باب پھريون: سر چارلس جي سنڌ جي انتظاميھ
ھن ملڪ ۾ مختلف انساني نسل آباد آھن جن جا مذھب مختلف ۽ مفاد ھڪ ٻئي جي خلاف آھن. انھن جا اڌما، اتساھھ ۽ مادي مفاد ساڳيا ڪونھ آھن. پر جيڪڏھن بدقسمتيءَ سان بغاوت جي باھھ ڀڙڪي اٿي بھ کڻي تھ ڊگھيءَ مدت تائين اھا مھاڏو ڏئي ڪانھ سگھندي اصلي سنڌي تھ ھاري ناري ۽ ڏتڙ ئي آھن. جيڪي ظلم ۽ ڏاڍ سبب ڏتڙيل آھن. ھنن جي حيثيت بي ھٿيار غلامن جھڙي آھي. جيڪڏھن سنڌين کي غلاميءَ جي ھنن زنجيرن کان آزاد ڪيو وڃي ھا تھ ٽالپرن جي حڪمراني جو خير ڪونھ ھو. ھندو تعداد ۾ تھ گھڻا آھن، پر ڊڄڻا آھن. ھنن جي ڌرم کان سنڌي (مسلمان) ۽ ٻروچ نفرت ڪندا آھن. ھنن ماڻھن جي ڦرلٽ عام آھي. تنھن ڪري ھو نکڙي الڳ ٿي ويا آھن. کين امن ۽ بچاءَ جي ضرورت آھي. ڊگھي جنگ ٻروچن جي مفاد ۾ آھي. ڇاڪاڻ تھ اھي عادي ظالم آھن. سندن خواھش آھي تھ ھو پنھنجي منافع بخش اھم حاڪماڻي حيثيت کي ڪيئن بھ ڪري برقرار رکن. پر ھنن ٻن لڳاتار جنگين ۾ شڪست کاڌي آھي. سندن خزانو انگريز سرڪار جي قبضي ۾ آھي. ھنن جا ڇھھ اھم مير جنگي قيدي آھي. سندن سياسي ۽ فوجي طاقت بھ کنا کيڙ ٿي وئي آھي. تنھن ڪري ھو صفون سنواري مقابلي ڪرڻ جھڙا تھ رھيا ئي ڪونھ آھن. ان کان سواءِ سندن مذھب جدا ۽ مفاد الڳ آھن. تنھن ڪري مڙي مٺ تي بغاوت جو ڦريرو بھ ڦڙڪائي ڪونھ سگھندا. نھ وري انگريزي فوج جي ڊگھي عرصي تائين مزاحمت ڪري سگھندا. ٻي ڳالھھ تھ ٻروچ مختلف قبيلن ۾ ونڊيل ورڇيل آھن ۽ ھر ڪو سردار پنھنجي ڏيڍ سر جو الڳ قبيلو قائم ڪيو ويٺو آھي. سنڌ ۾ پھچي سندن دشمنيون وڌي وڻ ٿي ويون آھن. ڇاڪاڻ تھ اھي مختلف ٽالپر حڪمرانن جا ملازم آھن، جيڪي وري پاڻ کي آزاد ۽ بااختيار حڪمران سمجھندا آھن. پر رھندا ھڪ ئي قلعي ۾ گڏ آھن ھنن جو ٻين ڳالھين ۾ بھ، پر پنھنجي سنڌي رعيت تي ڏاڍ ڏمر ڪرڻ ۾ مقابلو ھوندو آھي. جن کان آباد ۽ ڀليون زمينون کسي شڪار گاھھ بڻائيندا آھن.
ٻين ميرن کان ميرپور خاص جو مير شير محمد وڌيڪ بھادر ماڻھو آھي. انگريزن کيس حيدرآباد ڀرسان شڪست ڏني آھي. ھن مقابلو اڪيلي سر ڪيو ھو. آپت مان ساڻس ڪير بھ ٻانھن ٻيلي ڪونھ ٿيو آھي. ھيءُ مير مياڻي جي ميدان تي ھلي ڀائن سان ڀاءُ ڪونھ ٿيو ھو. خاص ڪري ان جنگ ۾ ڀاڱي ڀائيوار ان ڪري ٿي ڪونھ سگھيو ھو، جو انگريز سپاھھ سالار جلدي ڪري حملو ڪري ورتو ھو. ٻي ڳالھھ تھ کيس ڪجھھ غلط فھميون بھ ھيون. ھيءُ مير صوبدار خان سان ڪونھ ٺھندو ھو. ڪنھن ڳالھھ تي ٻين ميرن وانگي ھي بھ سمجھندو ھو تھ بھادر بلوچ جڏھن تلوارون تاڻي، ھڪ وار پڙ تي پھتا تھ انگريزن لاءِ ڀڄڻ کان سواءِ ٻي واھھ ڪانھ ھوندي. تنھن ڪري ھو سست رفتارريءَ سان پيش قدمي ڪري رھيو ھو. کيس اھا بھ غلط فھمي ھئي تھ سوڀ اوس بھ ميرن جي ٿيندي. جنھن کان پوءِ ھو سندس حڪمرانيءَ جي حدن کي پاڻ ڏانھن سوريندا، تنھن ڪري ھن پنھنجو ٻارھن ھزار لشڪر ھنگامي حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ لڪائي ويھاري ڇڏيو ھو. کيس رستي ۾ اھا سڌ پئي تھ جنگ ۾ ٽالپرن کي شڪست ملي آھي ۽ سندن تخت تاراج ٿي ويو آھي. اھڙي خبر ٻڌڻ سان ھو پويان پير ڪري وڃي ميرپورخاص پھتو. ھن انگريز ڌر کي صلح جي آڇ ڪئي، پر سندس من ميرو ھو. کيس لشڪر گڏ ڪرڻ جي مھلت گھربي ھئي. ان دوران ھن پنھنجي جاگيردارن کي سڏائي ورتو. ھن کان سواءِ مياڻي جي جنگ مان بچي ويل ماڻھو بھ وڃي وٽس گڏ ٿيا. انھيءَ جنگ کان ٿورو اڳ انھن قبائلي سردارن ۾ وقتي صلح ٿي ويو ھو جن وچ ۾ ھڪ نھ ٻيءَ ڳالھھ تان سدائين جھيڙا پيا ھلندا ھئا. ان ڪري ھاڻي فقط سردار احمد خان لغاريءَ جي اڳواڻيءَ ۾ لغارين ۽ نظاماڻين جو لشڪر وڃي مير شير محمد سان مليو ھو. ھي اھو سردار ھو جنھن انگريز ريزيڊنسيءَ تي پڻ حملو ڪيو ھو. باقي ٻيا ٻروچ سردار ھن کان ڌار ٿي بيٺا ھئا. پر ڪي بي دلو شريڪ ٿيا ھئا، جن سان لشڪر بھ مختصر ھو. ڇاڪاڻ تھ اھي سردار ۽ جاگيردار کيس گھٽ ڀائيندا ھئا. ھن پنھنجا ڇھھ ھزار بھادر ماڻھو ڦليليءَ جي ڪناري سان ويھاري، ڄڻ انھن کي مرڻ لاءِ قطاري ڇڏيو ھو.
مير شير محمد، سر چارلس جي بلڪل ويجھو جنگ لاءِ جھنڊو جھولائي رھيو ھو ۽ تڪبر ۽ ھٺ کان سندس ڳاٽ اوچ ھو. اھو زنده لشڪر ۾ نھ، پر ڄڻ ڍير ٿيل لاشن وچان گھمي ڦري رھيو ھو. جيڪڏھن ھو مھاڏي ڏيڻ بدران ماٺ ڪري ويھي ھا تھ کيس پنھنجي حڪمراني وارو علائقو ملي وڃي ھا ۽ پنھنجي زندگي شاھاڻي ٺاٺ سان گذاري ھا. جيڪڏھن انگريز سپھھ سالار ھي فوجي پيش قدمي قومپرستي واري احساس کان متاثر ٿي ڪري ھا تھ بھادر شھزادي تي حملي ڪرڻ کي ڏکوئيندڙ منصبي فرض تصور ڪري ھا. پر ھن کي سنڌ کي غلامن کان آزاد ڪرڻو ھو. ان کانسواءِ ڪابل ۾ مسلمانن جي فتح ڪري ھندستان جي عيسائي معاشرو ڏڪي ويو ھو. تنھن ڪري پنھنجي ملڪي مفادن ۽ فوج جي بلند حوصلن کي برقرا رکڻ لاءِ وٽس ھن کان سواءِ ڪو ٻيو رستو ڪونھ ھو. نھ تھ اھو ڪارنامو نمائشي بھادري نسوري ڏاڍ کان سواءِ ٻيو ڪجھھ بھ ڪونھ ھو. تنھن ڪري ھن مير کي ائين قتل ڪرڻو ھو جيئن پھرئين مير جو سر قلم ڪيو ويو ھو. انھيءَ مقصد سان تھ جيئنءَ مياڻي جي فتح جي انگريزن جي دھشت کي برقرار رکي سگھجي ۽ سمجھيو وڃي تھ انگريزي فوج ناقابل شڪست آھي. اھڙين ڳالھين کي آڏو رکي مير شير محمد تي اھڙو حملو ڪيو ويو جو منجھس ڊگھي عرصي تائين جنگ جي اڳواڻي ڪرڻ جي سگھھ ئي ڪانھ رھي ھئي. اھا بھ حقيقت ھئي تھ ڪيترائي جاگيردار ۽ قبائلي سردار ٻن جنگين دوران ھن جو ساٿ ڇڏي ويا ھئا ۽ انگريز سپھھ سالار ڏانھن وفاداري ۾ تابعداري لاءِ سلام موڪلي رھيا ھئا. ان جي جواب ۾ کين انعامن اڪرامن جا دلاسا ڏئي رھيو ھو. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھي بلوچ سردار شڪست کاڌل حڪمرانن سان وفادار رھڻ کان پاسو ڪري وڃن. ٽالپر سردار پنھنجي اباڻي حڪمراني کي ھٿ ڪرڻ ۽ پنھنجي عزت ۽ ناموس کي بچائڻ لاءِ ھٿ پير ھڻي رھيا ھئا. ھر ٽالپر سردار دل ۾ اھو مقصد رکي ميدان تي جنگ ۾ مصروف ھو. پر ھنن قبائلين سردارن ۽ ميرن سان ڪوبھ درٻاري ماڻھو ساٿ ڪونھ ھو. ھر حڪمران پنھنجي ٽالپري خاندان جي بچاءَ ۽ ڦرلٽ لاءِ جنگ ڪري رھيو ھو. کين ٻين ٻروچ خاندانن جي مفادن جي ڪابھ ڳڻتي ڪانھ ھئي، جيڪي ھٿيار کڻي اچي ھڪ ھنڌ گڏ ٿيا ھئا. ھنن جا ميرن سان تعلقات وغيره ڪونھ ھئا. نھ وري انھن کي قومپرستيءَ جي جذبي ائين ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو ھو. انگريزن بھ تازو سنڌ کي فتح ڪيو ھو. جن وٽ ڌرتيءَ تي قبضي کان سواءِ حڪمراني ھئي. تنھن ڪري ھنن سان بھ سندن لاڳاپا پيدا ٿي ڪونھ سگھيا ھئا. ھنن ٻروچن انگريزن کان مذھبي نفرت ڪري سندن خلاف تلوار کنئي ھئي. افغانستان ۾ انگريزن کي شڪست ملڻ ڪري ھنن جو من وڌي ويو ھو. ھو جڏھن پاڻ ۾ گڏجي ويھندا ھئا تھ چوندا ھئا تھ اسان انگريزن کان تعداد ۾ گھڻا آھيون ۽ بھادر آھيون ۽ جيترا ماڻھو افغان سپھھ سالار اڪبر جي اڳواڻي ھيٺ وڙھيا ھئا، انھن کان بھ تعداد ۾ وڌيڪ آھيون. ھن کان سواءِ اھو بھ چوڻ لڳا ھئا تھ ڪابل ۾ اڪبر، سکر ۽ ڪراچيءَ ۾ موجود فرنگين کان وڌيڪ قتل ڪري ڇڏيا آھن، ٻيڻ تي وڌيڪ تنھن ڪري اسان بھ ھنن کي قتل ڪري سگھون ٿا.“
مياڻيءَ حيدرآباد جي جنگين انگريزن دھشت پکيڙي ڇڏي ھئي. ھتي جي ماڻھن جو عام تاثر اھو ھو تھ جيڪڏھن انگريزن سان جنگ ڪئي وئي تھ سر چارلس نيپئر ضرور سوڀارو ٿيندو. اھڙي صورتحال ۾ ھتان جا ماڻھو ٽالپرن جي ڀيٽ ۾ سندس حڪمرانيءَ کي پسند ڪندا. تنھن ڪري جنرل جو رويو آزاد مھم جو ھو. جن ماڻھن ھن سان وفاداريءَ ۽ تابعداري جو رستو رکيو ھو تن کي معلوم ٿي ويو ھو تھ ھنن انگريزن خلاف جنگ ۾ جنھن بھادريءَ سان مھاڏو ڏنو ھو سا ڄڻ تھ ھنن لاءِ سفارش بڻجي وئي ھئي. کين اھو بھ معلوم ٿي رھيو ھو تھ سر چارلس جي سخا ۽ درياه دلي اصلي ھئي، نمائشي ڪانھ ھئي. ان کان سواءِ ھنن قيدي ميرن جي مجبور حيثيت کي پڻ سوچيو ويچاريو ھو، جن وٽ کين ڏيڻ لاءِ ڪجھھ بھ ڪونھ ھو. ھنن ميرن انگريزن سان جنگ ڪئي ھئي ۽ سندن دشمن ھئا. پر انگريزن جو ساڻن رويو عزت ۽ احترام وارو ھو. ان کان سواءِ اھي وڏا جاگيردار ۽ قبائلي سردار جيڪي اتاولا آھن يا اھي جن انگريز سرڪار جي تابعداري قبول ڪئي آھي، ھي مير شير محمد سان ٺھيل ڪونھ آھن. اھڙي ريت جي ساڳيا ماڻھو ٻين ميرن سان بھ وفادار ڪونھ آھن. ڇاڪاڻ تھ اھي ھاڻي انگريزن جا قيدي آھن. تنھن ڪري سفارش ڪجي ٿي انھن ماڻھن کي جيڪڏھن سندن جاگيرون موٽي ملنديون ۽ سرڪار کين اڳين عزت ۽ احترام بحال ڪندي تھ اھي ماڻھو انگريز سرڪار جا وفادار ۽ تابعدار بڻجي ويندا.
