ناول ”ڌرتيءَ جي پويتر ڌيءُ“ جي ٻوليائي ڇنڊڇاڻ
“ڌرتيءَ جي پويتر ڌيءُ” ناول تي اسان جو گهڻو تڻو ڳالھہ ٻولھہ جو محور ٻولي آهي تہ ناول ناول نگار ڪھڙي قسم جي ٻولي/اسلوب استعمال ڪيو آهي. ٻين پھلوئن تي پڻ ڌيان سان غور ڪيو ويندو.
Linguistic Cirticsim is literary theory that focuses on the ways in which language is used in literature.
ادبي ۽ ٻوليائي تنقيد جي فرق کي هيئن واضح ڪري سگهجي ٿو:
ٻوليائي تنقيد ٻوليءَ جي قاعدن، طور طريقن ۽ گهڙت جي باري ۾ هوندي آهي. جڏهن تہ ادبي تنقيد روايتي قسم، هئيت، مضمون ۽ موضوع جي حوالي سان هوندي آهي.
ٻوليائي تنقيد جو مقصد، ٻوليءَ جي استعمال جي سرشتي جي واهپي کي بيان ڪندو آهي. ادب ۾ بہ اهو ڏٺو ويندو آهي تہ ليکڪ ٻوليءَ جي انھن پاسن کي ڪيئن لکيو ۽ اظھاريو آهي.
هيٺ ڪجهہ جملا ۽ لفظ ڏجن ٿا جيڪي ناول نگار ناول ۾ استعمال ڪيا آهن:
1. “تارون تار وهندڙ درياھہ جو هيبت ڏيندڙ شور بہ هو.”ص21
2. “هن هٿ پير هلائڻ شروع ڪيا.” ص 22
3. “هو پنھنجون ٻانھون تيزي سان هلائي رهي هئي.” ص 22
4. “ننڊ ۾ ڳالھائڻ هڪ بيماري آ. انھيءَ ۾ جابولڻ کي ڪنھن طرح سچ نہ ٿو مڃي سگهجي.” ص 39
5. “بيواهيون” ص 60
6. ڪچن، ايس ايچ او، ليتي ڏيتي.. ص 82
7. “هن پنھنجا معاملا پاڻ ڄاڻي.” ص 101
8. “اي پي سين، اي پي سيون” ص 109
9. رولهڙو _ ص 108 آپريش ص 117
10. “صحافين سوالن جو ڀوڇاڙ ڪري ڇڏي هئي.” ص 129
11. تنڪو، بربڙائڻ. ص 135
12. منھنجي ٻارن لاءِ ڪو بہ آٿت نہ هو.” ص 163
13. سرنگ.. ص 171
14. سچوئيشنون ص 218
15. پيڊون ص 244 ٽيوٽرن ص_272
16. هوءَ ڪڌين رسمن جي ڀيٽ چاڙهيل عورت هئي.” ص 289
مٿئين جملن ۾ ليکڪ انگريزي لفظن جا جمع سنڌي ۾ ٺاهيا آهن ۽ جملا بہ مبھم ۽ ا بھام سان ڀريل آهن. انھن جو گرامر ۽ لھجو الڳ الڳ آهي ۽ اهو درست معنيٰ ۾ بہ نہ آهي.
ٻوليائي تنقيد جو ٻيو ڪم اهو بہ هوندو آهي تہ ڪھڙا عام اصول آهن ۽ جنرلائيزيشن تي زور ڏنو ويندو آهي.
