ڪروڌ ۾ وتل خوبصورت تخليق“سندرتا ۽ ڪروڌ” ناول
هن ناول جو اختتامي جملو آهي. ان کان اڳ نور جو ناول “مھذب وحشي” جيڪو پڻ هڪ شاندار ناول آهي. مھذب وحشيءَ جو اختتامي جملو هو “ڪيبر! کليل درين کان پري رهجانءِ.”
نور جو ناول لکڻ جو Unique اسلوب آهي. هن جا ناول Novel آهن.
“سندرتا ۽ ڪروڌ” ناول جو اِهو آخري جملو هِن ناول جي سڄي Theme کي بيان ڪري ٿو. آءُ اهيو جملو پڙهي ڪيتري دير تائين سوچيندو رهيم تہ “نور ايڏو ڪيئن ٿو ڀوڳي! يا غور ڪري؟” ها هر تخليقڪارجون تخليقون ان جي ڀوڳنا جو ئي تہ نتيجو هونديون آهن.
عورت جيڪا عالمي سماج ۾ هڪ ديوار ئي ٿي چڪي آهي. جيئن ديوارن جا ڪن ٿيندا آهن ائين ئي عورت کي بہ صرف ڪن ئي آهن. جيئن ديوارن جا ڪا زبان نہ ٿيندي آهي. ائين عالمي سماج جي پس منظر ۾ سنڌي سماج جي عورت بہ هڪ پالتو جانور ئي وڃي رهي آهي. باقي هن جي وجود ڪا شناخت ڪا انساني خاصيت نہ بچي آهي.
“ديوارن ڏانھن ڏسندي ڪر!!” نور جي وجود مان ڦٽي نڪتل اهو تخليقي خيال آهي جيڪو سورنھن آنا سچ تي مبني آهي. هن ننڍڙي پر پُرمغز جملي ۾ نور دنيا جي انھن سڀني عورتن کي جاڳائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. جيڪي هڪ ديوار جو روپ وٺي چڪيون آهن. ديوارن ۾ رهندي ديوار بڻجي سڀ ڪجهہ سھنديون رهن ٿيون.
هيءَ ناول منھنجي پسنديدہ صنف تي نور سرجيو آهي. ناول جي صنف ۽ عورت جي صنف منھنجا انتھائي غورطلب ۽ ڌيان ڇڪائيندڙ موضوع رهيا آهن. مون پنھنجي مخالف جنس تي هوش سنڀالڻ کان وٺي اڄ ڏينھن تائين پئي سوچيو آهي.
اسان جي مخالف جنس جنھن کي اسين “عورت” جو نالو ڏيون ٿا. نور جيان مون بہ جنس جي بنياد تي عورت جي عظمت جي توهين ٿيندي ڏٺي آهي. هونئن تہ سمورو ادب عورت جي تعريف سان ڀريو پيو آهي پر نور جي ناول “سندرتا ۽ ڪروڌ” جو زاويو ڪافي الڳ آهي.
دنيائي ادب ۾ جڏهن بہ ناول جي ڳالھہ ٿيندي تہ دوستو وسڪي جو نالو ضرور ايندو ۽ دوستو وسڪي هڪ فلاسافر هو. هن پنھنجي ناولن ذريعي الائي ڪيترن لاڙن ۽ رجحانن کي جنم ڏنو ۽ ان کان پوءِ انھن سڀني روايتن جي تقليد ٿي آهي. وجوديت جنھن جو بابو دوستو وسڪي آهي. نور جي ناولن ۾ بہ وجود جي فڪر جون ڳالھيون آهن، ڳڻتيون آهن.
سنڌي ٻوليءَ جو افسانوي ادب، دنيا جي ٻين ٻولين وانگيان مسلسل تبديلين اختيار ڪندو رهندو آهي. اهي تبديليون ڪردارن، فڪر ۽ ٻوليءَ جون هجن ٿيون. جنھن سڀ نئون ادب جنم وٺي ٿو. سنڌيءَ ۾ خاص ڪري موضوعاتي حوالي سان ماڻڪ جو نانءُ کنيو وڃي ٿو. ماڻڪ سنڌي ٻوليءَ ۾ حقيقت نگاريءَ جو وڏو نانءُ آهي. هونئن تہ حقيقت نگاري فرانس جي پيداوار آهي. جيئن تہ آءُ اڳ ۾ چئي چڪو آهيان تہ دوستو وسڪي ڪيترن ئي نظرين جو باني هو. اهڙي طرح هُو هڪ عظيم حقيقت نگار پڻ آهي.
