“بڇهڙي آنکھہ ڪا ماتم” جو تنقيدي جائزو
“بڇهڙي آنکھہ ڪا ماتم“ سنڌي ليکڪ ساجد سومري جو اردو ۾ لکيل پھريون ناول آهي. ان کان اڳ ليکڪ جو ڄامشوري جي يادگيرين تي هڪ ڪتاب بہ اچي چڪو آهي. ساجد سومرو ڪافي ڊگهي وقت کان سنڌي ۽ اردو ۾ لکندو اچي پيو. پر هي سندس ناول جو پھريون تجربو آهي.
ڪيڏو نہ زبردست خيال آهي گبريل گارشيا مارڪيز جو تہ “جيڪو هڪ محبت سان ٿيندو آهي اهو دنيا جي ٻين سڀني محبتن تي اثرانداز ٿيندو آهي.” ها مارڪيز اهو سو سيڪڙو سھي چوي ٿو. هن ناول جي محبت جو مون تي اثر ٿيو آهي ۽ گارشيا جي محبتن جو مون تي ۽ ساجد تي بہ اثر ٿيو هوندو ۽ هن ناول جي محبت جو هر پڙهندڙ تي شايد اثر ٿيندو. محبتون ڀلي ڪھڙي بہ دور ۾ ڪنھن بہ ڪيون هجن پر اڄ جي دور جي محبت ڪندڙن تي وڏو اثر ڪن ٿيون. ليليٰ مجنون جي محبت هجي يا سھڻي ميھار جو پيار اهو اڄ بہ پيار ڪندڙن تي اوترو ئي متاثر ڪري ٿو جيترو ان وقت ڪيو هوندائين.
آغا سليم جي انٽرويو ۾ ڪٿ پڙهيو هئم هن چيو هو تہ “رومانس منھنجي زندگي آهي ۽ مان ان کان سواءِ رهي نہ سگهندس.”
رومانويت زندگي جو اهڙو رويو آهي جنھن ۾ آزاد خيالي، انا، خودپسندي ۽ باغيانہ اثر ٿيندا آهن. رومانويت هڪ قسم جي ناسٽلجيا آهي. جنھن ۾ بيماري واري خاصيت آهي. ان ۾ شعور جهڪو جهڪو هوندو آهي ۽ خيال بي لغام گهوڙي جيان انا سان سرشار هوندا آهن. يا کڻي ائين ئي چئجي تہ رومانويت اهو احساس آهي جنھن ۾ فڪر گهٽ تخيل وڌيڪ هوندو آهي. خوابن ۽ خيالن جي دنيا ۾ رهڻ رومانويت آهي.
اها هڪ يوٽوپيائي ڪيفيت آهي. رومانوي تخليقن ۾ اديب يا ليکڪ هئيتي پابندين کي خاطر خواھہ اهميت نہ ڏيندا آهن. رومانويت شروع تہ روسو ڪئي مگر مغرب ۾ ڊارئيڊن ۽ پوپ ڪلاسيڪي تحريڪ شروع ڪئي، رومانويت کي ڪلاسيڪت کان بغاوت جي تحريڪ هئي.
ڪروچي رومانويت کي ڪلاسيڪيت جي بجاءِ حقيقت پسندي جو ضد چيو ۽ داخليت کي ان جو خاص جز قرار ڏنو. اهڙي ئي داخلي احساسن ۽ جذبن سان هي ساجد سومري جو ناول “بڇهڙي آنکھہ ڪا ماتم” آهي. داخلي ادب خاص ڪري پڙهندڙن جي دلچسپي رهيو آهي.
“بڇهڙي آنکھہ ڪا ماتم” مونو لاگ ۾ لکيل ٻن پريمين جي ڪھاڻي آهي. ناول جو سڄو پلاٽ رومانوي ڪھاڻي تي آهي.