مٿي جيڪي جملا مان حوالي طور ڪڍي رکيا آهن، انھن جي بيهڪ ۽ رواني ۾ چٽائي ڪونھي. ٻيو جيڪو وڏو مسئلو آهي اهو تہ اردو ۽ انگريزي جو انداز سنڌي جملن تي گهڻو حاوي آهي. ليکڪ انگريزي جا لفظن جا جمع هيئن ٺاهيا آهن سچوئيشنون ۽ پينون، پيڊون وغيرہ
ڇا سنڌي ٻوليءَ ۾ ائين ڪرڻ بھتر آهي جڏهن تہ انھن انگريزي لفظن جا سنڌي سولڻا لفظ موجود آهن تہ انھن کي ڇڏي وري انگريزي لفظن جي لفظن کي ڦيرائي غلط طريقي سان جمع ٺاهڻ منھنجي خيال ۾ درست عمل آهي. ها انگريزي لفظ جي سنڌي ۾ جمع ٺاهڻ ۾ زبر جيئن ڪمپيوٽرُ، جمع ڪمپيوٽرَ.
ناول جي نالي ۾ پويتر لفظ هندي وارو ڏنو ويو آهي سنڌي لفظ پوتر آهي. پويتر لفظ جي پڙهڻ ۾ ئي ڏکيائي ٿئي ٿي.
محمد اسماعيل عرساڻي چوي ٿو: “ناول نويسي يا افسانہ نگاري ۾ بہ جيستائين شاعراڻو نثر ڪم نہ آندو ويندو آهي تيستائين اهو هرگز دلچسپ بڻجي نہ سگهندو آهي.” (1)
لائق ناول نگار ناول لکڻ ۾ ڪامياب تہ ويو آهي پر هن لفظن جي چونڊ ۽ ٻوليءَ جي استعمال ۾ مار کائي ويو آهي. هن کان اڳ ۾ مون سنڌيءَ ۾ ضخيم ناول “عشق تمام برھہ تمام” پڙهيو هو. پر ان ۾ ٻولي ڪمال جي هئي ۽ صخيم هوندي بہ دلچسپي سان پڙهيو هو. ليکڪ لاءِ لفظ ئي وڏي ڳالھہ آهن هو ان سان ئي ڪنھن تخليق جي عمارت کڙي ڪندو آهي. سو ان ۾ سلاست ۽ بلاغت هجڻ لازمي آهي. هي ناول پڙهندي ڄڻ بار محسوس ٿيو.
هن ناول جو ٿيم ڌاڙيل ڪلچر، قبيلائي نظام ڪارو ڪاري جي چؤگرد گهمندڙ آهي. ناول جي ڪھاڻي تہ ڏاڍي اثرائتي انداز ۾ بيان ڪئي وئي آهي پر ڪردار نگاري ۾ ڪٿي ڪٿي ڪي جهول ضرور آهن. جيڪي اڳتي هلي واضح ڪبا. ڪارو ڪاري، ڌاڙيل گردي تي سنڌيءَ ۾ ڪجهہ ٻيا ناول موجود آهن جيڪي شيدو ڌاڙيل، ٽڪنڊو.
سخي جيڪو ناول جو مک ڪردار آهي ان جي زال جي ڪردار جو نالو 47 صفحي تائين ملوڪان ۽ 48 صفحي بعد صفوران ڏنل آهي. جيڪا ايڊيٽنگ جي غلطي آهي.
سنڌيءَ ۾ هيءَ پھريون ناول آهي جنھن تي ايڊيٽر جو نالو بہ ڏنو ويو آهي. سنڌي ناولن ۾ ايڊيٽنگ جي حوالي سان منھنجي خواهش موجب اها اڳڀرائي ٿي رهي آهي. ناولن کي ڇپائڻ کان اڳ سٺي ايڊيٽرس جي نظر مان ضرور ڪڍرائجي.
ڪافي سنڌي ادبي ڪتابن ۾ انگن کي لفظن ۾ غلط لکيو ويندو آهي جيئن رسول ميمڻ جي ناول کي اڻويھہ عورتون ۾ اوڻويھہ غلط لکيو ويو. هن ناول ۾ يارنھن لفظ ائين لکيو ويو جڏهن تہ درست لکت يارهن آهي. منھنجي خيال ۾ اهڙي لسانياتي بحث کان بچڻ جي لاءِ درستي ڪتابن کي حوالي طور اڳيان رکجي. ڇو تہ ٻوليءَ جي سکڻ، پڙهڻ ۽ لکڻ جا معيار انھن ۾ مقرر ٿيل آهن. ان ڪري لکت ۾ ان جي پوئواري ڪجي تہ بھتري ٿيندي.
