رياستي ڏاڍ جي سورن جو داستان ”پنھون“ ناول بابت ڪجهہ خيال
منظور ثھيم پنھنجو همہ گير مشاهدو، فڪر ۽ تجربو هن ناول ۾ شامل ڪيو آهي. منظور کاٻي ڌر سان تعلق رکندڙ ۽ مختلف نظرين خاص ڪري مارڪسي نظريي جو گهرو مطالعو رکي ٿو.
دنيائي ادب ۾ ناول انيڪ سارين Techniques ۾ لکجي پيو. سنڌي ادب ۾ کڻي ٽيڪنيڪل تجربا گهٽ ٿين ٿا. پر موضوعاتي طرز تي هن وقت سنڌي ۾ گهڻائي تجربا ٿي رهيا آهن. “پنھون” انھن منجهان هڪ آهي. “پنھون” ناول جو موضوع ۽ مرڪزي خيال مسنگ پرسنز تي آهي. جيڪو منھنجي خيال ۾ سنڌيءَ ۾ ان موضوع تي ٻيو ناول آهي. ان کان اڳ ايوب کوسو مسنگ پرسنز تي سنڌي ۾ “وڃايل وارث” نالي سان ناول لکي چڪو آهي. سنڌي ٻوليءَ ۾ ويجهي ماضي ۾ ان موضوع تي افسانوي ادب ۾ لکيو پيو وڃي جيڪو بھتر عمل آهي. ان کان اڳ ۾ مون مسنگ پرسنز تي نامياري محقق ۽ ڪھاڻيڪارہ ميڊم تھمينہ مفتي جي ڪھاڻي “ڪٿا اپ ڪٿا” پڙهي هئي. پنھون ناول جيڪو بلوچستان جي تاريخ آهي. جنھن ۾ اتان جي مسنگ پرسنز جو ڏک جو داستان آهي. هن ۾ سنڌ جي مسنگ پرسنز جو ذڪر گهٽ ڪيو ويو آهي. بلوچستان جي هزاره برادري ۽ ٻين بلوچن جي جبري گمشدگين جو، رياستي ڏاڍ ۽ ظلم جو ڪارو چٺو آهي.
“پنھون” ناول تي ويچار ڌارا ڪرڻ کان اڳ ۾ مون ٻين ٻولين ۾ ان موضوع تي مسنگ پرسنز تي لکيل ناولن جي جانچ ڪرڻ چاهي گوگل ڪيم تہ هزارين ناول اڳيان اچي ويا. ڳالھہ سمجهہ ۾ نہ آيم پر انھن جي عنوانن مان چند ناولن جا Preface ڏسڻ مان نہ ٿي لڳو تہ سنڌ ۾ جيئن جبري گمشدگيون ٿين ٿيون، ائين دنيا ۾ ڪٿي ٿيندو هجي ۽ وري ان تي ناول بہ لکيو ويو هجي. مون ناقص العقل کي ڪھڙي خبر متان بہ لکيو ويو هجي. اردو ۾ بہ اهڙو ڪو خاص ان موضوع تي ناول نہ آهي. ناول گرو سان لھہ وچڙ ۾ آيس. انھن بہ ائين ئي فرمايو تہ ٻين ٻولين ۾ مسنگ پرسنز باءِ رياستي ادار تي ڪو ناول- افسانوي ادب موجود نہ آهي.
دنيا جي هر تخليقي ذهن جيان منظور ثھيم پنھنجي حساسيت هيئن ٿو اظھاري؛
“منھنجي روح کي جيڪا ڳالھہ وڌيڪ محسوس ٿي آهي اها آهي رياست جو ماڻھن سان ظالمانو رويو پوءِ اهو رويو سنڌ جي نوجوان سان يا بلوچستان جي نوجوان سان روا رکي، مون لاءِ اتنھائي تڪليفدہ رهيو آهي.”
ليکڪ پنھنجي پاران ۾ پاڻ کي مزاحمتي قرار ڏيندي پنھنجي پھرين ناول “گذري وئي برسات” کي بہ ان طرز جو ڊڪليئر ڪيو آهي. ان ناول کان هٽي ڪري اسان پنھون تي ڳالھائينداسين. پنھون ناول بلوچستان جي قومي ۽ مزاحمتي تحريڪ تي آڌاريل مزاحمتي ناول آهي. “پنھون” سورن جو سڌو سنئون اظھار آهي.
ناول جي بنيادي عنصرن ڪھاڻي، پلاٽ، ڪردار نگاري منظرنگاري ۽ مرڪزي خيال هن ناول جا سڀ سھي جوڙيل آهن.
پر هن ناول جي دلچسپ ڳالھہ مڪالما نگاري، موضوع ۽ جذبات نگاري آهن ۽ اسان ٻين عنصرن تي گهٽ ۽ تفصيلي موضوع ۽ جذبات نگاري تي وڌ ڳالھائينداسين.
