امداد ڪانھيي جي ناول “آگم پريت” تي هڪ نظر
ايڪيھن صدي جي ٻئين ڏهاڪي ۾ ناول لکڻ جو رجحان ۽ تجربا وڌيا آهن. ان ۾ نوجوان ليکاري خاص ڪري ڪھاڻي لکندڙ اڳڀرا ٿيا آهن. سنڌي ناول تاريخي تناظر ۾ ڪائي پختي منزل ضررو ماڻيندو.
امداد ڪانھيو سنڌي ڪھاڻي جو اڻ ٿڪ مسافر آهي. ڪھاڻي ڪتاب “مان هت جنم نہ وٺندس!!!” هن جو ٻيو جنم هو. ان جي ڪڏهن پڄاڻي ٿيڻي ناهي، ڇو تہ اهڙا جنم امر هوندا آهن. امداد ڪانھيي پنھنجي اندر ۾ ٿيندڙ اٿل پٿل ۽ ڀڃ ڊاھہ ڪري دنيا جا دستور ٺڪرائي ڇڏيا آهن. هو دلين جي داستان جو ديوانو آهي. دنيا جي دستورن کان اڳتي هن دل جي دستورن جو ڪھاڻيون لکيون آهن. جنھن ۾ پيڙاءُ، سور جي شدت ۽ سماج جو بي دردي وارو دستور بہ دليلن سان عيان آهي.
امداد پاڻ وڪيل آهي. ان لاءِ آئون هن جي وڪالت ڪرڻ نہ ويٺو آهيان نہ ئي هن مھاڳ ذريعي آئون هن کي وڏو ناول نگار ثابت ڪندس. هي تہ بس هڪ ويلڪم نوٽ آهي، امداد کي ناول نگاري جي دنيا ۾ قدم رکڻ تي!
امداد پنھنجي ڪھاڻي ڪتاب ۾ 2013ع ۾ چيو هو تہ “وري ايندس مان” سو هُو هن ناول جي روپ ۾ اچي ويو آهي.
هي ناول “آگم پريت_آغوش ڌرتي” اسان جي اوائلي دؤر کان ويندي جديد مشيني دؤر ۽ جديديت پڄاڻان جي احساسن ۽ روين کي اظھاري ٿو. هو هت جنم نہ ٿو وٺڻ چاهي پر وري ايندس جا وچن بہ ڪري ٿو. هن ناول جا ڪردار جيڪي فطرتي ماحول واري دنيا جا عڪس بہ ڏيکارين ٿا تہ مصنوعيت جو مکڙو بہ مھڪائين ٿا.
اداس نسلن جي وارو عبدﷲ حسين چوي ٿو: “پھرين شادي پھرين ناول جيان هوندي آهي. جنھن ۾ ڪيتريون ئي غلطيون رهجي وينديون آهن. شادي آرٽ جي وڏي ۾ وڏي دشمن آهي.” هن جو اهو بہ چوڻ آهي تہ “نوانوي سيڪڙو عورتون شادي ۾ ناخوش هونديون آهن.”
آئون تہ چوان ٿو مردن جي شرح وڌيڪ آهي اهي تہ سؤ سيڪڙو ناخوش آهن. بلڪ اهي تہ شادي ڪرڻ ئي ناهن چاهيندا. جھڙي ريت امداد جون پھرين شادي ۾ ڪي محروميون رهجي ويون آهن. اهڙيءَ طرح هن جي پھرين ناول ۾ ڪي غلطيون ٿي ويون هونديون. جن کي پڙهندڙ جي اک ڳوليندي. مون کي هي پورو پنو ناول جي لوازمات کي پورو ڪندڙ ناول لڳي ٿو.
جيئن زيور خراب ناهن ٿيندا ۽ سون پراڻو ناهي ٿيندو! تيئن تخليقون بہ پوڙهيون ناهن ٿينديون، اهي هر دؤر ۾ هر ماڻھو لاءِ نيون هونديون آهن. امداد جون تخليقي ڪھاڻيون ۽ اجهو هي ناول “آگم پريت” پئي پراڻو نہ ٿيندڙ آهي.