ناول ۾ ڪردار نگاري ۾ ڪافي جاين تي ناول نگار جي جوڙجڪ مار کائي وئي آهي. ڪردارن جي ڪرت، عادتن ۽ ڪاگذاري ۾ فرق آهن. جن جا مثال هيٺ ڏجن ٿا:
محمد اسماعيل مطابق: “ڪردار نگاريءَ جي هڪ توازن هوندو آهي، جا نھايت ضروري چيز آهي، ان جا سڀئي جزا، پاڻ ۾ ڳنڍيل ۽ ڳتيل ٿيندا آهن.” (2)
روحي جيڪا هن ناول جو تکو ۽ تيز ڪردار آهي. پنھنجي مڙس کي قتل ڪري ڇڏي ٿي ۽ ان ڪيس مان بہ آجي ٿي وڃي ٿي. هوءَاين جو سيڪٽر ۽ سماج ۾ هلندي پڄندي واري آهي. بلڪ سلطان راهي قسم جو ڪردار آهي. پر هڪ جاءِ تي مون کي هي ڪردار ڏاڍو کٽل نظر اچي ٿو. جنھن کي بي ايم ڊبليو گاڏي آهي. تمام وڏو عاليشان بنگلو آهي پر هوءَ جڏهن ناول جي هيروئن حور کي، جيڪا جيل مان آزاد ٿي اچي ٿي تہ ان کي گهر وٺي آئي آهي اهڙو منظر صفحي 252 تي ڏنل آهي.
ايڏي امير هوندي بہ حور ۽ ان جي ڌيءَ پٽ کي پنھنجا ۽ پنھنجي مڙس جا چُڙيل ڪپڙا پائڻ لاءِ ڏيئي ٿي. ڄڻ احسان ڪري ٿي سو بہ وڏي فخر سان. اها تہ امير جي بہ بي عزتي ٿي پر شايد امير بي نڪا ٿيندا آهن. مون کي تہ اها حور ۽ ان جي ٻارن جي توهين لڳي.
ٻئي هڪ ڳالھہ ڌيان طلب آهي تہ روحي حور جي لاءِ وڏو بندوبست ڪري ٿي، انگريزي سيکاري ٿي، وڏي طبقي ۾ اٿڻ ويھڻ جا طور طريقا ۽ ڄاڻ ڏيئي ٿي. حور جي ڌيءُ زهرا کي راڳ جي سکيا لاءِ اسٽوڊيو ۾ داخلا وٺي ڏئي ٿي ۽ نجي تعليم ڏياري ٿي. پنھنجي ڌيءَ سان گڏ ڪنسرٽ پروگرام ڪرائي ٿي پر حور جي پٽ ميھر کي اهڙو ڪجهہ نہ ٿو ڏنو وڃي نہ ان لاءِ حور ڪجهہ ڪري ٿي نہ ئي روحي. الٽو ناول نگار صفحي 273 تي اهو ڏيکاريو آهي تہ ميھر کي روحيءَ پنھنجي اثر رسوخ سان پوليس ۾ سپاهيءَ جي ملازمت ڏياري هئي. اهو هڪ ڪردار سان انصاف نہ ٿو لڳي. جيتوڻيڪ هو سي ايس ايس ڪري آفيسر بہ ٿي پئي سگهيو پر هو سپاهي ڪيو وڃي ٿو.
حور جي پٽ جو ناول نويس صفا گهٽ ذڪر ڪيو آهي ۽ باقي عورتن جا ڪردار نمايان آهن.
