ضميمو ويھون
ھتي سوال اھو پيدا ٿئي ٿو تہ ڇا رستم پنھنجي پڳ ۽ مسند تان خوشيءَ سان ھٿ ڪونہ کنيو ھو؟ اھو فيصلو سندس ھن خط مان ڪري سگھجي ٿو، جيڪو ھن انھيءَ زماني ۾ پنھنجي پٽ ڏانھن لکيو ھو. پر اھو 1850ع ۾ ان وقت ھٿ آيو جڏھن علي مراد جي غداريءَ کي ڏسي معاملي جي جاچ پڙٽال ڪئي وئي ھئي. ھن خط کان پوءِ ميرن جون ٺڳيون ۽ ڪوڙ سڀ ظاھر ٿي پون ٿا، جن سان گڏ سندن انگريز دوست بہ ھئا ۽ اھي ماڻھو بہ ھئا جيڪي ھنن لاءِ ماتم ڪندا ھئا.
مير رستم خان جو پنھنجي پٽ مير محمد حسين ڏانھن لکيل خط
17 ذيقعد 1258 ھھ، 20 ڊسمبر 1842ع
اسلام عليڪم
جنرل (سر چارلس) جي لکيل ھدايتن مطابق مان علي مراد سان گڏ ڏجي ڪوٽ آيس. اتي پھچي مٿي بيان ڪيل مير مون کي چيو تہ پڳ ۽ زمين منھنجي حوالي ڪر. ان کان پوءِ مان سارا معاملا پاڻ انگريزن سان طئي ڪندس. ھن مير علي مراد جي زور بار کان پوءِ مان کيس پنھنجي زمين ڏني. پر تنھنجي، تنھنجي ڀاءُ ۽ مير مبارڪ جي اولاد واري زمين سندس حوالي ڪانہ ڪئي اٿم. ان کان سواءِ روھڙي کان اتر پاسي وارا علائقا بہ کيس ڪونہ ڏنا ويا آھن. معاھدو اھو ٿيو آھي تہ مٿي بيان ڪيل زمينن سان ھٿ چراند نہ ڪندو. ھي معاھدو پير علي گوھر پنھنجي ھٿن سان لکيو آھي ۽ مھر، مير علي مراد ھنئي آھي. ان معاھدي جو ھڪ نقل ھن خط سان اوھان ڏانھن موڪلجي ٿو، جيئن پڙھي حقيقتن کان آگاھي حاصل ڪريو.
شال تون، تنھنجو ڀاءُ ۽ مير مبارڪ خان جا وارث پنھنجي زمين سان خوش ھجن. معاھدي ۾ اھو بہ لکيل آھي تہ مان اھي زمينون اڳئي توکي لکي ڏنيون ھيون ۽ ائين ئي رھنديون جيئن اڳئي لکيل آھن. ھنن معاملن ۾ مير علي مراد ڪنھن بہ قسم جي دست اندازي نہ ڪندو.
ديھھ ڪنگري ۽ بادشاھھ پور ھميشه لاءِ پير علي گوھر کي ڏئي ڇڏيون اٿم. تون بہ ائين ڪجانءِ. منھنجو ۽ منھنجي گھر جو خرچ مير علي مراد ڀريندو.
صحيح ترجمو
جان ينگ ھسبنڊ صحيح
ليفٽيننٽ سنڌ پوليس
سکر، 4 مئي، 1850ع
ھيءُ خط جنھن جو ترجمو مٿي ڏنو ويو آھي سو مون کي مير محمد حسين ولد مير رستم خان ڏنو ھو، جنھن تي مير رستم جي مھر ھنيل آھي.
سر چارلس جو ڪمانڊر ان چيف سر جاسپر نڪولس ڏانھن لکيل ان جوابي خط جو اختصار. اھو خط سر چارلس ان وقت لکيو ھو جڏھن ڪمانڊر ان چيف کيس سنڌ ۾ جنگي مھم دوران اختيار ڪيل رويي خلاف سر چارلس کي ڇنڊ پٽي ھئي.
25 جون 1843ع
اوھان 9 مارچ تي خط لکي ڄڻ مون کي اعزاز بخشيو آھي جنھن ۾ اوھان ھي جملو تحرير ڪرڻ فرمايو آھي: ”مان سمجھان ٿو تہ اھا ڏکي جنگ ھئي، پر جيڪڏھن 41 ريجيمينٽ ۽ ڪرنل والس جي فوج جو ھڪ حصو پاڻ وٽ رکين ھا تہ اھا جنگ تو لاءِ وڌيڪ سولي ٿي وڃي ھا.“
منھنجو خيال آھي تہ اوھان اھي لفظ لکي مون تي سخت قسم جو الزام ھنيو آھي. مون کي اھا پڪ ڪانہ آھي تہ مان جڏھن پنھنجي بچاءَ ۾ ڪجهہ ڳالھائيندس تہ اوھان ان کي مناسب سمجھندا يا نھ. پر مون کي اھا پڪ ضرور آھي تہ ظاھر ۾ نظر اچڻ کان وڌيڪ اوھان جي خيال ۾ مان ھڪ وڏو فوجي عملدار آھيان.