سنڌي ادب ۾ ناول موضوعاتي اعتبار کان ٿورا ئي لکيا ويا آهن پر انھن جو معيار بلند آهي. سنڌي ٻوليءَ جي پھرين ناول “راسيلاس” کي ئي وٺو. جيڪو ڊاڪٽر جانسن انگريزيءَ ۾ لکيو. ساڌو نولراءِ ۽ منشي اڌارام ٿانورداس گڏجي سنڌيءَ ۾ اعليٰ ۽ سولو ترجمو ڪيو آهي ڄڻ لکيل ئي سنڌي ۾ هو. ناول جو موضوع ڏاڍو حيرت انگيز آهي 1870ع ۾ بہ اهڙا الڳ قسم جا موضوع هئا. ناول جو موضوع تلاش ۽ کوجنا آهي. حبش جي شھزادي راسيلاس ۽ سندس ڀيڻ نيڪايا ۽عملاڪ نالي سائنسدان جي صحبت ۾ اچي ٿي. محل ۽ شاهي زندگيءَ مان بيزار ٿي، مائٽن کي سڌ ڏيڻ بنا لڪي دنيا جو سفر ڪرن ٿا ۽ شاندار تجربا حاصل ٿا. هن ناول ۾ سائنس جي ايجاد جي وسيلي هوائن ۾ اڏڻ جي اڳ ڪٿي پڻ ڪيل آهي.
سنڌيءَ جو پھريون اصلوڪو ناول مرزا قليچ بيگ جو آهي. جنھن ۾ مابعدالطبيات ڳالھيون ڪيل آهن. سنڌي ناولي تاريخ تي نظر ڊوڙائبي تہ سڀ جا سڀ ناول انيڪ سارن موضوعن تي آهن. دور جديد ويجهر ۾ رومانوي ناولن جو انگ ڪجهہ سرس آهي. “پنھون” ان موضوعاتي ورائٽي جو تسلسل آهي.
“پنھون” منظور ثھيم جي ساڃاھہ جو سھڻو ثبوت آهي. جنھن ۾ هن نہ صرف پنھنجي جذبات پر پوري بلوچ ۽ سنڌي نوجوان نسل جي نمائيندگي ڪندي مسنگ پرسنز جو ڪيس مضبوط نموني پيش ڪيو آهي ۽ جدوجھد جو گس بہ ڏنو آهي. انسانيت جو آجپو ۽ خوشحالي هر تخليقڪار جو خواب رهيو آهي. جيئن عزيز گوپانگ لکي ٿو؛ “ منظور بہ اهڙي سرفروشي ۽ ديواني قبيلي جو فرد آهي. جنھن جي اکين ۾ انسانيت جي آجپي ۽ مظلوم طبقن جي ابدي نجات وارا گلاب جھڙا خواب ٽڙن ٿا.”
“پنھون” ناول جتي کنڀي گم ڪيل انھن جوانن تي جبر جو داستان آهي اتي ڪٿي ڪٿي ليکڪ ايڏو تہ تيز ۽ تکو ٿي وڃي ٿو جو هو ڪنھن کان بہ نہ ٿو ڊڄي ۽ بي باڪ ۽ بھادري سان سڀ ڪجهہ چئي وڃي ٿو. جيڪو هن کي چوڻو آهي. آءُ منظور ثھيم کي ھھڙو ناول لکڻ تي سندس جرئت ۽ همت کي سلام پيش ڪريان ٿو.
هندي ٻوليءَ جي وڏي ساهتڪار اگيم چيو آهي؛ “ڪنھن ناول ۾ ڪوڙ لکڻ ايترو ئي ڏکيو آهي جيترو آتم ڪٿا ۾ سچ لکڻ.” “پنھون”ناول ۾ ڪوڙو سچ بيان ڪيو ويو آهي تہ ملڪ جون ايجنسيون ملڪ جي معمارن سان ڪھڙو حشر ڪن ٿيون. منظور ثھيم ڪنھن ٺاھہ کان ڪم نہ ورتو آهي.
انساني ذهن تي وقتن بوقتن جدا جدا جذبا اهي شعوري هجن يا لاشعوري حاوي ٿيندا رهن ٿا. انھن ۾ ڏک بہ ٿين ٿا تہ خوشيون بہ، اهي ڪام ۽ وحشيت کي بہ ظاهر ڪن ٿا. انساني فطرت هر قسم جي جذبن سان سرشار آهي. ناول جنھن منجهہ حياتيءَ جي تصوير ڪڍجي ٿي. جذبات نگاريءَ ناول ۾ وڏي اهميت رکي ٿي. “پنھون” ناول جنھن ۾ پنھون کان ويندي توڪليءَ، ڄام درڪ جا جذبا هڪ الڳ احساس پيدا ڪن ٿا. هڪ ڀيڻ جا جذبا بہ هن ناول ۾ عيان ڪيا ويا آهن.
