ڪٽ نہ لڳين ڪڏهين
مٿي ڳالھہ مون ان لاءِ لکي تہ سنڌي اديبن کي بہ دنيا جي سڀني ٻولين جا سڀ ناول وڻندا آهن، عجيب وغريب ڪھاڻين وارا بنا چس وارا ناول بہ پڙهي ويندا آهن پر سنڌي ناول پڙهڻ لاءِ کڻندا آهن تہ ڪا چڱائي جي اميد انھن مان نہ ٿي رکي سگهجي، پوءِ اچي ڇتي ڪوري واري ڊيگهه ڪندا. آئون چوندو آهيان تہ سنڌي ناول ۾ جاندار موضوع آهن، ڪھاڻي بہ ڪمال جي رکن ٿا پر انھن کي گهڻ رخي نظر ۽ زاويي جي ضرورت آهي. تنقيد نوان زاويا ۽ نئين راھہ متعين ڪرڻ آهي. پر هتي سنڌي ناول تي فارمولا تنقيد تحت نقطه چيني ٿي رهي آهي. سنڌي ناول جيترو بہ لکيو ويندو ان سان انھيءَ ۾ جان ايندي ۽ نوان رجحان پيدا ٿيندا. پر هتي ناول لکڻ تي بہ عجيب قسم جي هاءِ گهوڙا ڪئي ٿي وڃي.
محمد اسماعيل عرساڻي موجب: “جھڙي طرح گندي شعر لکڻ ڪري ادب کي گندو ڪيو وڃي ٿو، ساڳيءَ طرح گنديءَ ناول نويسيءَ مان بہ ادب کي گهڻو دوکو رسي ٿو.” (1)
گندي شاعريءَ کي اڄ تائين ڪوئي ياد نہ ٿو ڪري، گنديءَ مان مراد غير معياري آهي. ائين غيرمعياري ناولن کي بہ ڪوئي ياد ڪو نہ ڪندو ۽ اهي ليکي ۾ ئي نہ ايندا. منھنجي اها راءِ آهي تہ گندو ناول ان ڪري ٿو مارڪيٽ اچي ڇو تہ ان جا ايڊيٽر ناهن، جيڪڏهن ايڊيٽر هجن تہ ناول گهڻا پاليش ٿي وڃن، سنورجي ۽ بھتر ٿي اچن. ان سان انھن جو معيار بہ وڌندو.
سنڌي ناول ۾ ايڊيٽنگ جا تمام وڏا بلانڊرس/گهپلا آهن، وڏا وڏا ناول نگار سالن پڄاڻان ناول ڇپائي مارڪيٽ ۾ آڻن ٿا پر انھن ۾ هڪ ئي ڪردار ٻہ ٻہ ناول هجڻ ڪري پڙهندڙ وائڙو ٿي وڃي ٿو تہ هي ڇا ماجرا آهي. اهِڙو مثال “بي رنگ” ناول ۾ بہ آهي تہ هائپرسومنيا ۾ “کيس ۽ سندس” ايترا دفعا لکيل آهي جو ائين ٿو لڳي رڳو ناول انھن ئي لفظن سان ڀريو ويو آهي.
جيڪي بہ سنڌي ناول مارڪيٽ ۾ اچي رهيا آهن اهي موبائيل تي ڪمپوز ڪري، ڪمپيوٽر تي لاهي سڌو ڇپائي جي لاءِ موڪليا وڃن ٿا. جڏهن تہ انھن جي ايڊيٽنگ وارو مرحلو طئي نہ ٿو ڪيو وڃي. جنھن سان پڙهندڙ ڀوڳي ٿو. تازو “ڪتاب دشمن ناول” آيو، اهو سڄو ناول بہ مون کي موبائيل تي لکيل لڳو ۽ ناول ۾ رڳو ڪاما آهن، مڪالمن کي واڪ جي نشانين ۾ نہ لکيو ويو آهي. ضروري جاين تي بيهڪ جي نشانين جي کوٽ آهي. مطلب تہ ان ۾ ايڊيٽنگ جا انيڪ سارا مسئلا هئا.
سنڌي ناول ۾ ڪردار نگاري بہ هڪ وڏو معاملو رهيو آهي. اڪثر نڌي ناولن جا مک ڪردار يا تہ ليکڪ هوندو آهي يا ادب دوست. پر تمام ٿورڙا سنڌي ناول آهن جن جا مک ڪردار رائيٽر ناهن. ضروري ڪونھي تہ هر ناول جو مک ڪردار رائيٽر هجي. سڀ ڪردار هڪ جھڙي ٻوليءَ، لھجو ۽ سوچ رکندڙ آهن. جنھن سان بہ ناول جي سونھن متاثر ٿئي ٿي.