مان 41 ريجيمينٽ جي باري ۾ پنھنجي خيال جو اظھار ڪري رھيو آھيان. اوھان کي ھندستان ۾ ٿيندڙ جنگين جي چڱيءَ ريت خبر آھي. پر مان اوھان کي اھو ٻڌائڻ ضروري ڪونہ ٿو سمجھان تہ يورپي فوج، گرميءَ جي موسم دوران ڪنھن سواري جي بندوبست ڪرڻ کان سواءِ پيش قدمي ڪري ڪانہ سگھندي آھي. مون کي خبر آھي تہ ان ريجيمينٽ لاءِ سواري جو بندوبست ڪونہ ڪيو ويو ھو. اھا فوج سنڌوءَ ۾ ٻيڙين تي ويٺي رھي. مون سان گڏ ھلندڙ فوج لاءِ بہ مان ڪافي سواريءَ جو بندوسبت تي ڪونہ سگھيو ھو. تنھن ڪري 41 ريجيمينٽ لاءِ سواري جو ڪھڙو بندوبست ڪري سگھان ھا. سواري جي بندوبست نہ ٿيڻ ڪري مان 8 نيٽو افنٽري کي روھڙي ۾ ڇڏي آيو ھوس. 41 ريجيمنٽ اچي مون سان مھم ۾ گڏجي ھا تہ ڀلي. پر ان ريجيمينٽ جي بيمار فوجين لاءِ بہ سواري جو بندوبست ڪونہ ھو. انھيءَ صورت ۾ گولا بارود، پاڻيءَ، کاڌي پيتي جي شين کي کڻي ھلڻ لاءِ بہ سواريءَ جي ضرورت ھئي. تنھن ڪري ان ريجيمينٽ جو مون سان اچي گڏجڻ ممڪن ڪونہ ھو.
پر اھا حقيقت ائين بہ ڪانہ آھي. 15 تاريخ تائين حيدرآباد جا ٽالپر حڪمران اھو اعلان ڪندا رھيا تہ ھو انگريزي سرڪار جي پيش پوندا. پر جڏھن خيرپور جو مير اچي ساڻن مليو تہ ھو پنھنجي اڳئين اعلان تان ھٿ کڻي ويا. خيرپور واري مير سان فوج ڪانہ ھئي. مون سان بہ ايتري فوج ڪانہ ھئي جو ٽالپرن کي منھن ڏئي سگھجي. گورنر جنرل ۽ ممبئي سرڪار جا حڪم ھئا تہ 41 ريجيمينٽ 20 فيبروري ضروري ڪراچي ڏانھن ٻيڙين تي سور ٿي نڪري. مون کي خبر ھئي تہ کين اھڙي چنتا ڇو لڳل آھي. اھو ضروري بہ ھو تہ 41 ريجيمينٽ 20 فيبروري تي ڪراچي پھچي. جنوري تائين تہ ائين ڪرڻ منھنجي لاءِ انھيءَ ڪري ممڪن ڪونہ ھو جو ميرن اسان سان نئون معاھدو ڪرڻ قبولي ورتو ھو. سکر کلي 41 ريجيمينٽ کي روڪڻ منھنجي لاءِ ممڪن ڪونہ ھو. ڇاڪاڻ تہ ائين ڪرڻ ھندستان سرڪار ۽ ممبئي حڪومت جي واضح حڪمن جي خلاف وڃڻ ھو. پر ان فوج جو اڳتي وڌي اچي منھنجيءَ فوج سان ملڻ بہ امڪان کان ٻاھر ھو. مان سمجھان ٿو تہ منھنجي انھيءَ رويي ڪري ھندستان سرڪار ۽ ممبئي حڪومت خوش ڪانہ ٿي ھوندي. 41 ريجيمينٽ 4 فيبروري تي سکر پھتي ھئي. اتي کيس حڪم مليو تہ جلدي ۾ اتان رواني ٿئي. اھا حيدرآباد جنگ جي اعلان ٿيڻ کان پنج ڏينھن اڳ 10 فيبروري تي پھتي ھئي. ميجر آئوٽرام منھنجو ڀروسي جوڳو نمائندو ھو. جيڪو ميرن جي چوڻ تي سندن راڄڌاني ۾ ترسيو پيو ھو. ھي ماڻھو مون کي يقين ڏياري رھيو ھو تہ مير صلح ڪرڻ ۾ سچا آھن. ھي ميجر سنڌ کان گھڻو واقف ھو ۽ ميرن سان بہ ھن جي شخصي دوستي ھئي.