انگريز سپھھ سالار اھڙين ڳالھين تي سوچڻ شروع ڪيو آھي. ڇاڪاڻ تھ مير شير محمد جنگ کان پوءِ پنھنجي آمدني جو ذريعو وڃائي ويٺو آھي. ان کان سواءِ سندس وفادار ۽ بھادر ماڻھو جنگ ۾ مارجي چڪا آھن. اھو ئي ڪارڻ آھي جو ھو ھاڻي انگريزن کي مھاڏو ڏئي ڪونھ سگھندو. ان کان سواءِ سندس اثر رسوخ ھن جي حڪمرانيءَ وارين حدن کان ٻاھر ڪونھ آھي. ھيءُ وڏيءَ دل وارو ماڻھو آھي، جيڪو شڪست ڪري مايوس ٿي ٿر ڏانھن ھليو ويو آھي. جڏھن تھ ھن جا ويڙھاڪ ۽ بھادر ماڻھو ڇوڙ واري علائقي ۾ موجود آھن. سندس ھي علائقو ڏاڍو شاھوڪار آھي. ھن علائقي ۾ سندس جاگيردارن جو تعداد بھ گھڻو آھي. ان کان سواءِ ھن جوءِ ۾ درياه جا ڦاٽ بھ گھڻا آھن. بچاءَ لاءِ قلعا بھ گھڻا آھن. جيڪڏھن انگريزي فوج مٿس حملو ڪيو تھ ايڏو ڪارگر ثابت ڪونھ ٿيندو. درياھھ جي چاڙھھ واري رت ۾ مٿس فوج ڪشي ڪرڻ تھ ممڪن ئي ڪانھ آھي. اھا موسم ڄڻ تھ مٿان بيٺي آھي. ھن قسم جي مضبوط ماڳ ھوندي سندس ٻاھر نڪرڻ ائين آھي ڄڻ ھو سڀ اميدون ۽ آسرا وڃائي ويٺو آھي. پر ھن سان تڪڙ ۾ ڳالھھ ٻولھھ ڪرڻ نھايت ضروري بھ آھي. ڇاڪاڻ تھ احمد آباد واري جنگ ڪري، سنڌ جي فتح تي وڏو اثر پيو آھي. ٻيو نھ تھ گھٽ ۾ گھٽ ھٿيارن جي مامري ۾ تھ گھڻو اثر محسوس ٿي رھيو آھي. مٿي بيان ڪيل اڳڪٿي جھڙي تھڙي ماڻھوءَ جي نھ پر ڪنھن ڏاھي ماڻھوءَ جي آھي. جيڪڏھن مير شير محمد کي سندس علائقي جي حڪومت موٽي ملندي تھ ھو بھ ماٺ ڪري ويھي رھندو. اھڙين ڳالھين تي ر چارلس نيپئر دل جي سچائيءَ سان سوچڻ لڳو آھي تھ ان مير سان ٺاھھ ڪيو وڃي. ان کانپوءِ فاتح ۽ مفتوح بلوچن وارو فرق ختم ٿي ويندو. ساڳيءَ ريت سنڌي، ھندو ۽ ٽالپرن بھ غلاميءَ کان آجا ٿي ويندا.
سر چارلس اھڙين ڳالھين تي سوچي ويچاري مير شير محمد جي حڪومت جو تعين ڪري ورتو ھو. پر ھن غلط نقطئھ نظر کي مڃڻ کان انڪار ڪيو ھو تھ، ھو ھندستان جي حڪمرانن جي غير سنجيده ڳالھين کي قبول ڪونھ ڪندو. سندس خيال ھو تھ ھتي وڏن ۽ اھم اصولن کي آڏو رکي نھ پر عجيب غريب ۽ مخصوي قسم جي اصولن تحت ھلائي سگھجي ٿو. جن جو تعلق عام رواجي ماڻھوءَ جي مزاج ۽ فطرت سان ھوندو. ھن ايسٽ انڊيا ڪمپني جيءَ طريقھ ڪار کي ننديندي ۽ لارڊ بئڪن Bacon جي شعر مطابق کيس ”انتھائي رذيل ۽ انسان ذات ۾ مھان“ سڏيو ھو. بعد ۾ ھن پنھنجي حڪمت عمليءَ جي ھن ريت ڇنڊ ڇاڻ ڪئي ھئي. ڪن گورنرس جنرل، فوجي ڪمانڊرن ۽ فوج جي ڏاھپ بي مثال آھي. لارڊ ويلزلي Wellesleiy اھڙيءَ ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس کي مقرر ڪيو آھي، جيڪي مشرق جا انھتائي ظالم ماڻھو ۽ رذيل ۽ ذليل آھن. انھيءَ لاءِ نھ تھ اھي ڊائريڪٽرس ٻين شريف ماڻھن جي ڀيٽ ۾ گھٽ عزت وارا آھن. پر سندن حيثيت غير حقيقي آھي. وايو منڊل مان لڳي ٿو تھ اھي وڻجارا آھن جيڪي پنھنجي ملڪ کان گھٽ پري ھڪ وسيع علائقي تي حڪمراني ڪري رھيا آھن ۽ پنھنجا شخصي مقصد حاصل ڪري رھيا آھن. ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس مان ھڪ بھ اھڙو ماڻھو ڪونھ آھي جيڪو قومپرست ھجي، فوج جي شان شوڪت جو لحاظ رکي ۽ وٽس حرص ۽ لالچ نھ ھجي. ھن سان گڏ اھو بھ ڏٺو ويو آھي تھ جڏھن بھ ڪو ڏاھو گورنر جنرل موڪليو ويندو آھي تھ ائين سدائين ڪونھ ٿيندو آھي جي وري ارادي سان ڏاھي ماڻھوءَ کي گورنر جنرل بڻائي روانو ڪيو ويندو آھي تھ ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس ھن کي نااھل تصور ڪندي آھي ۽ سمجھندي آھي تھ اھو ماڻھو اھڙن وسيع اختيارن ھئڻ لائق نھ آھي. اھا ھڪ فطري ڳالھھ بھ آھي. ھنن ماڻھن جا اعتراض بھ ھڪ جھڙا ڪونھ ھوندا آھن. ھنن ماڻھن جو تھ مقصد ھڪ سو ويھھ ملين ماڻھن جي بھتري ھئڻ کپي ھا ،جن ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس کي انھيءَ مذھبي فرض لاءِ مقرر ڪيو آھي. ھي ڊائريڪٽرس انھن ماڻھن جي پگھر ۽ پورھئي وسيلي دولت ڪمائي رھيا آھن. جن جي عزت ۽ احترام لاءِ سندن دلين ۾ ڪا جڳھھ ڪانھ آھي. جڏھن شھنشاھت جو تحفظ جنگ جي تقاضا ڪري ٿو تھ ھو اعتراض واري بيھي ٿا وڃن. ھي ماڻھو ڪنجوس آھن. ھنن وٽ ٿورو وقتا اختيار ھوندا آھن. تنھن ڪري کين ڀئھ ھوندو آھي تھ متان کين چئن ڏوڪڙن جو نقصان پھچي. سندن اھڙن اڻوند احساسن ڪري اڻيھئي دانشمند گورنرس جنرل سان جھيڙو ھلندو رھندو آھي. اھي واپاري ماڻھو فتح ۽ پنھنجي تحفظ لاءِ جنگ ۾ موجود فرق کي سمجھي ڪونھ سگھندا آھن ۽ ٻنھي قسم جي جنگين کان ٺپ انڪار ڪري ڇڏيندا آھن. انھيءَ لاءِ تھ متان کين کين چئن پئسن جو نقصان رسي. تنھن ڪري ھن حقيقت کي تسليم ڪرڻ گھرجي تھ ھندستان اندر ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس ھيمشھ گورنرس جنرل کي ڌٻڻ ۾ ڦاسائڻ جا جتن ڪيا آھن. تجارتي روح جيستائين صالح جذبن کي ختم نھ ڪرڻ تيستائين سندس اندر کي آٿت ئي نصيب ڪونھ ٿيندو آھي. ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس پنھنجييءَ فوج کي ھميشھ ڪا ڦريل آھن. مان ڏٺو آھي. فوج جي بھادري قرباني ڪاري جذبي اندر تجارت موجود ڪانھ ھوندي آھي. ابتدائي دور ۾ گھڻن واپارين وسندي درياھ جي ڪناري مان ۽ محدود ھوندي ھئي جيڪا ھاڻي بدلجي وسيع شھنشاھت جي صورت اختيار ڪري وئي آھي. اھو سڀ بھادر فوجين جي قربانين ڪري ٿيو آھي. پر ان ھوندي بھ جڏھن ڪنھن علائقي جي فتح ٿيندي آھي تھ اھا ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس انھن فوجين جي قائم ڪيل حڪومت تي اعتراض ڪندي آھي، جن جي بھادريءَ ۽ تلوار سان اھو علائقو فتح ٿيندو آھي. ڏٺو ائين ويو آھي تھ نئين علائقي جي فتح سان اتي غير فوجي انتظاميا قائم ڪئي وئي آھي. جيڪا اتان جي نيم وحشي ماڻھن جي فوج تي ضابطي رکڻ جي ڪوشش ڪندي آھي. پر ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس جو اھم مقصد رڳو تجارتي منافعو ھوندو آھي. جنھن جي حاصل ڪرڻ لاءِ فوجي پيش قدميءَ جي سرپرستي ڪندي آھي. معلوم ائين ٿي رھيو آھي تھ غير فوجي ڪامورا شاھيءَ جون پگھارون ۽ الائونس فوجي عملدارن کان گھڻا وڌيڪ ھوندا آھن. ان ڪري سيڙپ ڪرڻ وارن مالڪن جا نفعي وارا حصا گھٽجي بھ ويندا آھن. ڇاڪاڻ تھ ائين ٿيڻ سان ڊائريڪٽرس جي سرپرستي ڪرڻ وارا خرچ وڌي ويندا آھن. اھڙيءَ ريت جنگين خلاف وڏا اعتراض اٿاري ڏيتي ليتيءَ جي صحيح معاملن کي ڍڪڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي آھي.
اھو ئي طريقو ھوندو آھي، جنھن وسيلي تجارت جو منفي دائرو مڪمل ٿيندو آھي. ان جو حل بھ عقل کان ٻاھر نظر ايندو آھي. جڏھن تھ ڊائريڪٽرس جو مشرق جي حڪمراني لاءِ جاري ٿيل ھدايتون وچٿريون ھونديون آھن، جيڪي فوجين جي شان شوڪت جي خلاف ھونديون آھن. جڏھن انگريز شھنشاھت جي وسعت فوج ۽ تلوار وسيلي ٿيندي رھندي آھي. ائين ڪرڻ سان عوامي بھتريءَ واري عمل کي ڪنھن قسم جو نقصان ڪونھ ٿيندو آھي. حقيقت اھا آھي تھ ھن تجارتي ماڻھن وٽ ٿوري وقت لاءِ اختيار ھوندا آھن جيڪي جنگ کان اعتراض انھيءَ ڪري ڪندا آھن تھ متان سندن مفادن کي ٿورو بھ نقصان پھچي، پر جڏھن فوجي سپاھي ڪو نئون علائقو فتح ڪندا آھن تھ اھي عارضي بي تاج بادشاھھ، پنھنجي شخصي منافعي جي ڪاٿي ڪرڻ لاءِ گڏ ٿي ويندا آھن. اھي ھڪدم جنگي مھم جي نندا ڪرڻ شروع ڪري ڏيندا آھن. ڇاڪاڻ تھ لفظن ۾ انسانذات جو خير خواھھ ٿيڻ تھ ڏاڍو سولو ڪم ھوندو آھي. ھن قسم جي موضوع تي ڏاڍي سولائيءَ سان بحث ڪري سگھندا آھن. ڇاڪاڻ تھ انھن جو مقصد نئين مفتوح علائقي تي فوجي حڪومت بدران غير فوجي سول انتظاميا رکڻ ھوندو آھي. اھو ئي طريقو ھوندو آھي جنھن وسيلي پنھنجي خانداني مفادن جو تحفظ ڪري سگھندا آھن.