ڪامياب ناول نويس جذبن جي اڻت ۽ تصوير ڪشي اهڙي طرح ڪري جو اهي پڙهندڙ تي طاري ٿي وڃن. “پنھون” ۾ جذبن جي عڪاسي اهڙي پراثر نہ آهي. توڙي جو پنھنجن جو گم ٿيڻ هڪ وڏو الميو آهي. پر عزيز جي گمشدگين تي انھن مائٽ پريشان تہ آهن پر ناول نگار انھن جي جذبن کي سھي چٽي نہ سگهيو آهي. انھن ۾ شدت نہ آهي ۽ مضمون واري انداز ۾ ڳالھہ مٿان هلي وڃي ٿي.
عبدالقيوم صائب مطابق؛ “بھترين ناول نگار بہ اهوئي ليکبو جيڪو جذبن کي مناسب طريقي سان ادا ڪرڻ جي قابليت رکندو هجي.”
ڪردارن جا مڪالما ڪو خاص تاثر نہ ٿا پيدا ڪن ۽ مڪالما اڪثر ڊگها آهن. ڪٿي ڪٿي تہ پڙهندي تنگي جو احساس بہ ٿئي ٿو.
“پنھون” جو انداز-اسلوب گهڻومزاحمتي آهي. پنھون ناول جو مک ڪردار آهي جيڪو جبري طور کنڀي گم ڪيو وڃي ٿو ۽ ان جا دوست مزاحمت ڪن ٿا. جيئن ڪو هڪ ڪردار چوي ٿو...
“جتي رياست اندر رياست هجي، اتي پاڻ مختلف انداز سان سوچڻ جي ضرورت آهي.
اهڙي رياست مظلوم قومن خلاف وحشاڻا طريقا استعمال ڪيا ويندا آهن، پوري هڪ مھيني کان پوءِ وحيد بلوچ جو لاش سبي جي ريلوي ڦاٽڪ وٽ مليو.” پيج-38
محترم منظور ثھيم جو سياسي شعور ڪردارن ۾ جهلڪي ٿو يا وري اهي ٺھيل ئي اهڙا آهن جيڪي سياسي جدوجھد ڪن ٿا. جيئن محراب خان چئي ٿو..
“ڇا پاڪستان، چائنا، روس، ايران، سعودي عرب وچ ۾ ڪي برادرانہ رشتا آهن. چائنا کي ڏنل سينڊڪ پراجيڪٽ جنھن مان دنيا جو قيمتي ڌاتو، سون ۽ ڪاپر نڪري ٿو، تنھن جو هڪ سيڪڙو بہ بلوچستان تي خرچ ڪونہ ٿو ٿئي. چائنا پاڻ کي ڪميونسٽ ملڪ سڏائي ٿو، پر ان جي بک جي ڪا حد ڪانھي، ان لاءِ انسانيت ۽ ڀائپي ڪھڙي معنيٰ رکي ٿي؟ پيج-39
انسان جي آزادي ۽ خوشي هن ناول جي سڀن ڪردارن جو عزم آهي. منھنجي خيال ۾ ناول ۾ ڪنھن بہ هڪ ڪردار ۾ ليکڪ جي سوچ ڀريل هوندي آهي. پر هتي الائي ڇو مون کي ائين لڳي ٿو مون کي ائين لڳي ٿو تہ توڪلي هجي يا پنھون سڀ جا سڀ منظور ثھيم آهن.
بلوچستان ۽ اتان جي شھرن جي تاريخ، بلوچن جي معاشي حالتن ۽ اهم واقعن جيئن ڪوئيٽا ۾ زلزلو، اڪبر بگٽي جو قتل، بلوچستان جي چاغي ۾ ايٽمي تجربا، گوادر پراجيڪٽ جو بيان آهي. رياست ۽ مذهب جو ضم ٿي هلڻ جيئن اسان جو پيارو ملڪ هلي ٿو. مذهبي ۽ رياستي مامرن کي ڊائيلاگ ڪرڻ هن ناول جو وڌ کان وڌ معلوماتي پاسو آهي. جنھن سان عام پڙهندڙ پنھنجي زاويي کي تبديل ڪري سگهي ٿو.
رابرٽ منار پرائيزنگ چوي ٿو..”جڏهن هڪ ماڻھو چريو ٿيندو آهي تہ ان کي بي قوفي چئبو آهي ۽ جڏهن سڀ ماڻھو چريا ٿيندا آهن تہ ان کي مذهب چئبو آهي.”
ليکڪ چواڻي ان قسم جي چريي ڪرڻ واري مذهب کي پنجاب جو ايليٽ ڪلاس ۽ فوجي حڪمت عملي ڦھلائڻ ۾ مددگار ٿي آهي.
دوستو وسڪي، برڪلي ۽ گورڪي يا ٻيا دنيا جا اديب انھن رياستي معاملن تي پنھنجي فن ۽ فڪر ۾ تنقيد ڪئي آهي. پنھون ناول ۾ رياستي مامرن تي ليکڪ Rational تنقيد ڪئي آهي. هونئن بہ اديب جو بنيادي فرض رياست جي اکين ۾ اکيون ملائڻ آهي.