عربي شاعر معري چيو آهي تہ؛
“عشق جون ست منزلون هونديون آهن: انس، حب، عشق، عقيدت، عبادت، جنون ۽ موت.” هن ناول جا ڪردار آگم، پريت، منصور، ﷲ بخش، وريام، صوبيه ۽ ٻيا ڪردار ڪي انس تہ ڪي حب تہ ڪي وري ڪوڙي عشق جي منزل جا راهي آهن. آگم ئي هڪڙو اهڙو ڪردار آهي جيڪو جنون جي منزل بہ پار ڪري وڃي ٿو پر موت واري منزل تي نہ ٿو پڄي جيڪا هن ناول جي هاڪاري پھلو کي اڀاري ٿي. آگم جي حساسيت جي ڪيفيت ڪيڏي نہ گهري آهي ۽ چوي ٿو:
“اهو اثر ڊسمبر جو نہ هو مون تي، مون کي پکين جي پريت ۽ حيوانن جي جنسيت جي وچ ۾ پيدا ٿي پيل خلل جي زهر ڇني ڇڏيو هو.”
ناول ڪردارن جي مڪالمن ۽ کري سوچ جو پرتوو هوندو آهي! اها ڳالھہ مون هي ناول پڙهندي امداد کي بار بار پئي ڪئي.
هن ناول “آغوش ڌرتي_ آگم پريت” جا ٻہ حصا آهن.
پھرين حصي “آغوش ڌرتي” جي ٻوليءَ جي ڇا تعريف ڪيان. هر لفظ جو هڪ الڳ پس منظر جڙي وڃي ٿو. نج نبار سنڌي لفظ سان سرشار پھريون ڀاڱو آگم جي لڇ ۽ روح جي بي چيني سان شروع ٿئي ٿو. آگم جيڪو ڌرتي جي آغوش ۾ بي قراري کان فرار ٿي پناھہ وٺي ٿو. جنھن ۾ ايڏي سگهاري منظر نگاري آهي جو پاٺڪ لوھہ ٿيو وڃي. پڙهندي ان جھان ۾ پڄيو وڃي.
پورن ۽ اتم ڀيم هڪ جڳ ۾ ملن ٿا. پورن اتم کان وڇڙي وڃي ٿي اهو چئي تہ هو واپس ضرور ايندي.
اتم ۽ پورنيما ٻيو جڳ هنن جو آهي. پر هي ٻئي بہ جدائي ۾ جلي وڃن ٿا.
ويدڪانت ۽ ديپ ديوي ملن ٿا. ديپڪ ديوي ويد کي شال اڻڻ جو چئي هلي وڃي ٿي ۽ ويد کي بہ چئي ٿي تہ تون شال اڻڻ تائين بنواس ڇڏي هليو اچجان. پر دير ٿي وڃي ٿي ديپڪ ديوي جي مھا پرش سان شادي طئي ٿي وڃي ٿي ۽ ويد پنڊ پھاڻ بڻيو سڀ ڏسندو رهي ٿو.
پورب ديوا ۽ ڪويتا نم جو جڳ ٻيو آهي. جنھن ۾ هنن جو وصل ٿئي ٿو ۽ فراق بہ ٿئي ٿو.
جڳن ۾ رولندي ويد ڪانت جوڻ مٽائي پورب ديوا ٿي پوي ٿوپر پوءِ بہ هن کي ڪويتا نم نہ ٿي ملي ۽ هو ڪاپڙي مسافر ٿي وڃي ٿو تہ هڪ جوڻ مٽائي هن کي سنڌو سان ملائي ٿو. پوءِ هڪ مسافر کي سنڌو ملي وڃي ٿي اها بہ هلي وڃي ٿي سماج جي رسمي لھرن ۾ لڙهي وڃي ٿي.
ناول نگار جي ٻولي بي حد حسين ۽ تخليقي آهي. جيڪا پوري ناول تي ڇانيل آهي ۽ ڇڪ پيدا ڪري ٿي تہ پڙهندو وڃجي. هو لکي ٿو:
“هوءَ دل جي آرڪيالوجي جي ماهر ڇوڪري” پريت جيڪا آگم وانگي اداس روح آهي. پر جيتري ليکڪ آگم جي ڪردار تي محنت ڪئي آهي. اوتري پريت تي نہ ڪئي آهي.
ناول نگار جي ٻولي ۽ منظر نگاري جي هڪ جهلڪ اوهان جي نظر:
“گهڻا گهڻا ورهيہ جڏهن سمو بدلجي ويو، زمانو مٽجي ويو، جڳ مٽجي ويو، وڻ ڀي پوکجڻ گهٽجي وڍجڻ وڌي ويا، پکين پريت ڇڏي ڏني، بندوقن جي بارود جي بوءُ گهٽين ۾ ڪاهي پئي، ڪچا اڱڻ پڪا ٿي ويا، ڪردارن جا قدا ننڍا ۽ عمارتن جا اوچا ٿي پيا هئا تہ ماڻھو ماڻھپي کان منھن لڪائڻ لڳا هئا، تڏهن نفس حدون، سرحدون، دنگا، اڱڻ ۽ ڇيڙا ورهائڻ لڳا، وني ور وساري مر ٿي پاتي، مردن موھہ ڇڏي ڊوھہ ۽ ڏوھہ ٿي واڻيا، تڏهن پراڻ نہ بدليا هئا ۽ اکين اڃا رهيل سپنا ڏٺا ٿي...”