اھڙيون سڀ ڳالھيون ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي مفادن جي خلاف آھن. ڇاڪاڻ تھ اھي غير فوجي سرڪاري ڪامورا عياشيءَ سان لاڳاپاپيل مخصوص قسم جي طبقي سان واسطو رکن ٿا، جن کي اھم اصولن جي تھ ڪا خبر ئي ڪانھ آھي ۽ تجارتي اصولن کي سمجھڻ کان بھ پري آھن. تنھن ڪري يقين سان چئي سگھجي ٿو تھ اھي نون پيداواري ذريعن کي زيان ڪري رھيا آھن. تجربيڪار وڏا عملدار پنھنجن اھم عھدن تي فائز آھن جن کي وڏو فائدو پھچي رھيو آھي. اھي پنھنجي مذھبي فرضن جي چڱيءَ ريت ڄاڻ رکن ٿا. جيڪي نون ذميوارين کان لنوائي رھيا آھن. شايد اھي ماڳن ڏانھن وڃڻ پسند ڪونھ ڪندا آھن. ڇاڪاڻ تھ اتان جا ماڻھو ھنن لاءِ اوپرا آھن جن جي ٻولي ھنن جي سمجھھ کان ٻاھر آھي. ھنن جون ريتون رسمون بھ ھنن لاءِ نيون ۽ نراليون آھن. تنھن ڪري اقربا پروري ھلي رھي آھي ان جو نتيجو اھو نڪتو آھي، جو نااھل ۽ نوجوان ماڻھو ڊائريڪٽر منموجي خرچ تي پري وارن علائقن ڏانھن موڪليا پيا وڃن. اھي ماڻھو ٻين جي پئسي تي تجربو حاصل ڪري رھيا آھن ۽ دولت بھ گڏ ڪري رھيا آھن. اھو ئي ڪارڻ آھي جو نون مفتوح علائقن ۾ ڇڙواڳي ڪاھي پئي آھي ۽ جاڏي ڪاڏي بدنظميءَ جو راڄ آھي. ھنن ماڻھن کي اھا خبر بھ ڪانھ آھي تھ مھذب ملڪ جو انتظام ڪيئنءَ ھلائجي تھ پوءِ اھڙا ماڻھو ان نئين مفتوح ملڪ کي ڪيئن ھلائي سگھندا، جيڪو بدنظميءَ جو شڪار ھوندو آھي. انھيءَ قسم جي ملڪ ۾ انتظام جي ھر شاخ کي نئين سر تخليق ڪرڻو پوندو آھي ۽ جھڙي تھڙي انتظام رکڻ جي ضرورت محسوس ڪئي ويندي آھي. جھڙا ماڻھو ھوندا آھن انتظام بھ تھڙو رکيو ويندو آھي يعني جھڙا روح تھڙا ختما. ھتي بنا ڪنھن سوچ سمجھھ ۽ ڄاڻ جي ٽياڪڙي ڪئي ويندي آھي. پر پئسن ڏوڪڙن جي معاملي ۾ ٿوري بھ غلطي قتل ڪرڻ جھڙو ڏوھھ ھوندو آھي. ھتي ڪنجوسي ڪرڻ ناداني ۽ وت کان وڌيڪ خرچ ڪرڻ چريائي ھوندو آھي. ھندستان جون حالتون اجھو ائين آھن ۽ آنريل مسٽر شور Shore بھ اھڙين حالتن جي تصديق ڪئي آھي. ھي ڏاڍو داناءُ ماڻھو ۽ پنھنجي مضمون ۾ وڏي مھارت رکي ٿو، جيڪو سچو ۽ دل جو کليل انسان آھي. ھن جو لکيل ڪتاب 1937ع ۾ ڇاپيو ويو آھي. سندس شخصيت متضاد ڪانھ رھي آھي. ھن ماڻھوءَ جي نظرين ڪورٽ آف ڊائريڪٽرس کي گھڻو متاثر ڪري ڇڏيو آھي. جنھن جو زور شرافت ۽ انصاف ڪرڻ تي آھي. ھن جو نقطھ نظر آھي تھ ھنن جا قائم ڪيل عوامي ادارا اھڙا ھئڻ گھرجن، جو ماڻھو انھن جي اخلاقيات جي تعريف ڪن. ان کانسواءِ ھن نقطئھ نظر جو بھ حامي آھي تھ ڊائريڪٽرس جي منافعي واري حصي ۾ گھٽتائي نھ اچڻ گھرجي. سر چارلس نيپئر بھ مسٽر شور جي اصولن جو حامي آھي. ڇاڪاڻ تھ سندس نظريا ھن جي مشاھدن سان ھڪجھڙائي رکي رھيا ھئا. اھو بھ چيو ويندو آھي تھ ھو اصولي طور غير فوجي سرڪاري ملازمن جو دشمن ھو، جن مان گھڻن پنھنجي عملن جا ڪيتا بھ لوڙيا ھئا. پر سر چارلس فقط طريقئھ ڪار کي ننديو آھي جنھن مطابق سٺن ماڻھن کي غلط انتظام قائم ڪرڻ لاءِ مجبور ڪيو ويندو آھي. ان طريقئھ ڪار جو رکيل بنياد ئي غلط اصولن تي ھوندو آھي. شخصي طور تي سندس خيال آھي تھ سول سروس جا عملدار بھ ٻين سرڪاري ادارن جي عملدارن جيان نھ ھجن، جن ۾ سٺا ۽ خراب، ھوشيار ۽ موڳا عملدار ھوندا آھن. ھيءُ ھميشھ سٺن ماڻھن سان گڏجي ڪم ڪرڻ تي خوش ٿيندو آھي. جن جا خيال عزت ۽ احترام جوڳا ھوندا آھن. ان کان سواءِ ھن اخبارن جي چوڻ تي پنھنجي انساني تجربي کي نھ موڙيو ۽ نھ ٽوڙيو آھي. ھيءُ جنرل انھن تنگ دل ماڻھن سان بھ اختلاف راءِ رکندو آھي جن جو خيال آھي تھ مشرق ۾ گھڻي رھڻ کان پوءِ بھ ھندستان سرڪار جي وسعتن کي سمجھي ڪونھ سگھبو آھي.
اھڙن ھٺيلن ۽ متڪبر ماڻھن تي چٿر ڪندي،سر چارلس پنھنجي خيالن جو ھن ريت اظھار ڪيو آھي تھ اھڙا ماڻھو جيڪي ھندستان ۾ ڊگھي عرصي تائين رھندا آھن ۽ عيش عشرت ۾ مبتلا ٿي ويندا آھن. اھڙن ماڻھن جا جسم ۽ دماغ ڪمزور ٿي ويندا آھن. اھي ماڻھو تجربو حاصل ڪري آفيس جي ڪم ۾ تھ ماھر ٿي ويندا آھن، پر وٽن فڪري وسعت ڪانھ ھوندي آھي. اھڙن انگريزن کي Old Indeans سڏيو ويندو آھي. ڇاڪاڻ تھ اھڙا ماڻھو ھندستان ۾ گھڻو عرصو رھي پنھنجا بکيا پيٽ ڀريندا آھن. سندن پگھارون بھ وڏيون ھونديون آھن. ھنن جي ساري حياتي عياشي ۾ گذرندي آھي. ان کان سواءِ ھنن اعليٰ عملدارن جي آفيسن ۾ ڪارن ڪلارڪن جون قطارون ڪم ڪنديون آھن، جيڪي سندن بيجاءِ خوشامد ڪندا آھن. جنھن ڪري ھنن عملدارن ۾ ھٺ ۽ تڪبر اچي ويندو آھي ۽ سمجھدا آھن تھ فقط ھنن کي مشرق جي ڄاڻ آھي. ھي ماڻھو ڌرتيءَ جي مخلوق کان نفرت ڪندا ۽ انھن کان لنوائيندا آھن پر پوءِ بھ لٻاڙ ھڻندا آھن تھ ھو ھتان جي اصلي ماڻھن جي حقيقي مزاج کان واقف آھن. ان ڪري پاڻ کي ھندستان جو مدبر سڏائيندا آھن. ليڪن ھن قسم جي روايتي ماڻھن ۾ ڪي اھڙا ٺاھوڪا انسان بھ ھوندا آھن، جيڪي ھتان جي ماڻھن جو صحيح معنيٰ ۾ مطالعو بھ ڪندا آھن. کين ھنن ماڻھن جي رسمن رواجن ۽ تاريخ جي خبر آھي. اھڙا ماڻھو ھنن جي ترقيءَ ۽ واڌاري لاءِ سوچيندا آھن ۽ پنھنجي قوت ۽ اختيارن کي بھ ڪتب آڻيندا آھن. انھيءَ قسم جا ڏاھا ماڻھو پنھنجي طبقي ۾ افضل سمجھيا ويندا آھن. کين ڪنھن اقرار نامي مطابق ملازمت مليل ڪانھ ھوندي آھي. ھنن ماڻھن جي مھم جوئي ڪري کين ھندستان ۾ مان ۽ مرجاتا وارا ماڻھو سمجھيو ويندو آھي. اھي ماڻھو جيڪي عيش عشرت واري زندگي گذاري نھ سگھندا آھن، سي ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جا بھتر ملازم ثابت ٿيندا آھن.
ھندستان جي ماڻھن جا خيال ۽ احساس دنيا جي ٻيءَ انسانذات جھڙا ھوندا آھن. نئين گورنر وٽ ڪو گواھھ ڪندڙ دليل ڪونھ آھي. سندس خيال آھي تھ ڪن نون اصولن جي تخليق واسطي ۽ خاص نوعيت جي رسمن ۽ رواجن کي سمجھڻ لاءِ گھٽ ۾ گھٽ ٻن سالن جي ضرورت ھوندي آھي. اھڙا اصول ڪنھن ماڻھو نھ گھڙيا آھن پر فطري طور پيدا ٿيندا آھن. اھڙن خيالن کي آڏو رکي ھن گورنر پنھنجي صوبي جي ماڻھن جي درجھ بندي ڪري سندن مختلف نمونا بيان ڪيا آھن، جن کي ھيٺ بيان ڪجي ٿو.
ھندو ماڻھو پئسي جو پياسي آھي ۽ ڌن دولت کي گڏ ڪرڻ لاءِ سندن اکيون سدائين کليل ھونديون آھن. ڏوڪڙن جي ڏس ۾ ھن جي ھٿن جون آڱريون بھ سندن ضمير وانگي لچڪدار ھونديون آھن. ھو پنھنجي چالاڪي سان ماڻھوءَ ائين ڦري پالھو ڪري ڇڏيندو آھي جيئن ھٿيارن جي زور تي بلوچ ماڻھن کي لٽيندا آھن. ھن نسل جي ماڻھن لاءِ سنڌ جي فتح ڄڻ ڏياريءَ جو ڏڻ ۽ نعمتن جو توشو آھي.
سنڌي سگھارو ۽ سھڻو ماڻھو آھي. جنھن کي ھتان جي گرميءَ ۽ ٽالپرن جي غلاميءَ سست ڪري ڇڏيو آھي. ھن ماڻھوءَ ۾ فطري طرح ڪي ڳالھيون ڏاڍيون سٺيون آھن. ھنن جي ڳچيءَ ۾ ٽالپر غلاميءَ جا ڳٽ ھاڻي تازو پيا آھن. جن جي نئين سر اصلاح ڪري، آزاديءَ لائق بڻائي سگھجي ٿو. تنھن ڪري ھتان جي اصلي ماڻھوءَ لاءِ سنڌ جي فتح بھ نعمت آھي. فتح کان پوءِ ھاڻي اھو منھنجو مذھبي فرض آھي تھ مان ھنن ماڻھن کي ثابت ڪري ڏيکاريان تھ ھنن لاءِ سنڌ جي فتح نعمت آھي.