محمد اسماعيل عرساڻي مطابق: “هڪ ئي ۾ ساڳيو ئي ڪردار متضاد عادتن وارو نہ هوندو آهي، ڇاڪاڻ جو ڪو بہ انسان يڪ وقت ايماندار ۽ بي ايمان، ظالم ۽ همدرد ٿي نہ ٿو سگهي.” (2)
عرساڻي صاحب جي ان ڳالھہ وارو معاملو بہ اڄوڪي جديد دؤر جي سنڌي ناول سان وڌيڪ آهي، عادت ڪا هڪ ٿي سگهي ٿي. جئين عرساڻي جي حوالي ۾ آهي ٻہ ٻہ مخالف عادتون نہ هونديون آهن.
آءٌ سمجهان ٿو جيڪڏهن ايڊيٽر ڏسي تہ اهو نقص بہ سنڌي ناول مان نڪري ويندو.
سنڌي ۾ ناول جا تمام سٺا ايڊيٽرس آهن جيئن: اڪبر لغاري، علي آڪاش، مينر چانڊيو، ڪليم ٻٽ، عظيم رونجهو، اظھر نوناري، ممتاز بخاري، ثقلين دادن لاشاري، نور نبي راهوجو، نور جوڻيجو، ننگر چنو، امر لغاري، خليق ٻگهيو، راقم الحروف ۽ ٻيا جيڪي دلچسپي وٺن تہ سنڌي ناول جي ايڊيٽنگ جا اهم ترين مسئلا ختم ٿي سگهن ٿا جھڙوڪ: گرامر، بيهڪ جون نشانيون، مڪالما، سيرنگاري، گهاڙيٽا، جزئيات نگاري، زمان مڪان.
سيرت نگاري جي باري ۾ محمد اسماعيل عرساڻي لکي ٿو تہ؛ “سيرت نگاريءَ جا ٻہ طريقا آهن: پھريون اداڪارن جي گفتگو مان ظاهر ڪرڻ. ٻيو: مصنف جي قلم مان.” (3)
سنڌي ناول ۾ بيان ڪرڻ جو مسئلو بہ آهي جنھن کي مٿئين عرساڻي صاحب جي حوالي جي روشنيءَ ۾ ڏسي سگهجي ٿو. سنڌي ناول نگار سيرت نگاريءَ ۾ چڪ کائي وڃن ٿا.
سنڌي ۾ ناول ايڊيٽر جون گهرجون ۽ مھارتون
ايڊيٽر ڪنھن بہ ليکڪ جو ساٿي هوندو آهي ۽ مختلف ملڪن ۾ ايڊيٽرن کي پئسا ڏئي ڪم ورتو وڃي ٿو. ايڊيٽر اهو ڪم ڪري ٿو جيڪو ليکڪ کان رهجي وڃي ٿو. ايڊيٽر جو ڪم ليکڪ ٿيڻ نہ هوندو آهي پر سٺا ليکڪ ٺاهڻ هوندو آهي. اهو ڪم هتي سنڌيءَ ۾ بہ وڏي وقت کان هلندڙ آهي ان کي ظاهري ۽ پروفيشنلي نہ ٿو ورتو وڃي. ايڊيٽر ائين هوندو آهي تہ هُو ليکڪ جي ڪم کي ايمانداريءَ سان ڏسندو آهي.
هتي ڪجهہ ايڊيٽرس جي گُڻن/ڪمن تي ڳالھايون ٿا:
• تخليق جي باري مڪمل خبر هجي تہ ڇا تي ڪم ڪرڻو آهي:
ايڊيٽر جي اڳيان پيل ڪنھن بہ مسودي جي مسئلن جي باري ۾ ڄاڻ هجڻ گهڻي لازمي آهي تہ هن کي ڇا تي ڪم ڪرڻو آهي، ڇا ٻوليءَ جي بناوت تي ڪم ڪرڻو آهي؟ ڇا پروفنگ جي چُڪن کي درست ڪرڻو آهي؟ ڪردار نگاري جي جهول کي ڏسڻو آهي؟ هڪ سٺو ايڊيٽر سڀني ليولس تي لھي ڪم ڪندو آهي. سٺو ايڊيٽر سڄي مسودي کي غور سان اڀياس ڪري، ڪٿي ڪھڙا جهول آهن انھن جي نشاندهي ڪندو آهي. صلاحون ڏيندو آهي ۽ بھتر ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو آهي تہ جئين اها لکت چڪن کان آجي ٿئي.
• ايڊيٽر کي وسيع ڄاڻ ۽ ان کي وڌائڻ جي اهميت بابت معلوم هجي:
ڪجهہ ماڻھو رڳو ايڊيٽ ڪندا آهن جيئن سافٽ ويئر ايڊيٽنگ. ميڊيڪل يا انجنيئرنگ جا پيپرس.