دنگن ۾ نرگس وڃائجي وڃي ٿي. مالھي ۽ نرگس جي پريم ڪٿا ۾ ورهاڱي جي وڍ جو منظر آهي. ليکڪ سٺو نڀائڻ جي ڪوشش ڪئي آهي. هن جي تخيلياتي ڪائنات ۾ انيڪ سارا قصا ۽ ڪٿائون آهن جيڪي هن ور ور هن ناول جو حصو ڪيا آهن پر تسلسل ۾ ئي... هڪ انسان (مرد_عورت) جي ڪھاڻي.
آگم منڙي سان امداد ڪانھيي ناول جو ٻيو حصو “آگم پريت” لکيو آهي. جيڪو دؤر جديد آهي ۽ ان جڳ جا ڪردار هڪ ڪاليج جا شاگرد آهن. اهو واضح ڪيل نہ آهي تہ ڪاليج ڪھڙو آهي؟ ان مشيني دؤر ۾ محبت جا معراج، انس، حب ۽ جنس تائين محدود آهن. انھن سڀني تي ڪٽ کائيندڙ ڪردار آگم جو آهي. جيڪو انارڪين کي نندي ۽ للڪاري ٿو. جديديت پڄاڻان سماج ۾ پوءِ بہ ڪي پاسا آهن جن جي گهرائي ۾ ليکڪ نہ وڃي سگهيو آهي.
نوجوانن جي ذهني مونجهاري ۽ مشينن جي بيجا استعمال سان ان جي ائبزرڊٽي کي عڪس بند ڪيو آهي. اهو نوجوان جنھن وٽ سواءِ موبائيل ڪلچر جي ٻيو ڪجهہ نہ آهي. سنڌي نوجوان جي وائڙائپ ۽ مقصد کان هٽيل زندگي جا اولڙا هن ناول ۾ آهن.
باقي مڪمل طور تي هن ناول جي ڪھاڻي ان لاءِ نہ ٿو اکليان تہ پڙهندڙ وڌيڪ پاڻ پروڙي تہ هي ناول ڇا ٿو چوي ۽ ڪٿي بيٺو آهي؟ جيئن نٽشي کان جڏهن پڇيو ويو تہ توهان ڪنھن ڪتاب بابت رايو ڪيئن ڏيندا تہ هن چيو:
“هڪ ڪتاب ڀلو پڙهندڙن ذريعي اڃا ڀلو ۽ ڀلن نقادن ذريعي ويتر واضح ٿيندو آهي.”
نٽشي اڇا وڌيڪ ڳالھہ چٽي ڪري ٿو:
“اڄڪلھہ تہ اڪثر ڪم جو مواد پڙهندڙن جي ٽيڪا ٽپڻي ۾ گم ٿي ويندو آهي. جديد شخصيت جي ڪمزوريءَ جو اظھار بنا حد حساب واري تنقيدي بوڇاڙ مان ٿئي ٿي.”
سنڌي ۾ چوندا آهن سکڻي ڪني گهڻو اڀامي. سو هي ناول جيترو پڙهيو ويندو. اوترا نوان زاويا نقاد ڳولي ڪڍندا. پر نٽشي جي ڳالھہ تي بيھي ڪري. امداد ڪانھيي جو هي ناول پنھنجي مول ۾ مان لھندو.
انڊين فلم ليکڪ جاويد صديقي چيو آهي تہ؛
“ڪجهہ ماڻھو غريبي کي اهڙي طرح جيئندا آهن تہ دولت ويچاري شڪي ٿي پري کان انھن کي ڏسندي رهجي ويندي آهي.”
امداد بہ غريبي کي ائين ئي جيءُ ويو آهي. دولت صرف شڪي ٿي هن کي ڏسندي رهي آهي. ڏک ڏاکڙا ئي انسان ۾ تخليقي صلاحيتون پيدا ڪندا آهن ۽ ٻيو رولاڪي_ رولڻ جو اندازو امداد جي هاٺي ۽ مضبوط هٿن پيرن مان لڳائي سگهجي ٿو. هن جي اکين ۾ پنھنجي سورن سان ٻين جي ايذائن کي گڏ ڪري سماج کي پرکيو آهي. جيڪو هن جي تخليقن ۾ جرڪي ٿو ۽ جرڪندو رهندو.