ماڻڪ کان پوءِ حقيقت نگاريءَ ۽ موضوعاتي انقلاب جي لحاظ کان ڪو نالو آهي تہ اهو رسول ميمڻ آهي ۽ ان کان پوءِ ڪو نالو ڳڻي سگهجي ٿو تہ اهو نور جوڻيجي جو آهي. نور جوڻيجي جون تقريبن سڀ تخليقون موضوعن جي لحاظ کان پوسٽ ماڊرن ازم سان لاڳاپيل آهن. نور جو فڪر ۽ تخليقي پس منظر نفسيات ۽ فلسفي سان واسطو رکندڙ آهي. هن جي لکڻين ۾ ڳوڙهن خيالن، ذهني ولوڙ۽ جديديت پڄاڻان جي معاملن ۽ مسئلن جو گهيرو اظھار آهي.
“سندرتا ۽ ڪروڌ” جيڪو 5 بابن تي مشتمل آهي. نور جي لکڻ جو انداز ڏاڍو جامع ۽ اعليٰ آهي. هي سڄو ناول فيمينزم ۽ دلت تحريڪن جو اولڙو آهي. ناول ۾ سائنسي سوچ، شعور جي وهڪري، فلسفي، نفسيات ۽ ٻين کوڙ شين جي Interpretation آهي.
نور جا ڪردار Flat جامد ڪردار نہ آهن. هن جا ڪردار Round يعني تبديل ٿيندڙ ڪردار آهن. سنڌياچ ۽ ميرا پنھنجي جوهر ۾ زندگي جي سچ کي سمجهڻ کان پوءِ هن سماج ۾ سھي معنيٰ ۾ شين کي ڪرڻ جي لاءِ ڪوشان ٿي پون ٿا. ڪروڌي سماج کي ڪا لائين ڪو دڳ ڏسڻ گهرن ٿا. پنھنجي حالتن جي تبديلي لاءِ جاکوڙين ٿا، وقت سان ڪلھو ڪلھي ۾ ملائي جيئن ٿا. زندگي سان ڀرپور ۽ مثالي ڪردار آهن. هنن وٽ هار نہ آهي. وچولي ۽ هيٺين طبقي جا هجڻ جي باوجود پنھنجي حق ۽ آزاديءَ لاءِ جدوجھد ڪندا رهن ٿا. سماجي حالتن آڌار تبديلين کي سمجهن ٿا، بھتر ۽ تعميري تبديلي جو اداراڪ اٿن.
آءُ مشتاق شوري جي ان ڳالھہ سان بلڪل اختلاف ڪيان ٿو تہ “سنڌياچ ڪو محدود رهندڙ شخص آهي ۽ سماج ڏانھن لاتعلقي وارو رويو رکي ٿو.”
سنڌياچ جو ڪردار عوام دوست ۽ تبديلي پسند ڪردار آهي. هو سماجي حوالي سان هڪ اداري ۾ ڪم ڪري ٿو. اهو ادارو منھنجي خيال ۾ اين جي او طرز جو آهي ۽ ان اداري ۾ رهندي هو سماج جي لاءِ ڪجهہ ڪري ٿو ۽ ان سان جڙيل بہ آهي. ائين ڪونھي تہ هو محڪومي ۾ رهندي محدود سوچ ۽ علم رکندي تبديلي لاءِ ڪوشش نہ ٿو ڪري.
دوستو وسڪيءَ جي تخليقن جو ڪمال آهي جو ان پڙهندڙ ان ساڳي ڪيفيت ۾ هليا وڃن ٿا. جيڪا ڪيفيت هن جا ڪردار محسوس ڪن ٿا. اهو سڀ پڙهي ڪري وسڪي جي پڙهندڙن تي نفسياتي اثر ٿي وڃي ٿو ۽ ان نفسياتي اثر کي “دوستو وسڪيانا” جو نانءُ ڏنو وڃي ٿو. ائين ئي نور جي ڪردارن جون ڪيفيتون ۽ پيڙائون بہ اسان پڙهندڙن تي گهيرو اثر ڪن ٿيون. نور جا ڪردار هن سماج جا منفرد ڪردار آهن. انھن جون خوبيون، رويا ۽ نفسيات انفرادي آهي، جيڪا سندن الڳ سڃاڻپ جوڙي ٿي.