بلوچ ھڪ خوفناڪ نسل آھي. پرائي ملڪيت کي لٽڻ ڦرڻ سندس عادت آھي. ھي سگھارو انساني نسل آھي. سندس عزت، ۽ شان شوڪت وارو تصور بھ وحشياڻو آھي. ٻين جي مال ملڪيت کي ڦرڻ لٽڻ وارو سندس تصور بھ سندس نسلي روايتن ۽ رسمن مطابق ھوندو آھي. جيڪڏھن لٺ باٺي کان ڪم وٺبو، کين عزت ڏبي، کليءَ دل کان ڪم وٺبو ۽ کين لالچ بھ ڏبي تھ ھو وحشين مان شريف انسان بھ بڻجي سگھن ٿا. بھتر آھي تھ ھنن جي جنگجو مزاج کي ڇيھي پھچائڻ کانسواءِ ائين ڪجي. ڇاڪاڻ تھ ھن وقت سندن اھا خاصيت (اسان لاءِ) فائدي واري ڳالھھ آھي. ھي ماڻھو ٽالپرن لاءِ سر تريءَ تي رکي وڙھيا ھئا. ڇاڪاڻ تھ وڙھي ڦرلٽ ڪرڻ سندن ڌنڌو آھي. ھي ماڻھو، سندن سردار يا ٽالپر امير، ڌرتيءَ خاطر ڪونھ وڙھيا ھئا. يورپي نقطئھ نظر مطابق تعليم ۽ عادتن قومپرستيءَ جون ٽي ڳالھيون ختم ڪري ڇڏيو آھن. بلوچ ويڙھاڪ پنھنجي ڪٽنب ۽ قبيلي سان گھڻو پيار ڪندو آھي. پر بلوچ برادريءَ سان سندس ڪانھ پوندي آھي. کيس ڌاڙي ۽ ڦرلٽ سان وڌيڪ شوق آھي. گھڻو ڪري سڀئي بلوچ قبائلي سردار ڪنھن نھ ڪنھن ٽالپر حڪمران جا وفادار ۽ تابعدار ھوندا آھن. جھڙي سولي نموني سان کين جاگيردار بڻايو ويندو آھي تھڙي سولي طريقي سان کانئن جاگيرون کسيون بھ وينديون آھن. مير شخصي طور ضدي آھن، پر ھاڻي انگريزن جا جنگي قيدي آھن. دنيا جو اھو دستور آھي تھ اھميت وزن يا ڳوراڻ کي ڏني ويندي آھي. پر مشرق جي ماڻھن ۾ خاص ڪري ھيءَ ڳالھھ موجود آھي تھ ماڻھو تخت ۽ تاج سان وفادار رھندا آھن، پر ڪنھن شخص سان نھ.
ھنن بلوچ ويڙھاڪن کي اھو سگھارو تصور جنگ جي ميدان ڏانھن ڇڪي آيو ھو تھ ھو بھادر ۽ جنگجو آھن ۽ ھو انگريزن کي ماري مڃ ڪري ڇڏيندا ۽ شڪست ڏيڻ کان پوءِ انگريزي فوج کي ائين ڦري لٽي ڀينگ ڪندا جئين افغانستان ۾ کين افغانن لٽي ڦري ناڙ ڪري ڇڏيو ھو. پر ھنن کي ڪو اڻ ڄاتو خوف ورائي ويو ھو. ھنن جي دلين ۾ ھي خوفناڪ ارادا بھ ھئا تھ سنڌ ۾ موجود ھو انگريز کي قتل ڪري سنڌ صفائي ڪئي ويندي. کين اھا کڙڪ پئجي وئي ھئي تھ انگريز سندن انھيءَ منصوبي کان باخبر ٿي ويا ھئا. حقيقت بھ اھا آھي تھ ھنن اھڙو منصوبو تيار ڪيو ھو. ھاڻي بلوچن کي اھا ٻاٻور پئجي وئي آھي تھ، انگريز بھ کانئن ڇڪي پلاند وٺڻ لاءِ پڪو پھھ ڪري چڪا آھن. بلوچن انگريزن کي صلح واري زماني ۾ ڏٺو ھو. ھنن مختلف عھدنامن وسيلي ميرن کان سکر، بکر ۽ ڪراچي ڇڏائي ورتي ھئي. ھاڻي ھن نتيجي تي پھتا ھئا تھ انگريز ساڻن جنگ ڪندا. سندن منصوبو سڀني بلوچن کي ماري ناس ڪرڻ جو آھي يا ماري اھي ھنن کي ائين محتاج ۽ غلام بڻائي ڇڏيندا جيئن ھنن سنڌين کي محتاج ۽ غلام بڻائي ڇڏيو آھي. ھنن ماڻھن جي مزاج مان معلوم ائين ٿي رھيو آھي تھ جيڪڏھن ھنن بلوچ جاگيردارن جي جاگيرن کي ھٿ نھ لائبو تھ ٽالپر خاندان جي حڪمراني جي ختم ٿي وڃڻ واري واقعي ڏانھن اک کڻي بھ ڪونھ ڏسندا. اسان جي مرضي آھي تھ ھنن کان ملڪيت کسي وٺجي، باقي ٺلھي عزت ۽ احترام وٽن رھڻ ڏجي. ائين ٿيڻ سان ھو جنگ ڪرڻ ڪونھ چاھيندا. ھنن ماڻھن کي صنعت کان نفرت آھي. انھيءَ ڪري کين ان جا چار داڻا ڏئي، ڌتاري سگھجي ٿو. جيڪڏھن ھنن کي ڌاڙن ۾ ڦرين جي منافعي بخش ڌنڌي کان روڪيو ويو آھي تھ انھن کي تجارت ۽ زراعت جي ترغيب ڏئي سگھجي ٿي. اھڙين ڳالھين جي ابتدا ڪئي وڃي تھ چڱي ڳالھھ ٿيندي.
موجوده وايو منڊل ۾ بلوچن جي مختلف قبيلن جي ضرورتن کي منھن ڏيڻ لاءِ مخصوص نوعيت جي حڪمت عملي جوڙي ويندي. انھيءَ ارادي سان مان سنڌ کي فوجي راڄ جي زنجيرن ۾ جڪڙڻ گھران ٿو. ائين ڪري مان بلوچن جي شڪست جي زخمن تي پھا رکڻ ٿو چاھيان. سنڌين جي پيرن مان غلاميءَ جا پيد نڪري چڪا آھن. تنھن کي آئون تحفظ ڏيڻ ٿو گھران. مان ھتي اھڙو انصاف قائم ڪرڻ ٿو چاھيان جيڪو ساري دنيا لاءِ قابل قبول ھوندو. ان کانسواءِ مان چاھيان ٿو تھ ھن ملڪ جي آمدني جي وسيلن کي وڌايان ۽ ميرن جي پيدا ڪيل بدنظميءَ جو ازالو ڪريان. ھندو واپاري ماڻھو آھي، جيڪو انگريزن جي اختيار ڪيل ھن طريقي کي ضرور قبول ڪندو. ڇاڪاڻ تھ ھيءُ طريقو سندن مفادن جو تحفظ ڪندو آھي ۽ انھن جي تجارتي سرگرمين لاءِ وسيع ميدان پيدا ڪري ڇڏيو آھي. ھي ماڻھو بلوچن جي ظلمن ۽ ڏاڍاين کي ڪڏھن نھ ڪڏھن ضرور ياد ڪندو ھوندو. برھمڻن کي موجوده دور بابت تمام گھڻي معلومات آھي تھ ڇا وھي واپري رھيو آھي.
سنڌي ھاري ناري بھ انگريز سرڪار جي ضرور مدد ڪندا. ڇاڪاڻ تھ ھنن ماڻھن تھ کين ميرن جي غلاميءَ مان آزاد ڪرايو آھي ۽ ھن ڌرتيءَ تي سندس پورھئي جو قدر ڪيو آھي. ھي سگھارو آھي. سندس ٻانھن ۾ ٻل ۽ ڏيل ۾ ڏيا آھن. کيس ايتري سگھھ ۽ ست آھي جو جيڪڏھن ميرن کيس وري غلام بڻائڻ جي ڪوشس ڪئي تھ کين منھن ٽوڙ مھاڏو ڏئي سگھي ٿو. ھن ۾ ميرن جي حڪمرانيءَ جي ٻيھر قيام خلاف جوش ۽ جذبو پيدا ڪري سگھي ٿو. جيڪي ڪلھوڙي شھزادي وسيلي پنھنجي حڪمرانيءَ جا سندر سپنا ڏسي رھيا آھن، جيڪو اڃا زندھ آھي ۽ وڏي اثر رسوخ جو مالڪ آھي. ھتان جا ماڻھو سندس خاندان جي رعيت آھن. مذڪوره ڪلھوڙو شھزادو پنجاب ۾ رھندو آھي. ھن مون وٽ دعويٰ ڪئي آھي تھ کيس سندس حڪمراني واپس ڪئي وڃي. ھن اھا آڇ بھ ڪئي آھي تھ جيڪڏھن انگريز سرڪار کيس ملڪ واپس ڪندي تھ، ھو ملڪ جي ساري پيداوار جو اڌ ڏيڻ لاءِ تيار آھي. ان کان سواءِ ھو وڏا تحفا بھ ڏيندو. پر حالتون اھڙيون آھن جو ڪنھن جي مداخلت کي برداشت ڪري ڪونھ ٿو سگھجي. تنھن ڪري مان کيس ھن ريت جواب موڪليو ھو: ”ڇا تون اھي فوجي زنده ڪري ڏيندين جن جنگ دوران پنھنجي حياتين جو نذرانو ڏنو آھي ۽ ٽالپرن تخت ۽ تاج کسيو آھي. جنگ تي آيل خرچ بھ ڀري ڏيندين؟ ۽ اھو خراج بھ ادا ڪندين جنھن جو فيصلو ۽ تعين اسان ڪنداسون؟“
سر چارلس نيپئر جو نقطئھ نظر اھو ھو جنھن ساري زندگي حڪمرانيءَ جي اھم اصولن جو مطالعو ڪيو ھو. جڏھن ھو سيفالونيا Cephalonia ۾ ھو تھ ھن قائم ڪيل پنھنجن نظرين کي عملي جامو بھ پاتو ھو، جنھن ۾ ھو ڪامياب ثابت ٿيو ھو. ان کان پوءِ ھن اھڙي سياست جو بنياد رکيو ھو جنھن جو بنياد انصاف ۽ نظرداري تي بيٺل ھو. ھن اٻھرائي کان بھ ڪم ڪونھ ورتو تھ سندس محنت جا نتيجا بنا دير ظاھر ٿي پون. سندس خيال ھو تھ سنڌين ۽ ٻروچن کي خوش ڪجي، پر ان ۾ جلدبازيءَ کان ڪم نھ ورتو وڃي. ڇاڪاڻ تھ جنگ کان پوءِ حالتون ڪجھھ مختلف ٿي ويون ھيون ۽ جنھن ماڻھوءَ جنگ ۾ حصو ورتو ھو ھونءَ سو پنھنجي مزاج ۾ ضرور خطرناڪ ھوندو. کيس ماٺ ڪري ويھارڻ ۾ بھ گھڻو خرچ اچي ويندو. ان حالت ۾ جيڪڏھن سندس قائم ڪيل حڪومت جي انتظام اندر ڪٿي کوٽ ھوندي تھ ڏاڍي نقصانڪار ثابت ٿي سگھي ٿي. اھو ئي ڪارڻ آھي جو سندس توپون اڃان بھ سنڌوءَ جي ڪٺار سنان ٻھڪي رھيون آھن. ھن اعلان ڪري ڇڏيو آھي تھ ھن ٿوري وقت لاءِ ھر ننڍي ۽ وڏي ماڻھوءَ جا حق بحال ڪري ڇڏيا آھن. اڳتي ھلي سندن حقن کي مستقل بنيادن تي بحال ڪيو ويندو. ان ناتي اھو ضرور ڏٺو ويندو تھ اھي ماڻھو انگريز سرڪار سان وفادار آھن. ھنن ماڻھن جون اھي ملازمتون بھ بحال ڪيون وينديون جيڪي کين ٽالپر دور ۾ مليل ھيون. ان کان سواءِ ماڻھن جا حق ۽ ملڪيتون بھ محفوظ ھونديون ۽ ضبط ڪونھ ڪيون وينديون. پر جن ماڻھن انگريز ريزيڊنسيءَ تي حملو ڪيو ھو تن لاءِ اھڙي ضمانت ڏئي ڪانھ ٿي سگھجي. ان کانپوءِ ھن گورنر ھجڻ جي حيثيت ۾ فتح جو اعلان بھ ڪيو ھو. جيڪو مختصر ۽ فيصلھ ڪن ھو ۽ اھو ھن ريت ھو ٽالپرن کي فتح ڪري کانئن تخت ۽ تاج کسيو ويو آھي. ھاڻي سنڌ انھن جو ملڪ نھ رھيو آھي. اڳي جيڪا ڍل ۽ محصول ٽالپرن کي ڏنو ويندو ھو، سو ھاڻي انگريز سرڪار کي ملندو. ھن وقت تائين ھٿياربند ماڻھن کي فوجي سپاھي سمجھيو ويو جن پنھنجي مالڪن جي حڪمن مطابق جنگ ڪئي آھي. ھن کان پوءِ جيڪڏھن ھٿياربند ماڻھو ھڪ جڳھھ تي گڏ ٿي بيھندا تھ کين ڌاڙيل ۽ دھشتگرد سمجھيو ويندو. سنڌ مان غلاميءَ جو رواج ختم ڪيو ويو آھي. ان ڪري سڀئي ماڻھو پنھنجي گھرن ۾ امن امان سان رھي سگھندا. ھي فيصلو حالتن کي ڏسي تڪي توري ڪيو ويو ھو. ان سان گڏ ڏاھپ واري حڪمت عملي بھ اختيار ڪئي وئي ھئي. ڪيترا ماڻھو طاقتور ميرن جا ھاري ۽ قرضي ھئا، پر انگريز سرڪار اھڙن سڀني ماڻھن کي ذميوارين کان آجو ڪري ڇڏيو ھو. سندس بيان آھي تھ جيڪڏھن حڪمران جي ھٿ ۾ اسپنج Sponge ۽ ٻي ڌر جي ھٿ ۾ لوھھ آھي تھ ٻئي ڌريون ھڪ ٻئي کان ڪونھ ھٽنديون ۽ ھن کان پوءِ ڪوبھ شاھوڪار ميرن کي وياج تي پئسو نھ ڏيندو.
