهڙن سوالن جي جوابن جو ڳولهائو آهي ۽ هڪ اهڙو تحقيقي ڪهاڻيڪار محسوس ٿيو جيڪو ڪهاڻيءَ جي خورد بيني سان ڪنهن پراسراريت جي تلاش ۾ آهي. ڪا ڳولا ڪرڻي آهي ان کي... ڇو ته پنهنجين ڪهاڻين ۾ هو پاڻ به هڪ پراسراريت ڪردار ۽ ڪهاڻيڪار طور سامهون آيو آهي. سندس مڪمل جاچ ۽ سندس لکيل سمورو تخليقي ڪم پڙهڻ کانپوءِ ڪا حتمي راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي.
آخر ۾ ايتريون بور ڪندڙ ڳالهيون ڪرڻ کانپوءِ ڊاڪٽر رسول ميمڻ جي مختلف ڪهاڻين منجهان سندس خوبصورت ٻولي پيش ڪجي ٿي، جنهن مان سندس مشاهدي، مطالعي ۽ ٻين جام شين جي پروڙ پئي ٿي.
• ائين ٿو لڳي جاين خودڪشي ڪئي هُجي.
• دانگيءَ جي پُٺ ٻوڏ ڌوئي ڇڏي آهي.
• پيٽين جا ڍڪ ائين کليل هئا، جيئن ساهه منجهڻ ڪري انهن جا وات ڦاٽي ويا هجن.
• سڄي عمر چاٻيون ڳوليندي گذري ويئي، مليون به ته تالا نه هئا.
• ڪائنات جي هر شيءِ پناهه ورتي هئي، سج جُهڙ ۾، ڌرتيءَ پاڻي ۾، ماڻهن سرڪاري اسڪولن ۾، پکين آکيرن ۾، ڍورن وٿاڻن ۾، نانگن وڻن جي شاخن ۾، ٻوڏ کان بچڻ لاءِ پاڻيءَ پيٽي ۾ پناهه ورتي هئي. (ڪهاڻي: پناهه)
• انسان گولي کائي سگهي ٿو، بندوقون ماني نه کائينديون آهن. (ڪهاڻي: سردخانو)
• آچر جي رات ايتري ننڍي هوندي هئي، جيئن ماءُ سان ستل ٻار. (ڪهاڻي: اگهاڙو)
• خاموشي ائين ڇانيل آهي جيئن لُڙ جي زبان ڪٽيل هُجي.
• سج ائين چمڪي رهيو هو جيئن قدرت تازو پنهنجي دامن سان صاف ڪيو هجي.
• انسان جي پيدائش اڻ مندائتي هوندي آهي پر پکين جي پيدائش جي موسم هوندي آهي، ڪانءُ جڏهن آکيرو ٺاهيندا آهن ته قدرت انهن کي آکيرو فراهم ڪندي آهي.
• يادون پر ڪٽيل پکين جيان هونديون آهن، اڏرڻ چاهينديون آهن، اڏري نه سگهنديون آهن. (ڪهاڻي: پياري فخرالنساءِ)