هن ناول جو Main Idea عورت ۽ ان سان جڙيل هڙئي معاملات Discourse هيٺ آيا آهن. جيئن شاديءَ جي معاملي تي ليکڪ هي خيال رکي ٿو؛
“شادي جو تصور – اولھندي دنيا ۽ خاص طور مذهبي رياستن ۾ تذليل ۽ ذلت کان هٽي ڪري شايد ڪجهہ بہ ناهي! اهڙو تعلق جيڪو نفس ۽ حوس جي آڙ ۾، رياستن پاران جائز قرار ڏنو ويو آهي.” صفحو 23
شادي جيڪو هن دنيا جو اعليٰ ترين ٻنڌڻ آهي. جيڪڏهن اهو انسان نہ جوڙي ها تہ شايد هي جھان انارڪي ۽ ڇڙواڳيءَ جي ڪن ۾ لڙهي ڳري وڃي ها. پر ان شادي جي خوبصورت رشتي کي ڪيئن لويو ويو ۽ غلط پرائي ۾ استعمال ڪيو وڃي ٿو ان تي ليکڪ جي خيال آرائي ۽ ان جو حقيقي پاسو پيش ڪرڻ عمده ترين آهي. شادي جيئن ليکڪ خود چوي ٿو اولھندي رياستن ۾ هڪ ڍونگ ۽ سواءِ Sex جي پورائي جي ٻيو ڪجهہ بہ ناهي. ان موضوع تي تمام وڏو ڊائيلاگ ڪري سگهجي ٿو ۽ اسان جي سماج ۾ عورت جي شادي کان پوءِ ڪا بہ سماجي حيثيت نہ ٿي رهي۽ هوءَ هڪ شوپيس يا سامان بنجي وڃي ٿي ۽ شادي عورت لاءِ اوڌر تي ورتلگهر، دوا ۽ ماني ٽڪي آهي. جنھن جي ادائيگي قسطن ۾ هوءَ Sex جي صورت ۾ سڄي جواني ۽ بعد ۾ پوڙهائپ ۾ نوڪر ٿي ڪندي رهي ٿي. هن حوالي سان اڃان بہ ليکڪ کي وسيع نظري سان هن معاملي کي بحث هيٺ آڻڻ گهرجي ها پر پوءِ بہ جيڪو بہ ڊسڪورس آهي اهو شاندار ۽ معنيٰ خيز مفھوم ڇڏيندڙ آهي.
باب ٻيون جنھن جو عنوان “انشا” آهي. اهو سنڌياچ جي ڪردار جو تعارفي باب آهي. جو گهڻو مختصر آهي. نور وٽ مختصر انداز ۾ ۾ کوڙ سارا خيال کولي ڇڏڻ جو خوبصورت ڏانءُ آهي. نور جا لفظ جملا ۽ خيال چندول آهن.
باب ٽيون جيڪو ناول جي ٽائيٽل ۽ عنوان سان منسلڪ آهي. عورت اسان جي سماج ۾ گهڻو ولرائيبل طبقو آهي. عورت جنھن جي وجودي مرتبي تي وڏي پئمائي تي ڊسڪورس ڪرڻ جي ضرورت آهي. ان جي نور هن ناول جي صورت ۾ اسان کي شروعات ڪري ڏني آهي. فيمينزم جيڪا عورت جي وجود جي جدا سڃاڻپ جي جدوجھد آهي. ڇو تہ عورت کي تاريخ ۾ وجودي لحاظ کان ميلاميٽ ڪيو ويو آهي؟ ڇا جي ڪري؟ پوري دنيا ۾ هر شعبي جي Main Stream ۾ عورت نہ جي برابر آهي!
امر سنڌو ڪنھن مضمون ۾ لکيو آهي تہ؛ “دنيا ۾ جيڪي هڪ بلين غريب ماڻھو آهن، تن ۾ ٽي ڀاڱي پنج عورتون ۽ ڇوڪريون آهن.”
تاريخ، تھذيب، اخلاق، فلسفو، مذهب، سياست، سماج يا وري گهر انھن سڀني ڌارائن ۾ عورت جي ڪا خاص سڃاڻپ حيثيت نہ آهي.