لارڊ ايلنبرو Ellen borogh بھ ھن حقيقت کي چڱيءَ ريت ڏسي رھيو ھو تھ فتح کان پوءِ ھڪ سرڪار وجود ۾ اچي چڪي آھي ۽ مفتوح ملڪ جو انتظام فاتح پاڻ سنڀالي رھيو آھي. ھن وقت ۽ حالتن جو صحيح اندازو لڳائي، ھن قدم کي مناسب سمجھيو ھو تھ ان ملڪ انتظام لاءِ تلوار جو موجود ھجڻ ضروري آھي. تنھن ڪري ھن سنڌ ۾ فوجي راڄ ۽ گورنر کي مقرر ڪري ڇڏيو. ان کانپوءِ جلد گورنر اعلان ڪيو تھ فتح ٿيڻ ڪري ھڪ تبديلي اچي چڪي آھي، جيڪا ماڻھن کي برداشت ڪرڻي پوندي. پر ان سان ڪابھ ترت سماجي نواڻ ڪانھ ايندي. اھڙي ريت قانون ۾ روايتن ۾ ڪنھن بھ قسم جي ڦير گھير عمل ڪانھ آندي ويندي. سنڌ جي انتظاميھ ۾ مقرر ڪيل عملدار ظالم ٽالپرن جي قانون اندر موجود خرابين جي فقط اصلاح ڪري سگھندا. اھڙي ريت ھتان جي ماڻھن کي ھي حقيقت سمجھائي ويندي تھ انگريز کين فقط آزاد ڪرائڻ لاءِ آيا آھن ۽ اھا رڳو حڪمراننن جي تبديلي ڪانھ آھي.
سنڌ ۾ فوجي راڄ جو نفاذ عقلمندي جو قدم ھو جنھن تي غير فوجي حڪومت پنھنجو ضابطو ڄمائي ڪانھ سگھي ھا. اھڙي قسم جي حڪومت وٽ پنھنجي طرز جي انتظاميا ھجي ھا، جنھن جو خرچ ملڪي آمدني کان گھڻو وڌيڪ ھجي ھا، نتيجي ۾ ماڻھو ڪاوڙجي پون ھا ۽ ائين بغاوت منھن ڪڍي ھا جھڙيءَ ريت ڪجھھ وقت پوءِ پنجاب ۾ ڀڙڪي اٿي ھئي، پر سنڌ ۾ فوجي راڄ جو قيام حالتن کي منجھائي ڪونھ ڇڏيندو. ائين سمجھڻ کپي تھ ھتي فقط حڪمرانن جي تبديلي آئي آھي، اڳي بلوچ ھئا ۽ ھاڻي انھن جي جاءِ تي انگريز آيا آھن. اڳي ھتي ڏاڍ ڏمر ۽ ڪيس قھر ھو جنھن جاءِ تي ھاڻي انصاف ۽ دانش آئي آھي. ھندستاني عملدارن تي مشتمل انتظاميا ھيڏي ھوڏي ٿي وئي ھئي. جيڪي ماڻھو صحيح انتظاميھ جي چڪيءَ ۾ پيسجي وڃڻا ھئا، تن ھن فوجي نظام کي سخت تنقدي جو نشانو بڻايو ھو. پر حقيقت اھا آھي تھ ھتي فوجي راڄ جي نفاذ کان سواءِ ڪو ٻيو رستو موجود ئي ڪونھ ھو. ان کان سواءِ نازڪ حالتن دوران طاقت جو استعمال ناداني جي علامت سمجھڻ گھرجي. سنڌين جي آزاديءَ جو اعلان بھ لارڊ ايلنبرو جي حڪم مطابق ڪيو ويو ھو، جنھن جي سخت مذمت بھ ڪئي وئي ھئي. اھڙن ماڻھن جو خيال ھو تھ لارڊ ايلنبرو جون اھڙيون ڳالھيون ناراضگيءَ وارو ماحول پيدا ڪري ڇڏينديون. اھڙيءَ ريت ماڻھن کي اڀارڻ ڏاھپ ڪانھ آھي. جيڪا ھڪ بيجاءِ سخاوت آھي. ھي اھڙن ماڻھن جون رڙيون ڪوڪون آھن، جيڪي وڏين شاندار ڪمران ۾ آرام سان ستا پيا ھوندا آھن ۽ رنگ رلين ۾ غلطان ھوندا آھن. ھنن ماڻھن انھن ڇوڪرين کان اندر جا سور ڪونھ پڇيا آھن جيڪي سنڌ جي حڪمرانن جي حرمن ۾ موجود ھيون ۽ اھي سنڌ جي فتح کانپوءِ آزاد ٿي پنھنجي گھرن ۾ وڃي ٿانيڪيون ٿيون. ھن قسم جي انتظاميھ جي تخليق جي ابتدائي دور ۾ ڪنھن بھ قسم جي مزاحمت ڪانھ ٿي ھئي نھ وري ڪنھن قسم جي رڙ ڪوڪ ٿي پر ٿوري گھڻي ناراضگيءَ جو اظھار ڪيو ويو ھو ليڪن سزا کان پوءِ ٺاپراچي وئي ھئي.
نئين گورنر جي دلي خواھش آھي تھ ھتان جا ماڻھو کين پرامن حڪمران سمجھن. پر حيدرآباد واري جنگ کان پوءِ ٿوري وقت تائين سندس مزاج ۾ تبديلي اچي وئي ھئي ۽ ھن پنھنجي اختيارن کي ڀرپور استعمال ڪيو ھو. ڇاڪاڻ تھ مير شير محمد جي سرگرمين ڪري ڇوڙ واري علائقي جي ڌاڙيلن کي فوجي سپاھي سڏائڻ جو موقعو ملي ويو ھو. تنھنڪري انگريز سپھھ سالار ھن حقيقت کي سمجھي چڪو ھو تھ جيستائين بلوچن جي نالي خاطر ئي قوت ھوندي تيستائين ھو حالتن کي صحيح طريقي سان منھن ڏئي ڪونھ سگھندو. اھو ئي ڪارڻ آھي جو ھن مير کي ختم ڪرڻ لاءِ سوچيو ھو. سندس مشاھدو ھو تھ ھنن ٻروچ ويڙھاڪن لاءِ ھڪ نھ جھڙو ئي کڻي پر حڪمران موجود آھي، تنھن ڪري سندن حوصلا بلند آھن ۽ ھن جي نالي کي استعمال ڪري بغاوت جي باھھ کي ڀڙڪائي سگھن ٿا. مير شير محمد نھايت سرگرم ۽ بھادر ماڻھو آھي. ھو پنھنجون جنگي ڪارروايون ڇوڙ واري علائقي ڏانھن تبديل ڪري سگھي ٿو. جيڪڏھن ھن ائين ڪيو تھ انگريزن لاءِ نھايت خطرناڪ ثابت ٿي سگھي ٿو. ھن سان پنھنجي فوج کان سواءِ چار ھزار جاگيردار ۽ قبائلي سردار آھن. ھيءُ اثر رسوخ وارو حڪمران آھي. جيڪو ويھھ ھزار فوجي گڏ ڪري سگھي ٿو جيڪي جنگ کان پوءِ سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ پکڙجي ويا آھن. الڪو آھي تھ اھي گڏ ٿي ھٿياربند انگريزن لاءِ ڏچو پيدا ڪري سگھن ٿا.
ھي اھو زمانو ھو جڏھن لارڊ ايلنبرو جا مخالف بمبئي ۾ گڏ ٿي ھن لاءِ ڪنھن ٻارڻ ٻارڻ ۾ سرگرم ھئا، اھو وايو منڊل بلوچن جي بغاوت ڪرڻ جھڙو ھو. پر ھن انگريز جنرل جي طاقت ۽ قوت جا ذريعا ھن مير جي ڀيٽ ۾ گھڻا وڌيڪ ھئا. تنھن ڪري ھي مير پنھنجي ارادن ۾ ڪامياب ٿي ڪونھ سگھيو. وايو منڊل ڏاڍو ڳنڀير آھي. ڇوڙ واري علائقي جو گھيرو بھ ڪري سگھجي ٿو. مير شير محمد جتن ۽ کوسن جي قبيلي کي ڇوڙ واري علائقي مان ڪڍي ڇڏيو آھي. جن وڃي ٿر ۾ ٿاڪ جوڙيا آھن. انگريز جنرل ھن قبيلن کي بھ پاڻ سان شامل ڪري سگھي ٿو ۽ کين مير شير محمد خلاف استعمال ڪري سگھي ٿو. ھيءَ جنگ مير کي ڇوڙ واري علائقي مان ڪڍڻ جي ھوندي جيڪا ڏاڍي خطرناڪ ھوندي. ھن ڀنڻ کي مڙسيءَ سان منھن ڏيڻ فوجي ڀرتي ھندستان مان ممڪن ٿي سگھي ٿي. پر اتي بھ بغاوتن منھن ڪڍيو آھي. جنھن کي ختم ڪرڻ لاءِ لارڊ ايلنبرو ڪوشش ۾ لڳو پيو آھي. ڇوڙ واري ھن علائقي جي بغاوت کي ختم ڪرڻ لاءِ پنجاھھ ھزار فوجين جي ضرورت آھي، پر ايئن ڪرڻ سان ھڪ خطرناڪ صورتحال پيدا ٿي سگھي ٿو. ڇاڪاڻ تھ جڏھن مير شير محمد جي بغاوت خلاف ڪارروائي ڪئي وئي تھ ميدان خالي ڏسي اتر – اولھھ واري جابلو علائقي جا ڌاڙيل سنڌ جي ميداني علائقي ڏانھن ڪاھي ايندا، جيڪي ٻرندڙ جبل جي لاوا وانگي سکئي ستابي علائقي کي ڀيلي ڀينگ ڪري ڇڏيندا. اھڙيءَ ريت ڇوڙ واري علائقي جي پاڻيءَ جي ڇرن ۽ تلائن ۾ بغاوت تڙڳي رھي ھئي. اھو جون جو مھينو ھو. گرمي بھ چوٽ تي چڙھيل ھئي. سج نيزي پانديءَ ڌرتي ٽامون ھئي. سر چارلس بھ ان ساڙيندڙ سج کي للڪاريو ھو ۽ سخت گرميءَ ھوندي ھن مير شير محمد تي حملو ڪري ڏنو. بلوچن کي اھا غلط فھمي ھئي تھ يورپي ماڻھو گرم رت ۾ ڪجھھ ڪري ڪونھ سگھندا آھن. پر سر چارلس اڳتي وڌي مير شير محمد کي سخت شڪست ڏني، جيڪو درياه اڪري قلات جي جابلو علائقي ڏانھن ھليو ويو. ان کانپوءِ سندس بغاوتون بند ٿي ويون. پر ھن سان لغارين جو سردار احمد خان گڏ ھو. ھو پاڻ سان گھڻو خزانو بھ کڻي ويا ھئا. ان ڪري الڪو ھو تھ متان ھو ڪوھھ ۽ روھھ جي ٻروچن يا قنڌار جي افغانن کي سنڌ تي حملي ڪرڻ لاءِ نھ ڀڙڪائن. ان وقت ممبئي ۾ ڪي مخالف ڌريون سر چارلس جون دشمن ٿي بيھي ويون ھيون، جيڪي ھن ڳالھھ ڏانھن اشارو ڪري رھيون ھيون تھ فتح ٿيل نئون ملڪ انگريزن جي ھٿن مان نڪري ويندو.