ان کان وڌيڪ ايڊيٽرس سياست ۽ بزنس تي مسودن کي يا ان کان بہ وڌيڪ جدا جدا موضوعن تي ڪتابن کي ڏسن ٿا تہ جيئن مواد پڙهندڙن جي لاءِ سمجهہ جوڳو ٿئي. ايڊيٽر انھيءَ سڄي مواد کي وڏي مھارت سان پنھنجي ياري دوستيءَ کان هٽي ڪري ڏسي ٿو ايڊيٽ ڪري ٿو. تجربي ڪار ايڊيٽر مضمون جي ٽڪرن کي پڙهي درستگيون ڪري ٿو.
• ايڊيٽر جو ليکڪ جي نفسيات کي سمجهڻ:
ليکڪن کي پاٻوھہ، همدردي، ايمانداري ۽ ڇتي نگاھہ جي کپندي آهي. هڪ سٺو ليکڪ اناپرست يا اٻھرو نہ هوندو آهي. ايڊيٽر ان ڪي صلاحيتن کي تسليم ڪندي ليکڪ کي هاڪاري بھتري/ايڊيٽنگ ڪندو آهي تہ جنھن سان ليکڪ جي لکڻي شاندار ٿئي ۽ ان ۾ سگهه پيدا ٿئي.
• ايڊيٽر کي ليکڪ جي احترام ڪرڻ گهرجي:
ايڊيٽر کي ليکڪ جي خيالن ۽ وقت جو احساس/احترام ڪرڻ گهرجي بجاءِ اجائي تنقيد جي هڪ ايڊيٽر طور ان جي تعمير ڪرڻ گهرجي.
• ليکڪن کي درست بنائڻ نہ ڪي رڳو مسودو:
عام قسم جا ايڊيٽر رڳو مسودا سڌاريندا آهن. پر هڪ وڏو ايڊيٽر ليکڪ جي ٽيڪنڪ ۾ اوڻاين کي ٺيڪ ڪندو آهي. ايڊيٽر جي ايڊيٽنگ مھارت سان ليکڪ وڌيڪ موقعو ملندو آهي پنھنجي لکڻي کي سڌارڻ ۽ سنوارڻ جو.
• ايڊيٽر صلاحن ۽ خيالن ۾ آزاد هجي:
عام قسم جا ايڊيٽر صرف لفظن کي ڏسندا آهن. پر اعليٰ قسم جا ايڊيٽر تخيل ۽ نظريي کي بہ بحث هيٺ آڻي درست رخ پيش ڪندا آهن. ليکڪ خيال کي ڪھڙي پسمنظر ۾ پيش ڪري ٿو آيا اهو ٺيڪ آهي عام طور تي يا نہ ايڊيٽر ان پئمانا بہ بھتر ڪري ٿو.
• ايڊيٽر مختلف گهاڙيٽا/بناوٽ جوڙي ٿو:
ايڊيٽر ڪنھن بہ مسودي ۾ لفظن يا گرامر ۾ فعلن، ضمير يا حرف جر جي استعمال جوڙجڪ ۽ بناوٽ کي نواڻ آڻي ۽ ورجاءُ کي ختم ڪري ٿو. جنھن ڪري بہ ليکڪ جي لکت جو نئون دڳ متعين ٿيئي ٿو.
• لفظن جي شاعراڻي چس کي ۽ افاديت کي سمجهڻ:
لفظ پڙهندڙ جي ذهن ۾ آواز ڪندا آهن احساس جوڙيندا آهن، روئاريندا ۽ کلائيندا آهن. هڪ قابل ليکڪ ننڍا ۽ وڏا جملا، مڪالما، تجريدي استعارا، تشبيھون ۽ بيهڪ جي نشانين سان پڙهندڙ ۾ هڪ قسم جي موسيقيت پيدا ڪندو آهي. ورجاءُ يا تہ ٽيڪنڪي ٿي سگهي ٿي يا غلطي اهو مواد تي دارومدار رکي ٿو. جڏهن ايڊيٽر انھيءَ کي سھڻي نموني سان ايڊيٽ ڪري ٿو تہ ان جو معيار اڃا بہ وڌي وڃي ٿو.