“سندرتا ۽ ڪروڌ” انھن سڀني ڳالھين کي پورٽري ڪري ٿو. تاريخ ۾ عورت جي وجودي عرفان نہ هجڻ بابت ڊاڪٽر غفور ميمڻ مرد کي نہ پر تاريخ کي ذميوار سمجهي ٿو ان ۾ مرد تي ڪو ڏوھہ نہ ڏئي ٿو.
ڊاڪٽر غفور ميمڻ لکي ٿو تہ “عورت فيوڊل دؤر ۾ گهر جي گڏي هئي ۽ سرمائيداري دؤر ۾ مارڪيٽ جي گڏي آهي، اسان ان کي آزادي ٿا سمجهون. جنھن ۾ عورت جي پنھنجي ذات جي سڃاڻپ نہ آهي، صرف هن جي جسم ۽ نقشن جي مڃتا آهي.”
يا ٻئي هنڌ لکي ٿو؛ “عورت جو ماءُ بڻجڻ وارو عمل جيڪو عورت کي ديوي جي رتبي تائين پھچائي ٿو ۽ اهوئي کيس تاريخ جي ابتي چڪرويو ۾ ڦاسايو ويو آهي.”
سندرتا ۽ ڪروڌ انھن سڀني سوالن جو رفليڪشن آهي ۽ خود سوال بہ آهي تہ ڊگهو ٺوس بيان بہ آهي. نور باريڪ بيني سان عورت جي وجودي بناوت کان ويندي ان جي سماجي، سياسي، تھذيبي ۽ وجودي سچائي جھڙن ڳالھين کي اسان آڏو پيش ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. پر ڏٺو وڃي تہ مرد پوءِ بہ ڊاڪٽر غفور ميمڻ جي راءِ سان اختلاف ڪندي، عورت جي حق ۽ وجود کي ميٽڻ ۾ محرڪ رهيو آهي.
خليل جبران چيو آهي؛ “رڪاوٽن کي اورانگهڻ ئي عظمت جي نشاني آهي.”
نور جوڻيجو اسان جي سماج ۾ حق غضب ڪرڻ ۽ سچ کي دٻائڻ جون جيڪي رڪاوٽون پيدا ڪيون ويون آهن انھن کي اورانگهي ٿو ۽ عورت جھڙي عظيم انساني تخليق جي وجودي سوالن تي هن جو ناول جبران جي چواڻي عظمت جي نشاني آهي ۽ هڪ عظيم مقصد ۽ ڪم پڻ.
مٿي اسان جيڪو ڊاڪٽر غفور ميمڻ جو حوالو ڏنو ان ئي نقطي کي ناول نگار Marketing Strategy تي تنقيد ڪندي بيان ڪري ٿو؛ “انڊسٽريل سماج ۾ برانڊس جي پبلسٽي لاءِ مخصوص نفسياتدان ويھاريا ويندا آهن.”
۽ ان سڀ ۾ عورت جو گهڻو استعمال ڪيو وڃي ٿو. ليکڪ ان نقطي کي ڀلي ڀت سمجهي ۽ سمجهائي بہ ٿو.
باب چوٿون وجود جو ورلاپ عورت جي مسلسل موضوع جي ئي ورلاپ آهي. هن باب ۾ ليکڪ ورهاڱي واري نقطي تي تنقيد ڪري ٿو ۽ لکي ٿو تہ ؛ “خانداني عزت جي لڄ رکڻ جي لاءِ عورتن کي سندي ئي ڀاتين قتل ڪرڻ شروع ڪري وڌو هو.”
نور هن ئي باب ۾ اليڪٽرانڪ ۽ پرنٽ ميڊيا جي فضول شين کي وائکو ڪندي پنھنجا زبردست ويچار ونڊيا آهن. هڪ خبردار ۽ سگهاري سرجڻھار طور نور سنڌي سماج ۾ موجود سڀني اوڻاين ۽ رياستي هٿ ڪنڊن کي نظر ۾ رکي ٿو.
سنڌي شاعريءَ جي لاءِ ليکڪ جي سوچ ڏاڍي مزيدار آهي جيڪا توهان اڳيان ضرور پيش ڪندس؛ “سنڌي شاعري جيڪا اڄڪلھہ ٿئي پئي... ان مان ائين لڳي ٿو ڄڻ سنڌي ماڻھون محبت جي مرد ۽ عورت جي زاوين کان سواءِ ٻيا پھلو پسي نہ سگهيو آهي.”