جڏھن مير شير محمد سنڌ مان نڪري ويو تھ ڇوڙ واري علائقي ۾ بھ ٺاپر اچي وئي، جيڪو اڳي وڳوڙن جي ور چڙھيل ھو. پر اھڙي امن ۽ سانت لاءِ سر چارلس نيپئر مارشل لا کان ڪم ورتو ھو. ان کانپوءِ ھن ڇوڙ واري علائقي جي بلوچن کي ميرن جا جنگي سپاھي سڏائڻ جي جرئت ئي ڪانھ ٿي. ھن علائقي جي انھن ڳوٺاڻن ھنن ڌاڙيلن کي ماري مات ڪري ڇڏيو، جيڪي اڳي مير شير محمد جي حڪمرانيءَ دوران ھٿياربند ٿي سندن جنگي واھر ڪندا ھئا. توڙي جو ھلڪا سلڪا وڳوڙ آھن، پر سرڪار پنھنجا پير مضبوطيءَ سان کپائي ورتا آھن. انھن وڳوڙين ۽ ڌاڙيلن کي انھن ھنڌن تي جوڳيون سزائون ڏنيون ويون آھن. جتي ھنن ڌاڙن جون ڪارروايون ڪيون آھن. ان کان سواءِ قاتلن جي سينن تي جرم جي نوعيت لکي، کين ڦاھيءَ تي لڙڪايو ويو آھي. اھڙين ڏوھن جي تشريح ٽن ٻولين ۾ ڪئي وئي ھئي. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن عام ماڻھن کي پتو پوي تھ ھنن کي ڪھڙي قسم جي جرم جي سزا ڏني وئي آھي ۽ کين انگريزن جي دشمني بدلي ڦاسي ڪانھ ڏني وئي آھي پر اھي ڳوٺاڻن کي قتل ڪرڻ جا مجرم ھئا. ڦاھي تي چاڙھيل ماڻھن ڪئپٽن اينس Ennis کي بھ قتل ڪيو ھو. سر چارلس جي مرضي ھئي تھ ڪيپٽن اينس جي قتل جي ڏوھھ ۾ مير شھزاد خان کي ڦاھيءَ چاڙھيو وڃي. ڇاڪاڻ تھ اھو خون سندن ھشيءَ ڏيڻ تي ڪيو ويو ھو. کيس اھڙيون شاھديون ۽ ثابتيون ملي چڪيون ھيون. پر لارڊ ايلنبرو اھڙي سزا روڪرائي ڇڏي ھئي. ان جو ڪارڻ اھو ھو تھ ھن وڏ گھراڻي جا عياش ۽ قاتل ممبئي سرڪار جا لاڏلا بڻجي ويا ھئا ۽ ھيءَ سرڪار سر چارلس نيپئر جي مخالف ڌر ھئي، جنھن انھن قاتلن کي بخشي ڇڏيو ھو، جن ھڪ بي پھچ ۽ بيمار ڪئپٽن کي بنا ڪنھن ڏوھھ جي قتل ڪري ڇڏيو ھو.
سر چارلس نيپئر جو مجرمن خلاف رويو ڏاڍو سخت ھو. پر جن جاگيردار بلوچن ۽ سردارن انگريز سرڪار جي آڻ مڃي ھئي، وفاداري ۽ تابعداري قبول ڪئي ۽جنرل جو سلام ڀريو ھو تن کي پنھنجون قيمتي تلوارون واپس ڪيون ھيون. ھن کان اڳ ساڳئي شرط تي ٽالپر خاندان جي ڪن اھم ماڻھن کي بھ سندن قيمتي تلواريون واپس ڪيون ويون ھيون. ائين ڪرڻ سندس حق بھ ھو. انھن تلوارن جي قيمت بھ تمام گھڻي ھئي. سر چارلس جي ھن کليءَ دل جي مظاھري ڪري، چار سو بلوچ سردار ۽ جاگيردار اچي سندن پيش پيا جن ساڻس انگريز سرڪار سان وفادار ۽ تابعدار رھڻ جو واعدو ڪيو آھي. اھڙيون ڳالھيون ڏسي ٻيا بھ ڪيترائي بلوچ سردار جنرل جي سلام ڀرڻ ۽ انگريز سرڪار سان وفاداري جي واعدي ڪرڻ لاءِ تيار ٿي ويا آھن. پر ھن جنرل مفاد ۽ عظمت وچ ۾ فرق رکيو ھو ۽ ان ڳالھھ تي مستحڪم رھيو ھو. جڏھن خطرناڪ کان خطرناڪ سردار تھ ھو سندس خوف ۾ ڏڪي رھيو ھو ۽ جنرل کيس چئي رھيو تھ ”کڻ اھا پنھنجي تلوار، جيڪا تو پنھنجي بھادريءَ جي عزت خاطر منھنجي خلاف ڪتب آندي ھئي. مان ھميشھ بھادر دشمن جو قدر ڪندو آھيان. تو ھيءَ اطاعت پاڻ قبول ڪئي آھي. جيڪڏھن تو ھن تلوار کي منھنجي گورنمينٽ خلاف ڪتب آندو تھ، مان اھا تلوار ٽڪرا ٽڪرا ڪري ڇڏيندس ۽ تون بھ ڪتي جي موت مري ويندين.“ جنرل جي لفظن ۾ جاگيردار جي بھادريءَ جي تعريف بھ ھئي تھ دٻنامو بھ.
سر چارلس نيپئر وفادار بلوچ سردارن کي ھٿيارن پائڻ جي اجازت ڏئي ڇڏي ھئي. انھيءَ مقصد سان تھ جيئن ھو سمجھن تھ انگريز سپھھ سالار مٿن اعتماد ڪري رھيو آھي. پر ھنن جي اڙد اٽالي ۽ رسد گاھھ جي ماڻھن کي ھٿيارن پائڻ جي موڪل ڪانھ ھئي جن جو تعداد اٽڪل پندرھن ھزار ھو، ڇاڪاڻ تھ خدشو ھو تھ متان بغاوت ڪري وجھن. سنڌوءَ جي ساڄي پاسي وارن بلوچ سردارن سان انگريز سرڪار جو دوستيءَ وارو رويو ڪونھ ھو. ڇاڪاڻ تھ بلوچستان وارو سارو علائقو جابلو آھي، جتان جي ماڻھن سان سنڌين جي دوستي بھ ھئي تھ دشمني بھ. ڪڇي واري جابلو علائقي جي ماڻھن سان بھ ھتان جي ماڻھن جا دوستيءَ ۽ دشمنيءَ وارا ساڳيا تعلقات قائم ھئا. سنڌوءَ جي الھندي ڪٺار وارا بلوچ سردار سر چارلس جي سلام تي بھ ڪونھ آيا ھئا. تنھن ڪري مٿن ائين پيش پوڻ لاءِ دٻاءُ وڌو جيئن افغانستان جي جنگ دوران انگريز پوليٽيڪل ايجنٽن انگريزن جي ساٿ ڏيڻ لاءِ زور وڌو ھو. پر ان جو نتيجو سخت نڪتو آھي. ھن کين حڪم ڪيو تھ پنھنجي پوئلڳن کي بي ھٿيار ڪن جيئن سنڌوءَ جي اوڀر ڪناري جي بلوچ سردارن ڪيو ھو ليڪن ھنن کيس ٺپ انڪار ڪري ڇڏيو آھي. تنھن ڪري چئي سگھجي ٿو انگريز راڄ کي فقط سنڌوءَ جي اوڀر ڪناري وارن بلوچ سردارن قبول ڪيو آھي. اھڙين حالتن کي منھن ڏيڻ لاءِ ھن ڇا ڪيو جو حڪم ڏنو تھ جيڪو بلوچ اولھھ کان اڀرندي ڪناري اچي تھ کائنس ھٿيار کسيا وڃن. ڪارڻ اھو ٻڌايو ويو تھ ائين ڪرڻ سان اڀرندي ڪٺار سان آباد ڳوٺن کي بلوچن جي ڌاڙن کان بچائڻ آھي. اھا ڪارروائي ائين ھلي رھي ھئي ڄڻ تھ ڪو جنگ جو زمانو ھجي. اھڙا ڦريل ھٿيار فوجي سپاھين جي حوالي ڪيا ٿي ويا ۽ اھڙو سلسلو ھلندو رھيو. سنڌوءَ جي الھندي ۽ ڪٺار سان واقع سنڌين جي ڳوٺن کي بلوچ ڌاڙيلن جي ظلمن کان بچائڻ لاءِ سر چارلس انگريز سرڪار جي تابعدار ۽ آزاد قبيلن کي سختيءَ سان چيو تھ جيڪڏھن ڪو ماڻھو ھٿياربند ٿي اولھھ کان اوڀر سنڌو پار ڪيو تھ انھن سان لاڳاپيل سارن قبيلن جو ڄڻ ٻچو رلايو ويندو. جن ماڻھن الھندي ڪٺار سان واقع سنڌي ڳوٺن سان کئونس ڪئي تھ ھو انھيءَ جابلو علائقي ۾ بندوقن ۽ تلوارن سان داخل ٿيندو ۽ سندن ساريون وسنديون ويران ڪري ڇڏيندو.
اھا سر چارلس جون فقط ڳالھيون ڪونھ ھيون پر ائين ڪرڻ جا سندس اٽل ارادا بھ ھئا، ان جو ڪارڻ اھو ھو تھ سنڌوءَ جي الھنديءَ ڪٺار سان ويھھ ھزار ھٿياربند ڌاڙيل ھئا. پر سر چارلس سنڌين جي بچاءَ خاطر کين ھٿياربند ڪرڻ جي جرئت ڪري ڪونھ ٿي سگھيو. ڇاڪاڻ تھ انھيءَ علائقي ۾ بلوچ قبيلا پنھنجي پيٽ گذر لاءِ ڌاڙن ڦرين کان سواءِ تھ ٻي ڪا ڪرت ئي ڪانھ ڪندا ھئا. جڏھن ڪو بلوچ وڏو ٿيندو ھو تھ ھو جي مٽيءَ (زمين) سنڀالڻ بدران تلوار جو مٺيو سنڀاليندو ھو. تلوار جيترو بار کڻي سگھندڙ ننڍڙو ٻروچ ٻار بھ تلوار ۽ بندوق سنڀالي ڌاڙي جي ڌنڌي سان لڳي ويندو ھو. ھن جنرل جي اھا اڻ سڌي حڪمت عملي ڏاڍي ڪامياب ثابت ٿي ھئي. فتح کان اڳ ۽ فتح وارين جنگين دوران سنڌوءَ جي الھندي واري علائقي ۾ بلوچن رڻ ٻاري ڇڏيو ھو ۽ ڪيس قھر ڪري پنھنجي دھشت ڄمائي ڇڏي ھئي. پر ھن جي مذڪوره حڪمت عمليءَ ڪري اھڙن واقعن ۾ ٺاپر اچي وئي ھئي ۽ بلوچن جا ڌاڙيل بھ ماٺ ڪري چڪا ھئا ۽ امن آتشي واري برادري بڻجي ويا ھئا. ھن جو نتيجو اچرج جھڙو ھو. تنھن ڪري عام ماڻھن ھن نئين سرڪار کي خوشيءَ سان تسليم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو ھو. پر ان سان گڏ انھن طاقت کان ڏڪندا بھ ھئا.
ان کان سواءِ ماڻھن آڏو انگريزن جو اڻ ڌريو انصاف بھ ھو، جنھن ڪري سڀئي طبقا متاثر ٿي ويا ھئا. انصاف جو ھڪ مثال اھو بھ آھي تھ ھڪ پارسي واپاري راھھ ويندي قتل ڪيو ويو ھو ۽ ٻھ ٻروچ ڌاڙيل سندس مال مڏي کڻي ھليا ويا ھئا. انگريز سرڪار جي ڪوشش سان پاڳيءَ سندن پيرا کڻي وڃي کين سوگھو ڪيو. ھنن ڌاڙيلن بيان ڏنو تھ ھنن پنھنجي قبيلي جي سردار جي حڪم سان ائين ڪيو آھي ۽ ڦريل سارو سامان بھ سندس گھر ۾ ھٿيڪو پيو آھي. قبيلي جي ماڻھن وڃي کانئس اھو سامان گھريو جيڪو کين ملي ويو. سڳ سردار جي گھران مليو ھو ۽ کيس مجرم ثابت ڪرڻ لاءِ اھا شاھدي ڪافي ھئي ۽ انھن ٽنھي کي ڦاسيءَ جي سزا ڏني وئي ھئي. سياسي معاملي ۾ اھڙي ڪڙي سزا ڪانھ ڏني وڃي ھا. پر سر چارلس پنھنجي اختيار ڪيل حڪمت عمليءَ ۾ دانشمندي کان ڪم ورتو ھو. کيس پتو ھو تھ اھي قبيلا کانئس ڊڄندا ۽ سمجھدا تھ ھي فاتح ڪنھن بھ مجرم کي ڪونھ بخشيندو. ھتان جي عام ماڻھن ھن قسم جي سزا کي ڏاڍو ساراھيو ھو ۽ پنھنجي راءِ جو اظھار ڪندي چيو ھو تھ، ”پادشا ڪنھن کي بھ بي ڏوھو ڪونھ ٿو ماري.“ انھيءَ واقعي کان پوءِ سر چارلس جيڏانھن بھ ويندو ھو تھ، ھن انصاف پسند پادشاھھ ڏسڻ لاءِ ماڻھن جا انبوھھ گڏ ٿي ويندا ھئا.