• ايڊيٽر کي ٻوليءَ جي قاعدن جي مڪمل ڄاڻ:
سنڌيءَ ۾ ناول يا ڪھاڻي کان علاوہ جيڪي بہ ڪتاب ڇپجن ٿا ان ۾ ضميرن، حرف جملي ائين کڻي چئجي جي ڳالھائڻ جي لفظن جي درست استعمال جي لاءِ ايڊيٽنگ ۽ ايڊيٽر هجڻ لازمي آهي. ان کان علاوہ بيهڪ جو نشانيون جيڪي پڻ لکڻي جي حسن جي لاءِ تمام گهڻيون ضروري آهن. سندس، کيس، تہ يا ٻين لفظن جي رکڻ جي ڄاڻ گهٽ هجڻ ڪري ڪتابن ۾ تمام وڏا مونجهارا جنم وٺي رهيا آهن ان لاءِ ايڊيٽر جي گهرج وڌندي پئي وڃي. لغت جي مھارت ٻوليءَ ايڊيٽر سان گڏ جنرل ايڊيٽر کي بہ هجڻ لازمي آهي. جنھن سان مسودو چٽو ۽ غلطين کان پڪ بڻجي ٿو. ان جي ڄاڻ ٻنھي ليکڪ ۽ ايڊيٽر کي بنھہ هجڻ لازمي آهي. جيڪڏهن انھن شين تي اڄوڪي دؤر ۾ سوشل ميڊيا يا ڪٿي ڪو طنزيہ/ٽوڪيا ڪو رايو سامھون اچي ٿو تہ سموري تخليق ۾ لڙهي وڃي ٿي. منھنجي خيال ۾ ليکڪ ۽ ايڊيٽر ملي ڪري اهڙا ڪتاب پيش ڪرڻ گهرجن جن سان پڙهندڙ کي آساني ۽ لطف اچي نہ ڪي ڪاوڙ.
• ايڊيٽر کي ليکڪ جي آواز کي قائم رکڻ:
وڏا ايڊيٽر ليکڪ جي اصلي آواز جيئن جو تيئن برقرار رکندا آهن نڪي ليکڪ جي نقل ڪاپي ٿيندا آهن. قابل ايڊيٽر جو ڪم مسودي جي سنوار ۽ ليکڪ جي لکڻي جي روح سگهارو ڪرڻ هوندو آهي.
• تيز تر يا وقت تي ڪم اڪلائڻ:
جيڪڏهن ايڊيٽر وقت تي ڪم کي اڪلائي ڏئي ٿو. ان مسودي ۽ ليکڪ جي وقت سر پذيرائي ٿئي ٿي، ڪتاب وقت سر بھترين نموني اچڻ سان مقبوليت ادبي حلقن ۾ وڌي ٿي.
ايڊيٽرن کي ليکڪن سان گڏ ڪم ڪرڻ گهرجي ۽ ليکڪن کي ايڊيٽرن سان لھہ وچڙ ۾ اچڻ گهرجي، ڪيترائي ليکڪ ائين سوچين ٿا تہ ايڊيٽر کان ڪم ڪرائڻ ۾ ماڻھو گهٽ ٿي ويندو. پر ان سان شيون معياري ۽ بنا نقص جي ٿي وڃن ٿيون.
سنڌي ناولي جي دنيا وسيع ٿي رهي آهي ان تي ڊسڪورس بہ تيز ٿي رهيو آهي. نوان ناول نگار پيدا ٿي رهيا آهن. جيڪي سٺو بہ لکي رهيا آهن ظاهر آهي تہ شروعاتي لکڻي ۽ عمر جي تقاضا موجب اها ايڏي وڏي شاهڪار تہ نہ هوندي پر ڪنھن حد تائين ان ۾ ڪا تہ ليکڪ جي هڪ اڌ سٺائي هوندي پر اسان جي نقاد کي صرف پنھنجي پسند ناپسند موجب شين کي پرکڻو آهي. ڪجهہ ليکڪن کي اهو اعتراض بہ آهي تہ ذاتي خيال لکي ان کي ناول جو نالو ڏنو وڃي ٿو. او منھنجا نام نھاد نقاد! دنيا جو سمورو ادب ذاتيات جي پيداوار آهي. دوستو وسڪي ناول ۾ پاڻ ڪردار طور موجود آهي تہ ڪم هلي ٿو وڃي پر جي سنڌي ناول نگار پنھنجا ذاتي تجربا ناول ۾ وڌا تہ اهو ناول ناهي.
ٻيو تہ پوسٽ ماڊرن دؤر ۾ ڪھاڻي جي ڪا اهميت ئي نہ رهي آهي رڳو بيانو اهميت اختيار ڪري ويو آهي. پوسٽ ماڊرن دؤر جي فڪشن رائيٽرس ڪھاڻي سان وڏي جٺ ڪئي آهي.
هوش محمد ڀٽي
حوالا:
1. عرساڻي، محمد اسماعيل، چار مقالا، سنڌي ادبي بورڊ، ڄامشورو، سنڌ، 2017ع، ص_17
2. ساڳيو، ص_48
3. ساڳيو، ص_ 14