جبران جو صحافي آهي هو حور جي باري ۾ اسٽوري ٺاهي ڇپائي ٿو. ان جي گهڻي تعريف ڪئي وڃي ٿي ۽ هو هڪ مظلوم جو ڪيس ظاهر ڪري ٿو پر ان تي کيس اڻ تڻ آحي ۽ تعريفون ٿيڻ جي باوجود هن جون دشمنيون ٿين ٿيون. اهو متضاد طريقو آهي. جيڪو ڪردار سان نہ ٿو ملي.
ليکڪ صفحي 279 صفحي تي اينڪر پرسن کان هيئن چوايو آهي:
“جنھن ۾ اسان جي لوڪ روايتن جا ظالماڻا آهن. پوئتي پيل گهرائڻ ۽ برادرين جا غيرعقلي فيصلا آهن ۽ انھيءَ ۾ اسان جي سماج ۾ گهر ڪري ويل خاميون آهن.”
سنڌي لوڪ راويتون تمام گهڻيون روادارانہ ۽ گهڻو انسان دوست رهيون آهن. سنڌي لوڪ ادب سماج ۾ عورت کي گهڻي اهميت رهي آهي. ناول نگار کي لوڪ روايتن جي ظالماڻين روايتن کي ظاهر ڪرڻ ۾ وڌيڪ بھتري هئي.
ناول ۾ ادبي ٻوليءَ جو استعمال صفا نہ جي برابر آهي. سڄي ناول ۾ مون کي هيءَ جملا تخليقي لڳا آهن:
“زندگيءَ ۾ جڏهن تلخ وقت هلندڙ هوندو آهي، تڏهن ارادي ۾ پختا انسان انھيءَ کي عام وقت وانگي هلائي ڇڏيندا آهن.” ص_277
صفحي 241 تي ناول نگار اهو ڏيکاريو آهي تہ؛ “روحي جيل جون صعبوتون سھڻ کان پوءِ آزاد ٿي آهي”
روحي جيڪا پنھنجي مڙس کي قتل ڪري ٿي پر جڏهن آزاد ٿئي ٿي تہ ماڻھو ساڻس سيلفي ڪڍائن ٿا ۽ ان جي مان وڏي پارٽي رکي وڃي ٿي. قتل قتل ئي هوندو آهي ۽ ان کي ورجايو يا ملھايو ناهي ويندو.
محمد اسماعيل عرساڻي چوي ٿو: “هڪ عمدي ۽ عظيم الشان قصي جو مدار آهي منصفن جي تنقيدي قابليت تي.” (3)
ڌرتيءَ جي پويتر ڌيءُ ناول پلاٽ ڪھاڻي ۾ تہ سگهارو آهي پر تنقيد پھلو جيڪو ليکڪ جي اک جو ڪمال هوندو آهي اهو هن ناول ۾ نہ آهي. ٻوليائي تنقيد جي لحاظ کان اهو آهي تہ لکت ۾ ٻوليءَ جي معياري لھجي Dialect ۾ لکيو وڃي تہ بھتر ئي رهندو ها باقي جيڪڏهن ڪردارن جي واتان علائقائي لھجي جي ٻولي کي استعمال ڪري سگهجي ٿو ۽ گهٽ ۾ گهٽ ليکڪ نئريشن ۾ تہ معياري لھجي جو استعمال ڪري پر هن ان ۾ بہ علائقائي لھجي کي ڪتب آندو آهي.
انھن سڀني ڳالھين کان سواءِ هيءَ هڪ سٺي فڪشن ڪھاڻي آهي جنھن ناول نگار خوبصورتي سان ٻڌايو آهي. اها هن جي خوبي آهي.
حوالا:
1. عرساڻي، محمد اسماعيل عرساڻي، چار مقالا، سنڌي ادبي بورڊ ڄامشورو، سنڌ، 2017ع. (ص 14)
2. ساڳيو_(ص_48)
3. ساڳيو_ (ص_15)