ڄامشوري جي پس منظر ۽ يونيورسٽيءَ جي ماحول تي سنڌي ۾ گهڻائي ناول ڇپجي اچي چڪا آهن. منھنجي خيال ۾ سنڌ يوينورسٽيءَ جي ماحول تي سنڌي ليکڪ جو اردو ۾ هي پھريون ناول آهي. سنڌي ۾ سنڌ ورسٽيءَ تي گهڻو لکيو ويو آهي ان ڪري شايد ليکڪ اردو ۾ لکيو آهي يا هن اردو پڙهندڙن جو هلڪو ٺاهڻ لاءِ ۽ ڪجهہ سنڌي تاريخ ۽ سماج جون جهلڪيون هن ناول ۾ پڻ ڏنيون آهن.
اردو ۾ مون جيڪي ناول پڙهيا آهن. جيئن “راجا گدھہ” جنھن ۾ ٻہ پس منظر ڏنا ويا آهن. هڪ انسان جي دنيا جو ٻيو ڳجهن جي دنيا جو. “خدا اور محبت” هاشم نديم جو مشھور ناول آهي جنھن ۾ هڪ پاسي لنڊن ۽ ٻئي پاسي پاڪستان جو ماحول ڏيکاريو ويو آهي. ٻيو تہ هن ناول ۾ ٻن پس منظر آهن. جن ۾ ڪھاڻي سمايل آهي. هڪ ناو جي هيرو هي ڳوٺ جو ۽ ٻيو ورسٽي جو.
مظھرالسلام جو معروف ناول “محبت مردہ پھولون ڪي سمفني” ۾ هڪ مڪالمو بار بار ورجايو آهي “ڪھني لگي...” ائين هن ناول “بڇهڙي آنکھہ ڪا ماتم” ۾ “ياد هي نا تمھين..” وارو جملو ناول جو هيرو هر هر دهرائي ٿو ۽ ساروڻيون ٻڌائي ٿو.
ليکڪ سنڌي سماج ۽ ادبي کيتر سان تعلق رکندڙ آهي پوءِ بہ خبر ناهي ڇو کيس اردو ۾ لکڻ جي ضرورت پئي آهي. سنڌ يونيورسٽي جي پس منظر ۾ چار پنج ناول اچي چڪا آهن ۽ هي ناول بہ ناول نہ آهي. ناول مان منھنجو مطلب هن ۾ نواڻ نہ آهي. اها ئي ڪھاڻي ۽ اهو ئي سنڌ يوينورسٽيءَ جي ڇوڪري جو جواب تہ هوءَ پنھنجي پريمي کي ڇڏي ڪنھن پئسي واري سان شادي ڪري ڇڏي ٿي.
ناول جي صفحي 18 تي ليکڪ لکي ٿو؛ “يه جذبہ جنم ليني سي پھلي دل مين ايڪ گهڙا کهود ڪر محبوب ڪي ساري خاميون ڪو دفنا ديتا هي.” اها ڳالھہ تہ حضرت علي جو مشھور قول آهي تہ جڏهن ڪنھن سان دستي رکو تہ ان لاءِ دل ۾ هڪ وڏي کڏ کوٽي ڇڏيو ۽ ان جون سموريون غلطيون ان ۾ دفن ڪندا وڃو. هي ناول بہ اڳ منجهہ لکيل ناولن جيان روايتي آهي. ليکڪ ڪو بہ ڇڪو چوڪو نہ هڻي سگهيو آهي. پٺ ورڪ تي لکيل مشھور انڊين شاعر گلزار جي راءِ؛ “اس ڪتاب مين جوبات مجهي سب سي زياده اپني طرف کهنچتي هي وه اس ڪي Intensity هي.” ان سان بہ سمھت نہ ٿو ٿي سگهجي. ڇو تہ هن ناول ۾ ڪا بہ شدت نہ آهي. اهي عام ڳالھيون آهن جيڪي هڪ پريمي ۾ روايتي طور هر ڪھاڻي ليکڪ ڏيندا آيا آهن. ناول ان کان بہ اڳتي گهڻو ڪجهہ گهري ٿو.