ليکڪ جي ان راءِ سان سھمت بہ ٿي سگهجي ٿو ڇو تہ سنڌي شاعري سچ ۾ جمود جو شڪار آهي ماضي ۾ گل و بلبل ۽ هاڻي رڳي عورت ئي ان جو مرڪز آهي. داخليت، انقلاب، مزاحمت، شعوري ڀڃ ڊاھہ جا موضوع سنڌي شاعريءَ ۾ نہ آهن.
ليکڪ سائنسي نقطہ نظر سان گهڻيون شيون لکي ٿو ۽ هو بنيادي طرح نفسيات جو ماڻھو بہ آهي. عورت جي وجود جي مڃتا نہ هجڻ جو هڪ دليل ان جي ڪمزور جسامت هجڻ بہ قرار ڏنو وڃي ٿو. نفسيات جي ڳالھہ ايندي ه نفسياتي رهبر استاد فرائيڊ جو حوالو ضرور ڏبو؛ ان چيو آهي تہ “ڪنھن بہ جيو جي بقا ۽ وجود جي مڃتا جو دارومدار ان جي جسماني بيهڪ تي هجي ٿو.”
ان Perspective ۾ نور عورت جي Physical بناوت بابت هڪ ٻئي ڳالھہ بہ صفحي 78 بحث هيٺ آندي آهي؛
“مرد جي ورتاءُ جي روش بي ڌڙڪ ۽ بي پرواھہ ٿيندي آهي. عورت جي بنسبت ڪئي قدر وڌيڪ Neurons-cells آهن. جيڪي ذهن کي سڄي پاسي کان کاٻي پاسي جوڙي رکندا آهن. مرد گهڻو تڻو ذهن جي کاٻي پاسي تي زور آميز ٿيندو آهي. هڪ مسئلي کي هڪ وقت تي حل ڪرڻ جي سگهہ واري سگهي ٿو. جڏهن تہ عورت ذهن جي ٻنھي پھلوئن کي استعمال ڪرڻ جي مخصوص صلاحيت رکندي گهڻي رخي مسئلن کي ڪرڻ جي قوت رکي ٿي.”
ليکڪ جي ان نشاندهي جي پس منظر ۾ جيڪڏهن تاريخ ۾ جهاتي پايون تہ عورت پنھنجي ان صلاحيت کي استعمال ڪندي پوک جي ايجاد ڪرڻ کان ويندي گهر گرهستي ۾ Multi Task Job پئي ڪندي آئي آهي. ان جي ان قوت جي ڪري ئي مرد سماجي طور پختو ڪردار پئي رهيو آهي. توڙي جو عورت پنھنجي ان جسماني صلاحيت عيوض کوڙ سماجيمسئلن جو حل ڪڍندي بہ پاڻ سماجي طور ناڪارہ رهجي وئي آهي ۽ سماجي بگاڙ جو سبب بہ وري ان کي سمجهيو ويو آهي.
نور جو هي ناول “سندرتا ۽ ڪروڌ” پڙهندي مون کي “جارج اسٽيفنس” ڏاڍو ياد آيو. جنھن ريل جي انجڻ ٺاهي هئي. تاريخي طور نہ صرف ريل کي شيطاني ايجاد ڪوٺيو ويو آهي پر ان کان بہ وڌيڪ هنگامو پادرين پريس جي مشين تي ڪيو هو تہ بائيبل/پاڪ ڪتاب ان تي نہ ڇپبو، ڇو جو مشين جو وضو نہ ٿيل آهي. سائنس جو سماجي ڪارج اڳ جي ڀيٽ ۾ هاڻي ڪجهہ وڌيو آهي. هاڻي تہ ڪير اهو بہ نہ ٿو ڄاڻي تہ انھن ئي مشينن تي اهي ڪتاب ڇاپيندڙ جو بہ وضو ٿيل آهي يا نه؟ ترقي پذير سماجن ۾ انھن فرسودہ ڳالھين لاءِ سمجهہ نہ رهي آهي. ناول جو پنجون باب جيڪو “حسين پيچرو” جي نانءُ سان آهي ۽ ميرا جي مڪمل درد ڪھاڻي جو ڊراپ سين آهي. ميرا هن ناول جو مرڪزي ڪردار جيڪو مشتاق شوري صاحب کي دوستو وسڪي جي ناول ڪرائيم ائنڊ پنشمينٽ جي ڪردار جھڙو ڀاسجي ٿو. ائين مون کي ميرا دوستو وسڪيءَ جي ٻئي هڪ ناول “ايڊيٽ” جي مرڪزي ڪردار نستاتسيا فلي پوناجھڙو لڳي ٿو. جيڪا پڻ هڪ وئيشہ آهي. فلي پونا ۽ ميرا جي رام ڪھاڻين ۾ ڪنھن قدر وڏو فرق آهي پر درد ۽ پيڙا ساڳئي آهي. جيڪا دوستو وسڪيءَ جي نستاتسيا فلي پونا کان ٿيندي نور جوڻيجي جي ميرا تائين اچي پڳي آهي.