ھن قسم جي انصاف کان پوءِ سنڌين ۽ ٻروچن ۾ ڪي وھم ۽ وسوسا پکڙجي ويا. سنڌي ماڻھو سمجھڻ لڳا ھئا تھ اھو ميرن تي خدا جو ڏمر آھي، جو ھنن ڪلھوڙي حڪمران کي قتل ڪيو ھو پر انھيءَ وقت ممبئي واري ڌر چوڻ شروع ڪيو ھو تھ ڪلھوڙي حڪمران جي قتل کانپوءِ سنڌ ۾ پورن ڇھن سالن تائين مينھن ڪونھ وسيو ھو ۽ ڏيھھ ۾ ڏڪار ڀينگ ڪري ڇڏي ھئي. جڏھن سر چارلس نيپئر ميرن سان جنگيون شروع ڪيون تھ وڏ ڦڙن جا وسڪارا شروع ٿي ويا ھئا. چوڌاري مينھن موجون لائي ڇڏيون ھيون ۽ تل ۽ ترايون پلر جي پاڻيءَ سان تار ٿي ويون ھيون. اھڙا ميگھھ ملھار گذريل ڪيترن سالن کان ڪونھ ٿيا ھئا. ھن قسم جي بوندن جي بھاري کي ڪلھوڙن کان پوءِ واري ڏڪار سان ڀيٽايو ويو ھو. ان ڪري سنڌي ۽ ٻروچ سمجھي ويا ھئا تھ ٽالپر شاھيءَ جو چوڻو پاڻي ختم ٿي چڪو آھي ۽ ھاڻي قدرت انگريزن کي نوازي رھي آھي. اھڙي قسم جي وھمن ۽ وسوسن سان گڏ انگريزي فوج جي منظم قسم جي ھلت چلت، سندن ڪمانڊر جي نيڪ سرگرمين جا امٽ نشان، انصاف لاءِ سندس پيار، حقدارن کي ملڪيتن جو ملڻ، ماڻھن کي روزگار جي فراھمي، محصول جي گھڻو گھٽجي وڃڻ، ان ظلم ۽ ڏاڍ ڏمر جو ختم ٿي وڃڻ جيڪو ٽالپر حڪمرانيءَ سان گڏوگڏ ھلي رھيو ھو اھڙيون حقيقتون ھيون، جن ڪري عام ماڻھو انگريز سرڪار سان پيار ڪري رھيو ھو. سنڌ جي ماڻھن سر چارلس کي چار مھينا اڳ سنڌ ۾ ايندي ڏٺو ھو. ھي اڏول فوجي جنرل ھو جنھن کي ڪابھ روڪ روڪي ڪانھ ٿي سگھي، نھ ڪا رنڊڪ کيس رنڊائي ٿي سگھي. ھتان جا ماڻھو کيس ان وقت ئي سمجھي چڪا ھئا تھ ھيءُ فوجي جنرل قانون پسند ۽ امن پسند آھي ۽ ھيءُ اھڙو انسان آھي جيڪو سڀني جو مقدر کي ڦيري سگھي ٿو. ھو پنھنجي دوست ۽ دشمن کي ترقي ڪرڻ جا ھڪجھڙا موقعا فراھم ڪندو. تنھن ڪري انھن سڀني سندن انتظامي جوڙجڪ کي دل جي گھراين سان پسند ڪيو ھو ۽ سمجھي رھيا ھئا تھ سندن ڀاڳ ڀلا آھن.
اھا بھ حقيقت آھي تھ ھو فوجي ۽ مطلق الانسان حڪمران آھي. سندس اختيار وسيع آھن. پر ھو پنھنجي مزاج ۾ سخت ۽ پورالو ڪونھي ڪو. ھن انصاف کي قائم ڪرڻ جي مقصد سان جڏھن قانوني ضابطن جو اعلان ڪيو ھو تھ ھن ڏاڍي صبر ۽ تحمل جو اظھار ڪيو ھو. ان وقت ھن سنڌ جي عام رواجي قانوني ڍانچي کي بھ آڏو رکيو ھو، پر انگريزي قانون کي مٿاھون رکيو ويو ھو. اھڙي انصاف جو بنياد برابري ۽ ھڪ جھڙائيءَ واري اصول تي بيھياريو ويو ھو جيڪو عزت ڀريو اصول ھو. انصاف جي ان اصول ۾ نظرثاني ڪرڻ جي بھ شق رکيل ھئي. اھڙيءَ ريت سخت قسم جي معاملن کي ھو پاڻ نظرداريءَ ڪندو ھو. جڏھن ڪنھن کي ڦاھيءَ جي سزا ملندي ھئي تھ، سندس منظوري ۽ تصديق لازمي سمجھي ويندي ھئي.
ھو کيس مليل وسيع ۽ مستقل اختيارن کي بھ عام قاعدن جي ماتحت رکندو آھي. پر جڏھن سندن فتح کي تحفظ جي ضرورت ھوندي آھي تھ اھڙي خطري کي منھن ڏيڻ لاءِ پنھنجي غير معمولي اختيارن کي استعمال ڪندو آھي. اھڙي قسم جي قانون جو بنياد ٽن بلوچ قبيلن جي خاص مزاج کي ڏسي رکيو ويو آھي. ھن وڏن بلوچ قبائلي سردارن ۽ جاگيردارن کليءَ دل سان رعايتون ڪيون آھن. اھو يورپي سرداري مجاز کي نظرانداز ڪري ائين ڪيو ويو آھي ۽ انھن سردارن جي عزت ۽ احترام کي برقرار رکيو آھي. ان جو ڪارڻ اھو آھي تھ ھنن مھان بلوچن، سر چارلس نيپئر جي حڪم تي انگريز سرڪار جو وفادار ۽ تابعدار ٿيڻ قبوليو آھي.
اھڙيون ڳالھيون ھن محدود ڪري ڇڏيون ھيون انھيءَ لاءِ تھ جيئن ھيٺيئن طبقي جي ماڻھن کي ڪو نقصان نھ پھچي. ھن فقط وڏن ماڻھن کي خوش ڪرڻ واسطي فقط نالي وارو فرق ڪونھ رکيو ھو، پر بي شمار ڪمن ۾ ڪاسبين لاءِ پڻ سوچيو ويچاريو ھو. کيس اھا بھ پوري خبر ھئي تھ انسان احسان فراموش ھوندو آھي ۽ ڪنھن سان احسان ڪري وفادار ڪونھ رھي سگھندو آھي پر خوف ۽ خطرو اچي پاسو وٺندو آھي. تنھن ڪري سندس فولاد ھٿ گلابي رنگ جي داستانن اندر لڪل رھندو آھي. انھن سڀني ماڻھن کي ڄاڻ آھي تھ ھن سندن حياتين ۾ بخت کي خوف ۽ ڪمزوريءَ واري احساسن کان نھ پر سخاوت واري احساس کان بچائي ورتو آھي. سندس بيان آھي تھ ميرن تي اسان جي رعايتن جو ڪوبھ اثر ڪونھ ٿيندو ۽ اھي ڪڏھن بھ پنھنجون وحشي خواھشون ڇڏي ڪونھ سگھندا پر ٻن جنگين ڪري مٿن خوف ڇائنجي ويو آھي. تنھن ڪري امڪان آھي اھڙيون ڳالھيون ڇڏي ڏين. بلوچ سردارن ۽ جاگيردارن جي آڪڙ ۽ وڏائي فقط تڏھن گھٽائي سگھجي ٿي جڏھن ھو اسان جا مڪمل طور تي وفادار ۽ تابعدار ٿي ويندا. راڻيءَ جي تصوير پردي پٺيان لڪل آھي جنھن کي عام طرح ماڻھو ڏسي ڪونھ سگھندو آھي نھ وري ڪنھن اڙد اٽالي واري ماڻھوءَ جي مٿس نظر پئجي سگھندي. پر جيڪي ماڻھو سلاميءَ لاءِ ايندا آھن، تن کي اھا تصوير ضرور ڏيکاري ويندي آھي ھاڻي تھ اھا رسم عام مقبول ٿي وئي آھي ۽ سلام لاءِ اچڻ وارو ھر ٽولو پاڻ چوندو آھي تھ پادشاه اعظم جي زيارت ڪرائي وڃي. ان ھوندي بھ ھتان جي ماڻھن کي اھو اعتبار ڪونھ ٿو اچي تھ ڪا عورت ايڏي وسيع حڪومت جو ڪاروبار ھلائي سگھندي ھوندي نھ رڳو اھو پر گورنر جنرل جي عھدي ۽ اختيارن کي بھ سمجھي ڪونھ سگھيا آھن. ان لاءِ فقط سمجھندا آھن تھ اھو ماڻھو سر چارلس نيپئر کان عھدي ۽ اختيار ۾ وڏو آھي. ھنن ماڻھن جو اھو بھ تصور آھي تھ اھو ماڻھو مشرق جي روايتن مطابق ٿوري وقت گذرڻ کانپوءِ سر چارلس کي قتل ڪري ڇڏيندو ۽ سندس دولت تي قبضو ڪري وٺندو، ليڪن ھنن کي اھڙو اعتبار ڪونھ ٿو اچي. ڇاڪاڻ تھ سر چارلس وڏو بھادر آھي ۽ ٻن جنگين ۾ سوڀارو ثابت ٿيو آھي ۽ سندس فوج بھ ھن سان ڏاڍي وفادار ھئي. انھيءَ ڪري سندس ادب ۽ احترام رکندا آھن ۽ کيس پنھنجو سردار سمجھندا آھن. ھڪ جھونڙي بلوچ سردار کي راڻي جي رتبي ۽ اختيارن جو ٻڌايو ويو تھ ھن جو اچرج کان وات ئي ٽٻڻو ٿي ويو ۽ چوڻ لڳو تھ صاحب ان راڻي مون کي مياڻيءَ واري جنگ جي ميدان شڪست تھ ڪانھ ڏني ھئي. بس، منھنجو بادشاه تھ تون آھين. ٻئي بلوچ سردار چيو تھ اھا راڻي ڪٿي رھندي آھي وغيره وغيره، پر ان کانپوءِ تون وڏو آھين. تنھن تي سر چارلس نيپئر کيس چيو تھ نھ، ھن کانپوءِ وڏو ھندستان جو گورنر جنرل آھي. ان کان پوءِ ھن پڇيو تھ اھو ڪٿي رھندو آھي؟ جنرل کيس وراڻيو تھ ”اھو ڪلڪتي ۾ رھندو آھي.“ بلوچ سردار وراڻيو تھ، ھائو مان ڪلڪتي جو نالو ٻڌو آھي. پر تون تھ حيدرآباد ۾ رھندو آھين. ھن وڌيڪ چيو: ”مون کي ھڪ ھڪ سوال جو جواب ڏيندين تھ ڇا تون مون کي قتل ڪري سگھين ٿو. جنرل نيپئر کيس وراڻيو: ”وڏيءَ خوشيءَ سان. پر جڏھن تون منھنجو فرمانبردار نھ رھندين.“ ان کانپوءِ ھن جواب ڏنو: ”بس اھو ڪافي آھي ۽ اوھان جو ٻانھون آھيان.“
ھي ماڻھو فوج جي انگريز ڪمانڊر کي ائين ڏسي رھيا آھن. جيئنءَ ھو ھر شيءِ جو مالڪ ھجي. پر سر چارلس وري لارڊ ايلنبرو کي وڏو سمجھي رھيو ھو. جيڪو ھندستان جي سرڪار جو مالڪ ۽ انگريز فوجين جو وڏو آھي ۽ سنڌ جي فاتح جو مٿس وڏو ويساه آھي. جنھن کان سڀ ننڍا وڏا ڪامورا ڊڄندا آھن. تنھن ڪري سڀ رعايتون ۽ سھوليتون ھن وٽان شروع ٿين ٿيون ۽ ان جو فضل ۽ ڪرم سڀني مٿان ڇانيل آھي. ھن ماڻھوءَ جي عھدي تي مقرري بدنيتي، بي ايماني ۽ ڪمينائپ لاءِ ڄڻ تھ للڪار ھئي ۽ اڄ تائين اھڙين خرابين لاءِ للڪار بڻيل آھي. سر چارلس جي مقرري ڪائونسل وسيلي ٿي ھئي، جنھن ۾ ممبئي سرڪار جا ڪجھھ مستقل عملدار بھ شامل ھئا. ان کان سواءِ ڪجھھ ٻيون ڌريون بھ ھن ڪائونسل سان گڏ ھيون، جن جي ايسٽ انڊيا ڪمپني ۾ ڀائيواري ھئي ۽ وڏن منافعن جي اميد ڪيون ويٺيون ھيون. سنڌ جي فتح ۽ ان جي انگريز ھندستان سان شامل ٿي وڃڻ کان پوءِ انھن ڌرين وڏي منافعي جي توقع ھئي. ڇاڪاڻ تھ سنڌ تي حملي جو سارو خرچ انھن ڀريو ھو. پر اھي ماڻھو شخصي طور اھڙا خراب ھئا جھڙا سندن لڇڻ گندا ھئا. ڇاڪاڻ تھ ھنن بنا ڪنھن سوچ سمجھھ جي فيصلو ڪيو ھو. ھن آفيس ۾ ڪي سول عملدار بھ ھئا. سر چارلس خلاف الزامن کي ننديو ويو ھو،ھي فوجي جنرل ايترو معزز ۽ محترم آھي جو سندس عزت ۽ آبرو کي تسليم ڪرڻ کان سواءِ ٻيو رستو ڪونھ ھوندو آھي. ھن کان سواءِ ٻيو مان ۽ مرجاتا وارو رڄ چڱو مڙس مسٽر جان وارڊن John Warden آھي جيڪو سر چارلس کي عزت ۽ آبرو جي نظرن سان ڏسندو آھي.
