39
مون پڇيو ته، ڪهڙي غلطي؟
هن جواب ڏنو ته، بحث کي ڌڪارڻ واري غلطي، جيئن ماڻهو ترش مزاج ٿي پوندا آهن، ڇو ته بحث کي ڌڪارڻ اسان لاءِ سڀ کان وڏي مصيبت آهي. بحث لاءِ حقارت ۽ ترش مزاجي ساڳين سببن مان پيدا ٿينديون آهن. پوئين ڳالهه تڏهن پيدا ٿيندي آهي جڏهن ڪنهن ماڻهوءَ ۾ بيحد بيواجبي اعتقاد رکيو ويندو آهي، جنهن کي سندس دوست ڀائيندو آهي ته بلڪل سچار، صادق، ۽ اعتبار جوڳو آهي، ۽ جڏهن ته جلدئي پوءِ ظاهر ٿيندو آهي ته هو خراب ماڻهو آهي ۽ اعتبار جو لائق بلڪل ڪين آهي. ائين وري وري ٿيندو آهي، ۽ جڏهن ڪنهن ماڻهو کي هي تجربو گهڻا دفعا ٿيندو آهي، خاص ڪري انهن جي هٿان جن لاءِ هو ڀائيندو آهي ته سندس سڀ کان ويجها ۽ پيارا دوست آهن، ۽ جڏهن هو اهڙن گهڻگهرن سان تڪرار ڪري ويهندو آهي، ته پوءِ هو سڀ ڪنهن انسان کي ڌڪاريندو آهي ۽ ڀائيندو آهي ته انهن مان ڪنهن ۾ به شرافت نه آهي. تو ائين ٿيندي ڪين ڏٺو آهي؟
مون چيو ته، هائو، تحقيق.
هن چيو ته، اها ڳالهه خواري جهڙي ڪين آهي؟ ۽ اهو ثابت ڪين آهي ته اهڙو ماڻهو انساني فطرت سمجهڻ سواءِ انسانن سان رغبت رکڻ جي ڪوشش ٿو ڪري. جيڪڏهن هن انساني فطرت سمجهي هجي ها ته جيڪر هو ڄاڻي ها ته، حقيقت ۾ چڱا ۽ خراب انسان بلڪل ٿورا آهن، ۽ انسانن جو وڏو تعداد نڪي چڱو آهي ۽ نه ئي خراب.
مون پڇيو ته، تنهنجو مطلب ڇا آهي؟
هن جواب ڏنو ته، بس ايترو جيڪي برابر آهي بنهه وڏين ۽ بنهه ننڍين شين جي نسبت سان. تنهن کان ڪا وڌيڪ عجيب ڳالهه تڏهن ليکبي آهي، جڏهن اسان کي ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڪو ماڻهو يا ڪتو، يا ڪا ٻي شيءِ جا يا ته بنهه وڏي هوندي آهي يا بنهه ننڍي هوندي آهي؟ يا وري، اڃان به اڻلڀ ڳالهه اها هوندي آهي، جڏهن ڏسڻ ۾ ايندو آهي ته ڪو ماڻهو بنهه تکو يا ڍرو آهي، يا بنهه ڪميڻو يا بنهه محترم آهي، يا وري بنهه ڪارو يا بنهه اڇو آهي، تو نه ڏٺو آهي ته، انهن سڀني حالتن ۾ نهايت درجي واريون شيون اڻلڀ ۽ ٿوريون هونديون آهن، ۽ رواجي درجي واريون جام ۽ گهڻيون هونديون آهن؟
مون جواب ڏنو ته، هائو، تحقيق.
هن جواب ڏنو ته، ۽ ساڳئي طرح، جيڪڏهن گنهگارن ۾ مقابلو ٿئي ته، تون نٿو ڀائين ته ڏسڻ ۾ ايندو ته سخت گنهگار ڪي ٿورا آهن؟
مون چيو ته، شايد ائين ئي ٿيندو.
هن جواب ڏنو ته، هائو، ائين ئي ٿيندو، پر هي نقطو نه آهي جنهن ۾ دليل ماڻهن جي مثل آهن. توئي هن نقطي جي بحث تي مون کي آندو آهي. تمثيل هيءَ آهي جڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن مباحثي کي سچو ليکي ٿو، جيتوڻيڪ مباحثي جي فن کان غير واقف آهي، ۽ پوءِ سگهوئي، برابر يا غلط طرح، ڀانئي ٿو ته اهو صحيح نه آهي، ۽ جڏهن هن سان هر هر ائين ٿئي ٿو، تڏهينهو نيٺ مباحثي ۾ اعتبار رکڻ بلڪل ڇڏي ڏئي ٿو. توکي خبر آهي ته جيڪي ماڻهو پنهنجو وقت بحث ڪرڻ ۾ صرف ڪندا آهن. سي نيٺ سمجهندا آهن ته، هو سڀني ماڻهن کان وڌيڪ عقلمند آهن، ۽ هو ڀائيندا آهن ته فقط هنن ئي لڌو آهي ته ڪٿي به، مباحثي ۾ يا شين ۾ درستي يا خاطري ڪانهي. ۽ هر هستي، يوريپس جي وهڪرن وانگر، سدائين ڦير گهير جي حالت ۾ آهي، ۽ ڪڏهن به ڪا گهڙي ماٺ ۾ نه ٿي رهي.
مون جواب ڏنو ته، هائو، اها ڳالهه بلڪل برابر آهي.
هن چيو ته، فيڊو، ۽ جيڪڏهين ڪو مباحثي جو طريقو اهڙوهجي جو سچو هجي، ۽ خاطري ڏياريندڙ به هجي، ۽ جو اسان جو ضمير سمجهي به سگهي، ته پوءِ وڏي ڏک جي ڳالهه نه ٿيندي، جو جيڪڏهن ڪو ماڻهو، جنهن جي سامهون ڪي دليل آيا آهن جي هڪڙي وقت هن کي سچا نظر آيا ۽ ٻئي وقت غلط، سو نيٺ قلب جي ڪڙائي وچان سڀ ڏوهه، پنهنجي مٿان ۽ پنهنجي ناسمجهيءَ مٿان رکڻ بدران، مباحثي تي رکي، ۽ پنهنجي بچيل حياتي مباحثي کي ڌڪارڻ ۽ هن جي شڪايت ڪرڻ ۾ صرف ڪري، ۽ حق ۽ حقيقت جو علم وڃائي ويهي.
مون ورندي ڏني ته، تحقيق، اها ڳالهه وڏي ڏک جهڙي ٿيندي.