نور جوڻيجو سائنسي ائپروچ رکندڙ ليکڪ آهي. هڪ پاسي هو ميرا جي سورن جو داستان چٽي ٿو تہ ٻئي پاسي سائنسي سوچن، فلسفن ۽ علمن جي روشني ۾ انساني زندگي، ترقي ۽ وارتائن جي جاچ ڪري ٿو. جيئن هو Genes Mutation جي موضوعن تي ڳالھائي فڪري نقطہ نگاھہ کان هي ناول نور جي سگهارن ناولن ۾ شمار ٿيندو.
ناول جي هن باب ۾ جيڪو اهم حصو آهي اهو ngo critic وارو آهي. ڪافي وقت کان NGO جي ڪارج، اهميت ۽ ڪمن تي نہ ڳالھايو ويو آهي. ليکڪ ان کي گهڻي گهيرائي کان پسي قلم کنيو آهي ۽ اهي ئي تقريبن زميني حقيقتون آهن. جيئن هو لکي ٿو؛
“NGO مجموعي طور تي اڏوهي جيان انساني عقل، مسلسل ويڙھہ جي جذبي، سماجي شعور کي کوکلو ڪري اڌ مئو ماڻھو ٺاهڻ جي ڪوشش پئي ڪئي آهي.”
ngo critic وارن ويچارن جي جيتري بہ تعريف ڪجي اها گهٽ آهي. ليکڪ NGO جي سڀني پاسن/پھلوئن کان 3D Eye سان اڀياس ڪري رايا جوڙيا آهن. جن تي ngo ئي ميدان ۾ هڪ وڏو بحث ٿيڻ جوانديشو آهي.
نور 147 صفحي تي شادي جي رشتي کي عورت جي ازلي غلامي ۽ قيد جو باعث بڻجي ڏيکاريو آهي. اتي مون کي رجنيش اوشو ياد اچي ٿو تہ ڇا واقعي ئي شادي ائين آهي!؟ اوشو بہ شادي جو مخالف هو. مگر اتي سوال اهيو آهي تہ شادي جو سماج ۾ نعم البدل آخر ڪھڙو آهي؟
نور وٽ وحشي وارو استعارو گهڻو آهي. سندس اڳئين ناول جيان هن ناول ۾ بہ ڪافي جاين تي هن وحشي جو لفظ استعمال ڪيو آهي. ان لفظ جي لاءِ وري آءُ استاد فرائيڊ جو ئي حوالو ڏيندس؛ جنھن چيو آهي؛ “Man is sick rather the villainous or best ““ماڻھو وحشي ناهي پر بيمار آهي.”
مجموعي طرح نور جون تخليقون شخصي داخليت، شعور ۽ ذهني ڀڃ ڊاھہ سان ڀريل هونديون آهن. هي ناول سندرتا ۽ ڪروڌ ان جو ئي پرتوو آهي. نور جو هي ناول فڪر لحاظ کان سگهارو اثر ڇڏيندڙ ناول آهي جنھن جي ڪاميابي جي اميد ڪيون ٿا.
پنھنجي ڳالھہ ٻولھہ جي پڄاڻي استاد شيڪسپيئر جي ڳالھہ سان ڪندس تہ ؛ “زندگي هڪ بي قوف جي ٻڌايل ڪٿا آهي، جا گوڙ گمسان سان ڀريل آهي ۽ جنھن مان هڙ حاصل ڪجهہ نہ ٿو ٿئي.”