ھنن ماڻھن سنڌ جي فوج ۽ راڄ کي ناڪام ڪرڻ لاءِ ويھن ئي ننھن جا زور لاتا ھئا ۽ لڳاتار جتن ۽ جاکوڙ ۾ لڳا رھيا تھ سر نيپئر کي بدنام ڪري مختلف قسمن جا الزام ھڻي، سندس حڪومت کي ڊانواڊول ڪجي. انگلينڊ ۽ ھندستان اخبارون ھن جنرل خلاف پروپئگنڊا ۾ لڳي ويون ھيون ۽ اثر رسوخ واري ڌر ڳجھھ ڳوھھ ۾ ساڳي ڪم ۾ رڌل ھئي. انھيءَ لاءِ تھ جيئن وڪٽوريا دور جي ھن مشھور فوجي جنرل تي من گھڙت الزام ھڻي، کيس بدنام ڪجي. اھڙن ماڻھن ۽ اخبار وارن جي ھمت افزائي پاڻ ڊائريڪٽرس ۽ بورڊ آف ڪائونسل ڪري رھي ھئي. ھي ٻئي ادارا گورنر جنرل لارڊ رپن Ripon جي ماتحت ڪم ڪري رھيا ھئا. ھن گورنر جنرل سر چارلس خلاف جيڪو اجايو اوڻو پير کنيو تنھن کي اڳتي ھلي وائکو ڪبو. ڇاڪاڻ تھ غلط ماڻھن کي عزت ڏيڻ، سٺن ماڻھن جو ڪم ڪونھ ھوندو آھي. ھن ماڻھو سر چارلس جي خوبين جي توھين ڪري پنھنجي اصلي حيثيت کي ھيٺ ڪيرائي ڇڏيو آھي.
لارڊ ايلبرو سنڌ جي حڪومت کي جولاءِ کان ڪلڪتي جي ڪائونسل جي سڌو ماتحت رکي، ممبئي جي ان ڌر کان آجو ڪري ڇڏيو آھي جيڪا پنھنجي ذاتي مفادن ڪري سنڌ جي معاملن ۾ ھروڀرو دخل ڏئي رھي ھئي. اتان جا سرڪاري ڪامورا جيڪي سنڌ ڏانھن اچڻ جي اميد ڪيون ويٺا آھن تن لاءِ پنھنجي طاقت استعمال ڪري بھ ھيڏانھن اچڻ جي سگھھ ڪانھ آھي نھ وري کين ھڪ نھ ٻئي طريقي سان سنڌ جي نوڪرين جي توقع رھي آھي. جنھن ڪري وڏي دولت ڪمائي سگھن ٿا، پر اھا ڳالھھ اتي ڪانھ ٿي کٽي. ھنن ماڻھن ڪن سياستدانن جا قلم خريد ڪري ڇڏيا آھن. جن جي آڌار تي سر چارلس جي ڪردار کي لوئي رھيا آھن ۽ چئي رھيا آھن تھ ھن سنڌ فتح ڪري ڪو وڏو ڪم ناھي ڪيو. سندن اھو بھ چوڻ آھي تھ ھن فتح حاصل نھ ڪئي، پر نيم مسلح ماڻھن کي ڪٺو آھي جن سندس ڪنھن بھ قسم جي مزاحمت ئي ڪانھ ڪئي ھئي. سندس اھو بھ چوڻ آھي تھ ساري سنڌ واريءَ جي ڀٽن کان سواءِ ڪجھھ بھ ڪانھ آھي. ڪن جو بيان آھي تھ ھن سنڌ کي فتح ڪري حضرت عيسيٰ عليھ السلام کي صليب تي چاڙھڻ جھڙو ڏوھھ آھي ۽ ھن بي گناھن جي وڏي قتل عام ڪري ڄڻ اسان جي توھين ڪئي آھي. بھتر آھي تھ اھو ملڪ ساڳين حڪمرانن کي موٽائي ڏنو وڃي.
جيڪڏھن ائين آھي تھ چارلس احمق آھي، جيڪو لاشن جي ڍيرن کي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندو آھي. ان کانسواءِ ھو بي دين، ضمادي ۽ بدمعاش شخص ھو ۽ ويلنگٽن Wellington جي شاندار دور تي ڪارنھن جو لينگھو ھو. جيڪڏھن ھو واقعي ائين ھو تھ پوءِ تھ ھن ۾ ڪو فوجي شان ئي ڪونھ ھو ۽ ھن فوجين جي ساري پورھئي تي پاڻي ڦيري ڇڏيو ھو. ھن وحشياڻي طريقي سان ميرن جي گھروارين کان سونا زيور کسي ڀڃي ڀور ڪري فوجي ورديءَ جي توھين ڪئي ھئي. سنڌ جي لذيذ پلي جي ثواد خاطر پنھنجي رھڻ جي جاءِ بھ تبديل ڪئي ھئي. ان کان سواءِ ھن جي چوڌاري خوشامدڙين درٻارين جا ٽولا مڙي ويا ھئا. جيڪي سندس چاپلوسي ڪري ھن جي قائم ڪيل سنڌ سرڪار جي انتظام تي اڻ سڌيون چٿرون ڪندا ھئا. قديم دور کان وٺي ھندستان ۾ رھندڙ انگريزن جو خيال آھي تھ اھڙيون ڳالھيون نيٺ ناڪام ثابت ٿينديون آھن. اھو بھ چيو ويندو آھي تھ ھن مير علي مراد جھڙي غدار ماڻھوءَ کي اکين جو تارو بڻائي ڇڏيو ھو. ھو غدار انھيءَ ڪري سڏيو ويندو آھي، جو ھن انگريزن جي فوج کي مھاڏو ڪونھ ڏنو ھو. ھن مير، سر چارلس کي نھايت قيمتي سوغاتون ڏنيون ھيون. ان کان سواءِ سنڌ جي حڪمرانن جي ملڪ کي فتح ڪرڻ ۾ سندس مدد ڪئي ھئي.
ھن کان سواءِ ميجر آئوٽرام بھ ھڪ خطرناڪ اڳڪٿي ڪئي ھئي جيڪو انگريز سرڪار جو غير اھم پوليٽيڪل ايجنٽ ھو جنھن معلومات ڏني ھئي تھ، چاليھھ نوجوان ٽالپر آزاد آھن. جيڪڏھن اھي انھيءَ ريت آزاد ھوندا تھ انگريزن جي حڪمراني لاءِ خطرو ثابت ٿي سگھن ٿا. امڪان آھي ڏھن سالن جي لڳاتار گوريلا جنگ کان پوءِ ساريءَ سنڌ تي وري بھ ميرن جو راڄ قائم ٿي ويندو. سندس ڳالھيون چارڻ فقيرن جي اڳڪٿين کان وڌيڪ ڪونھ آھن جيڪي پنھنجي سوچ جو ھڪ بيھودو ڪردار پيش ڪندا آھن ۽ مصيبتن کي اجايو وڌائي پيش ڪندا آھن. پر وٽن اھڙا وسيلا ڪونھ ھوندا آھن، جو اھڙن اگرين مصيبتن مٿان غلبو حاصل ڪري سگھجي. ميجر آئوٽرام جي اڳڪٿين کي ھندستان ۽ ڪجھھ لنڊن جي اخبارن کنيو آھي. اخبارن جي ڳالھين مان اھڙي معلومات ضرور ملي ويندي تھ جر جي ان ڦوٽي ۾ ڪيتري حقيقت آھي. مذڪوره اخبارن ۾ نئين گورنر جي آڏو مصيبن ۽ سندس ڪوششن کي وڌائي گھٽائي پيش ڪيو ويو آھي جيڪو ھنن ماڻھن جي ٺڳيءَ جو ھڪ فن آھي. ھي اعليٰ ڪامورا شاھيءَ جي بي انتھا اختيارن جو ھڪ گڏو آھي ۽ سندن دليون ۽ دماغ بدنيتي ۾ ڪوڙ سان ڀريا پيا آھن. ڪجھھ ٿورا ماڻھو اھڙا بھ آھن، جن سر چارلس جي حڪومت جو صحيح پس منظر بيان ڪيو آھي. پر اھو بھ واضح طريقي سان پيش ڪيل نظر ڪونھ ٿو اچي. پر مجموعي طور تي سر چارلس نيپئر جي نھ عزت جو لحاظ رکيو ويو آھي نھ وري سندس قومپرستي جي جذبي جو قدر ڪيو ويو آھي.
گھڻا ماڻھو کڻي نھ پر ڪي ٿورا ماڻھو اھڙا بھ ھجن ھا جيڪي گارين جي ھن طوفان ۽ باھھ ۾ اچي سر چارلس جو طرف وٺن ھا. اعليٰ ڪامورا شاھيءَ جي بدنيتي ۽ دڙڪن دھمانن کي اچي منھن ڏين ھا. ھن مانڌاڻ ۽ ڌماچوڪڙيءَ واي وايو منڊل ۾ مختصر ماڻھو اچي، ھن جي قائم ڪيل سنڌ سرڪار جو تحفظ ڪن ھا تھ بھ چڱو. سر چارلس نيپئر جي شخصيت اھڙي طاقتور آھي جنھن تي غالب ٿيڻ مشڪل آھي. سندس اڏول شخصيت اھڙي ڏکئي ماحول ۾ ئي صحيح نموني مان پرکي سگھجي ٿو. ھن منجھيل معاملي کي منھن ڏيڻ سر نيپئر ٽن گورنمينٽس، جھڙوڪ ڪلڪتي سرڪار، بمبئي سرڪار ۽ ”بورڊ آف ڪنٽرول“ سان لکپڙھھ ڪرڻ شروع ڪري ڏني آھي. پوسٽ آفيس واري رابطي جي ٽٽي وڃڻ ڪري ۽ ٻين سببن ڪري رابطو ڪٽجي ويندو آھي ۽ پوءِ سوين خط اچي ھڪ وقت پھچندا آھن. سر چارلس دشمن خلاف ڪارواين ۾ مصروف ھوندو آھي تھ خطن جا ڍير بھ سندس سامھون رکيل ھوندا آھن. جڏھن ھو مير شير محمد خلاف سنڌوءَ جي ڇوڙ واري علائقي تي ڪاھي ويو ھو تھ کيس شڪست ڏئي اتان جي مظلوم ماڻھن جي گھائن تي وڃي پھا رکيا ھئائين ۽ نئين انتظاميھ جو وڃي بنياد رکيو ھئائين. جڏھن تھ نئين سياسي نظام جو مضبوط بنياد پڻ رکيو ھئائين. ھن علائقي ۾ کيس سخت گرميءَ وڏو جھٽڪو ڏنو ھو. ڊاڪٽرن کيس سنڌ ڇڏي وڃڻ جو مشورو ڏنو آھي. انھن کيس مشورو ڏنو تھ جيڪڏھن ھو زنده رھڻ چاھي ٿو تھ سنڌ ڇڏي وڃي. لارڊ ايلنبرو پنھنجي کليءَ دل جو اظھار ڪندي کيس چيو آھي تھ ھو سر چارلس جي صحتمند ٿيڻ تائين سنڌ سرڪار جو انتظام پاڻ اچي سنڀاليندو. ھتان جي گرمي 132 فارن ھائيٽ ڊگرين کان بھ مٿي آھي. ھو نھايت ڪمزور ٿي ويو آھي ۽ سرڪاري خطن جا جواب بھ سمھي پيو لکندو آھي. ٿڪ ۽ ڪمزوريءَ ڪري مرڻ ڪنڌيءَ تي اچي پھتو آھي. تڏھن بھ، ھي اٽل ارادي سان ان وقت تائين محنت ڪندو رھندو، جيستائين باغي ماڻھن جون جنگيون ختم نھ ٿيون ٿي وڃن ۽ جيستائين ھو نئين تھذيب جو مضبوط بنياد ناھي.