هڪ جملو آهي هن ناول ۾؛ “اور ڪ بھي تم شراب کي طرح تلخ هو جاتي تھي..”
شراب تلخ بہ ٿيندو آهي ڇا؟ پروف جي غلطين ڪري اڻ ڳڻيا جملا صاف معنيٰ نہ ٿا ڏين، جنھن سان بہ مان منجهي پيس.
ناول جي پيج 39 تي ناول نگار لکيو آهي؛ “ يه هماري جدائي کي سالگره ڪا دن تھا.” واھہ اهو پڙهي حيرانگي ٿي ڇو تہ مون وڇوڙي جي سالگرھہ سان نثري نظم لکيو هو. خير.
ناول ۾ کوڙ ساريون خوبصورت ۽ تخليقي تشبيھون بہ استعمال ڪيون آهن جيئن؛ پيج 42 تي؛ “اس دن مين دير رات تڪ بي مقصد جامشورو ڪي راستون پر ڪاغذ ڪي پهٽي هوئي ٽڪڙون ڪي طرح بهٽڪتا رها...”
يا وري هي ابتي تشبيھہ بہ غور طلب آهي شايد ان لفظ جي سھي معنيٰ ۽ استعمال جي مون کي خبر نہ هجي متان... “آنکهون سي پاني ڪا جهرنا ابل پڙا –تھا..” ابل جي معنيٰ اٻرڻ آهي ۽ جهرڻو اٻلندو ناهي اٿلندو آهي. اتي نڪل پڙا تھا تہ سھي هجي ها. ڪٿي ڪٿي مون کي جملن ۾ هروڀرون بہ اجايو واڌو لفظ استعمال ڪيا ويا آهن.
ناول ۾ ڪجهہ اهڙا مڪالما آهن جيڪي مڪمل حقيقي دنيا جا آهن. جيڪي پڙهي ڪري ذهني طور ماڻھو منڊجي وڃي ٿو. ساجد جي سڄي ناول جي هي ڳالھہ مون کي ايڏي وڻي جو اها اکيون آليون ڪري وئي پيج 91 تي؛ “جب تمھاري محبوبہ ڪو تمھاري ڪندهي ڪي ضرورت تھي، تم اپني ڪنڌهي پر بيگ لٽڪائي، روزگار ڪي لي فدترون ڪي چڪر لگا رهي تھي...”
ها يار ساجد! اها تو ۽ مون سميت سنڌي سماج جي هر نوجوان جي پريم ڪٿا آهي. جنھن ۾ هو پريم تہ ڪري وٺي ٿو پر معاشيات هن کي اهڙو ڪري ڇڏي ٿي جو هن ان ۾ بہ ناپاس ٿي وڃي ٿو. عورت يا ڇوڪري کي رتبو، پئسو ۽ ٻيو جيڪو وڌ ۾ وڌ گهرجي اهو وقت آهي ۽ جڏهن پيار ۾ وقت نہ ڏنو وڃي ٿو تہ وڇوٽيون وڌي وڻ ٿي وڃن ٿيون. عورت جو اهو لاميو آهي يا وري ضرورت تہ ان کي وقت گهرجي، پوءِ ائين ئي زندگيون وري وڃن ٿيون. جيئن ناول ۾ ٿئي ٿو، جيئن ساجد سان ٿيو، جئين مون سان ٿيو.
اردو ۾ جھڙي معيار جا ناول لکيا پيا وڃ، هي ناول اهڙي معيار جو نہ آهي. پوءِ بہ هي ادبي ذميوارين جو پورائو ڪري ٿو. ناول جي دنيا وسيع آهي ان لاءِ ساجد سومري کي اڃا بہ وڌيڪ محنت ڪرڻ جي ضرورت آهي تہ جيئن هڪ وڌيڪ پختا ناول لکي.