جنگ واري ڏينھن 41 ريجيمينٽ ڪراچي پھچي چڪي ھئي. مان سمنڊ کان پري خشڪيءَ تي موجود ھوس. منھنجا خط رستي ۾ رڪجي رھيا ھئا. مون کي اھا خبر ڪانہ ھئي تہ 41 ريجيمينٽ ڪٿي آھي. سنڌوءَ ۾ ٻيڙين تي ترسيل آھي يا ڪٿي آھي. وچ تي ٽن سون ميلن جو فاصلو ھو. اھا ريجيمينٽ جڏھن سکر پھتي ھئي تہ مون کي خبر ڪانہ ھئي. ان کان پوءِ تہ منھنجي پھچ کان ئي ٻاھر نڪري وئي. مان اھو سمجھي بہ ڪونہ سگھيو ھوس تہ ان جي مون کي ضرورت آھي يا نھ. مان اھو سوچي بہ ڪونہ سگھيو ھوس. مان 13 تاريخ تي سعيد آباد وٽ ھوس جو ميجر آئوٽرام جا ٻہ اھم خط اچي مليا ھئا، جن ۾ لکيل ھو تہ حيدرآباد ۾ ڪوبہ ھٿيار بند ماڻھو موجود ڪونہ آھي. پر انھيءَ وقت مياڻيءَ ۾ 25862 فوج موجود ھئي. ھي ماڳ حيدرآباد کان ڇھھ ميل پري آھي ۽ جنگ ڄڻ ويجھي ھئي. ھن بيان کان پوءِ اوھان سمجھي چڪا ھوندا تہ 41 ريجيمينٽ ان لائق ڪانہ ھئي جو منھنجي مدد ڪري سگھي. جيڪڏھن صحيح نموني سان جاچ پڙتال ڪئي ويندي تہ سڀ ڳالھيون ظاھر ٿي وينديون.
ان کان پوءِ مان اوھان جي ٻئي الزام جو ذڪر ڪري رھيو آھيان جنھن بابت اوھان چيو آيھ تہ جيڪڏھن ڪرنل والس جي فوج جو ڪجهہ حصو جنگ ۾ ڪم آڻيان ھا تہ فتح سولائي سان ممڪن ٿي سگھي ھا.
پھرين ڳالھہ تہ جيتري قدر مون کي ياد پوي ٿو ۽ منھنجو حافظو بہ ھروڀرو ايڏو جڏو ڪونہ آھي تہ ڪرنل والس جي برگيڊ ۾ پندرھن سو فوج ھئي،جنھن ۾ سمجھيو تہ ڪي جڏا سڏا ماڻھو ڀرتي ٿيل ھئا. انھيءَ فوج مان جيڪڏھن 500 ماڻھو بہ ڪتب آڻيان ھا تہ مياڻي جي جنگ سولي ھجڻ بدران ڏاڍي ڏکي ٿي پوي. دشمن ڌر بہ اضافي فوج کي ڏسي پنھنجي بہ گھٽي آڻي ميدان تي لھي ھا. ان جو لازمي نتيجو اھو نڪري ھا تہ ٻنھي طرفان کان گھڻا ماڻھو مرن ھا تہ پوءِ اھا سولي فتح ڪھڙي ريت ھجي ھا. ان کان سواءِ ڪرنل کان فوج وٺي کيس وڌيڪ ڪمزور ڪري ڇڏيان. جڏھن اسان ھڪ ٻئي کان علحيده ٿيا ھئاسون تہ ھو پاڻ مون کان بہ وڌيڪ خطري ۾ ھو.
فرض ڪريو مان اھا وڏي فوجي غلطي ڪئي آھي ۽ مان مختصر فوج سان خطرناڪ جنگ کي منھن ڏنو آھي ۽ سخت خطري جو امڪان ھو ۽ مان فقط ھزار کن ماڻھو وٺي ڏکڻ وڌيو ھوس. اھڙي جوکائتي ڪم جو نتيجو ڪھڙو نڪري ھا؟ پر پاڻيءَ جي تہ جتي ڪٿي اڻاٺ ھئي. ڪڏھن تہ صورتحال وڌيڪ خراب ٿي ويندي ھئي ۽ ايتري ٿوري فوج لاءِ بہ پاڻي ڪونہ ملي سگھندو ھو. پر جيڪڏھن بنگال واري فوج بہ مون سان گڏ ھجي ھا تہ گڏيل وڏيءَ فوج کي ٻن ڪالمن ۾ ورھايو وڃي ھا. پيش قدميءَ دوران انھن ٻنھي فوجي حصن ھڪ ڏينھن جيتري وٿي ضرور ھجي ھا. ان دوران سڪي ويل کوھن ۾ پاڻي اچي ھا جيڪو فوج جي پھرئين ڪالم استعمال ڪري کپائي ڇڏيو ھوندو. ان جو نتيجو اھو نڪري ھا تہ مياڻيءَ واري جنگ 19 تاريخ تي لڳي ھا. ان وقت تائين ولي چانڊئي جي 10000، مير محمد حسين جي 7000 ۽ مير شير محمد جي 10000 فوج اچي مياڻي وقٽ پھچي ھا. جنھن ڏينھن فتح حاصل ٿي ھئي انھيءَ ڏينھن اھي سڀ فوجون ڇھن يا اٺن ميلن جي فاصلي تي مياڻي کان پري ھيون. مون سان وڌ ۾ وڌ ھڪ ھزار فوج مدد ڪري پر دشمن فوج 27000 ماڻھو اچي جنگ لاءِ منھنجي آڏو بيھن ھا. انھن حالتن ۾ ڇا مياڻي واري فتح منھنجي لاءِ سولي ثابت ٿئي ھا.
اوھان جواب ۾ چوندا، جڏھن مان روھڙيءَ کان روانو ٿيو ھوس تہ ان وقت مون کي اھڙين حالتن جي خبر تہ ڪانہ ھئي. ان لاءِ منھنجو جواب ھي آھي تہ مون کي انھن سڀني ڳالھين جي کڻي خبر ڪانہ ھئي، پر گھڻن جي ضرور ھئي.
1. مون کي اھا خبر ھئي تہ رستي ۾ پاڻيءَ جي اڻاٺ موجود آھي.
2. مون کي کاڌي پيتي جو سامان گڏ کڻڻ گھرجي ڇاڪاڻ تہ رستي ۾ ماڻھو کاڌي پيتي جي شين ڏيڻ کان انڪار بہ ڪري سگھيا پئي پر جيڪڏھن بنگال جو فوجي ڪالم مون سان گڏ ھجي ھا تہ کاڌي پيتي جون شيون کڻن مشڪل مسئلو پوي ھا. انھن جو سامان بہ ايترو ھجي ھا، جيتري منھنجي اصلي فوج جو. ان کان سواءِ پاڻيءَ جو استعمال ايترو گھڻو ھجي ھا جو سڀئي کوھھ سڪي وڃن ھا. بنگالي فوج جي سامان جي کڻائي جو بندوبست ھو، پر انھن جي کاڌي پيتي ۽ پاڻيءَ کڻڻ جو بندوبست ڪونہ ھو. جيڪڏھن کڻي مان بنگال فوج پاڻ سان وٺي اچان ھا تہ اتر وارو پاسو غير محفوظ رھجي وڃي ھا. ماڻھو اڃا ايترو عقلمند ڪونہ ٿيو آھي جو صحيح اڳڪٿيون ڪري سگھي. حيدرآباد جي ميرن جو اسان سان ٺاھھ ھو. مان تہ خيرپور جي ميرن جي پٺيان وڌي رھيو ھوس جن وٽ 10000 ماڻھو بہ ڪونہ ھئا. مان بہ پنھنجي فوج وڌائي ساڻن مقابلو ڪرڻ ڪونہ ٿي چاھيو. نہ وري ڪنھن ماڻھو کي خبر ھئي تہ جنگ ٿيندي. حيدرآباد جي ميرن جي جنگ لاءِ مرضي ڪانہ ھئي. 12 تاريخ فيبروري تي ميجر آئوٽرام حيدرآباد مان ٻہ خط لکيا ھئا تہ حيدرآباد ۽ خيرپور جي ميرن وٽ ھڪ بہ فوجي موجود ڪونہ آھي. کيس بہ جنگ جو ڪو وھم گمان بہ ڪونہ ھو.
بلوچ فوج ھڪدم گڏ ٿي وئي. ڄڻ جادوءَ جي زور سان ڪٺي ٿي وئي ھجي. ان ڪري مان پوئتي ھٽڻ کي مان پنھنجي توھين سمجھيو ھو. تنھن ڪري مان حملي جو ھڪدم فيصلو ڪري ورتو. ڇاڪاڻ تہ مون کي پنھنجي فوج ۾ بي انتھا اعتماد ھو. منھنجي فوج منھنجي اعتماد کي ڪنھن بہ قسم جو ڇيھو ڪونہ پھچايو ھو. نہ وري ھاڻي ئي پھچائي سگھي ٿي. اميد آھي تہ ھن خط پھچڻ کان پوءِ اوھان جون غلط فھميون دور ٿي وينديون تہ مون اھي سڀ ماڻھو مياڻيءَ جي جنگ ۾ استعمال ڪيا، جيڪي مون وٽ موجود ھئا.
س جي نيپيئر (صحيح)
ليفٽيننٽ جنرل سر جاسپر نڪولس
ڪمانڊر ان چيف